O’zbekiston respublika oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

§ 
2. Neft eksport qiluvchi  mamlakatlar 
§ 
3. Jahon iqtisodiyotida  yangi  industrial  mamlakatlar 
 
13.1  Rivojlanayotgan  mamlakatlarning  guruhlanishi  va o’ziga  hos xususiyatlari   
 
XX  asrning  ikkinchi  yarimlaridan  boshlab  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  rivojlanishining 
ko’proq  ahamiyatli  tomonlaridan  biri,  ularning  sobiq  koloniyalar  va  ularga  qarashli 
territoriyalaridagi 
roli 
va 
ahamiyatini 
kuchaytirishdan 
iborat 
bo’lib  xisoblanadi.  Bu 
mamlakatlarni 
xozirda 
rivojlanayotgan 
mamlakatlar 
yoki 
ularni 
tez 
tez 
ozod 
etilgan 
mamlakatlar,‖uchinchi  dunyo  mamlakatlari‖,  ―janub‖  mamlakatlari,  ―Periferiya‖  mamlakatlari 
sifatida  ham  tilga  olishadi.  ―Rivojlanayotgan  mamlakatlar‖  atamasi  bir  qadar  shartli  bo’lib, 
bularning  ba’zilari  siyosiy  mustaqillikka  19  asrda,  ba’zilari  esa  20  asrning  ikkinchi  yarmida 
jahon  urushi  tugagandan  keyingi  o’n  yilliklarda  erishgan.  Bunday  mamlakatlarga  Osiyo,  Afrika, 
Lotin  Amerikasi,  Okeaniyadagi  125  mamlakatlar  hamda  dunyoda  rivojlanish  darajasi  past 
bo’lgan  40  ga  yaqin  mamlakatlar  kiritiladi.  Ular  yer  yuzasining  60  foizi  maydonini  egallagan 
bo’lib,  yer  yuzi  aholisining  deyarli  80  foizi  ushbu  mintaqalarda  istiqomat  qiladi.  Ularning 
umumjahon  YaIMdagi  xissasi  18 foizi,  sanoat  ishlab  chiqarish  14 foizini  tashkil  etadi. 
Osiyo,  Afrika,  mamlakatlarning  ko’pchiligi  o’tmishda  Angliya,  Frantsiya,  Belьgiya, 
Gollandiya, 
Germaniya, 
Portugaliya, 
Ispaniya 
kabi 
davlatlarning 
mustamlakalari 
edi. 
Rivojlanayotgan  mamlakatlarga  xos bo’lgan  jihatlar  quyidagilardan  iborat: 
a) ichki  ijtimoiy- iqtisodiy  tuzilmadagi  o’tish  davri  xususiyatlari  (dualizm,  ko’p ukladlilik); 
b)  ishlab  chiqarish  kuchlarining  past  darajada  rivojlanganligi  (qishloq  xo’jaligi,  sanoat, 
xizmat  ko’rsatish  sohasidagi  qoloqlik); 
v) jahon  xo’jaligi  tizimidagi  qaramlik. 
―Uchinchi  dunyo‖  mamlakatlarining  jahon  xo’jaligida  tutgan  o’rni,  ularning  tabiiy 
boyliklarga  mo’lligi,  aholisi  sonining  ko’pligi  bilan  ajralib  turadi.  Bu  mamlakatlarda  sanoat  hom 
ashyolarining  mavjudligi.   
- 
tabiiy  resurslarning  (mis,  neftь,  gaz,  nikelь,  boksit)  2/3 qismi; 
- 
temir  rudasi,  uranning  1/3 qismi; 
- 
volьfram,  marganets,  qo’rg’oshinning  1/4 qismi  mavjud. 
Rivojlanayotgan  mamlakatlar  qimmatbaho  ma’danlari,  tabiiy  resurslari  bo’yicha  dunyo 
zaxiralarida  muhim  o’rin  egallaydi  (bularga  neftni  eksport  qiluvchi  davlatlar).  Rivojlangan 
mamlakatlarda  foydali  qazilmalar  tekis  joylashmagan.Foydali  qazilmalar  ushbu  mamlakatlarga 
45 ta sidagina  mavjud. 
Masalan  energetika  zaxralariga  xam  2/3  qism  mamlakat  ega  emas.  V’etnam  25%,Marokash 
20%,  Pokiston  22%,  Janubiy  Kareya  30%  ularni  chetdan  olib  keladi.  Jamiyatning  ijtimoiy  tarkibi 
rivojlangan  mamlakatlardan  keskin  farq  qiladi.  Bu  mamlakatlarda  demografik  portlash 
muommosi 
bilan 
birgalikda 
axoli 
daromadlari 
borasida 
kuchli 
ijtimoiy 
tabaqalashuv, 
rivojlanmagan  ijtimoiy  infratuzilma  mavjud.  Bularga  ta’lim,  sog’liqni  saqlash,  uy-joy  kommunal 
xujaligi,  savodsizlik  darajasi  juda  yuqori  bulgan  davlatlar  -  ya’ni  Braziliya  11%,  Nigeriyada  3%,  
Xitoy  39%, Misr  29% kabi  davlatlar  kiradi. 
Rivojlangan  mamlakatlarni  tavsiflashda  quydagi  ko’rsatkichlardan  foydalaniladi. 
      - geografik  joylashishi; 

---

 
191 
      - sanoat maxsulotlarini  ishlab  chikarish  rivojlanganligi; 
      - sanoat maxsulotlarining  eksportdagi  ulushi; 
      - iqtisodiy  rivojlanish  darajasi; 
Rivojlanayotgan  mamlakatlar  iqtisodiy  taraqqiyot  darajasi  eng  past,  o’rtacha,  yuqori,  daromad 
mezoni  kabi  toifalarga  bo’lish  bilan  belgilanadi: