|
1.1-rasm. Mitoxondriyaning strukturaviy tuzilishi
Ma`lumki,
mitoxondriya
ikki
membranali
organoid
hisoblanadi.
Organellaning o`rab turgan tashqi silliq membrana chiziqlar va burmalarga ega
emas, ichki membranada esa, ko`p sonli burmalar uchraydi, ularni kristalar deb
ham yuritiladi. Jigar mitoxondriyalarida kristalar soni kam bo`lib, tartibli
joylashmagan, buyrak va yurak mitoxondriyalarda esa ular soni juda ko`p bo`lib,
ular bir-biriga juda jips joylashgan bo`ladi. Ayrim mitoxondriyalardagi kristalar
oddiy barmoqsimon o`simta shaklida, lekin ko`pchilik organizmlarda ular murakkab
to`r shaklida bo`ladi. Buning sababi shuki, oksidlanishli-fosforlanish va elektron
tashish sistemasi (nafas zanjiri) funksiyalashuvida ishtirok etuvchi fermentlarning
ichki membarana yuza maydonida joylashuvi tufayli bo`lsa kerak deb taxmin
qilinadi. Keyingi olib borilgan ishlarda ta`kidlanishicha, mitoxondriyalar
kristalarining murakkab bo`lishi, unda amalga oshadigan nafas olish jarayoni hamda
oksidlanuvchi-fosforlanishning jadalligi bilan xarakterlanadi (Абдуллаев, 1989).
Mitoxondriyaning ichki bo`shlig`i – matriks deb yuritilib, u yarim suyuq,
taxminan 50% oqsildan iborat va ingichka strukturaga ega bo`lgan modda bilan
to`lgan. Matriksning struktura tuzilishi ham nafas olish aktivligining o`zgarishiga
qarab ba`zi o`zgarishlarga uchraydi. Kristalar soni ko`p bo`lgan mitoxondrilarda
matriks kam rivojlangan bo`ladi va aksincha, matriksda yuqori elektron zichlikni
xarakterlovchi katta granulalar joylashgan bo`ladi. Bu granulalarning ahamiyati
to`lig`incha o`rganilgan emas. Ba`zi mitoxondrilarda ribosomalar aniqlangan, lekin
elektron mikrofotografiyalarda ular ko`rinmaydi. Kengaytirilgan elektron
mikroskopiya metodlarida aniqlanishicha, mitoxondriyalarning tashqi va ichki
membranasi ultrastrukturasiga ko`ra bir-biridan farq qiladi.
Yuqoridagi fikrimizda ta`kidlab o`tganimizdek, mitoxondriya tashqi
tomondan ikki qavat yupqa parda (qobiq), ya`ni membrana bilan o`ralgandir. Tashqi
membrana mitoxondriyani sitoplazmadan ajratib tursa, ichki membrana esa
xondrioplazmani ya`ni matriksni o`rab turadi. Ikkala membrana orasida bo`shliq
bo`lib, u suyuqlik bilan to`la, uning qalinligi taxminan 100 A ga teng.
Ichki membranadan mitoxondriya markaziga tomon hayvonlarda
plastinkasimon, o`simliklarda qing`ir-qiyshiq, egri-bugri naychalar shaklidagi
kristalar joylashgan. Kristalar mitoxondriyaning ichki sathini kengaytiradi.
Kristlarning ichidagi fazo ham perimitoxondrial faza matriksi bilan to`la bo`ladi.
Ichki membrananing mitoxondriya matriksiga qaragan sathida shakli
qo`ziqoringa o`xshash elementlar (zarrachalar) tig`iz joylashgan. Bularga aksisoma
(ATF-soma) deb atalib, diametri 70-90 A keladigan boshchaga, 40 A keladigan
uzunlikdagi oyoqchaga ega.
Hujayrada mitoxondriyalarning soni har xil: spermatazoidlar hujayralarida
20-24 tagacha, gigant amyoba (Chaos-Chaos) hujayrasida 500 mingtagacha bo`ladi.
Escherichia coli hujayrasida esa faqatgina 1 ta mitoxondriya bo`ladi. Hujayradagi
mitoxondriya soni mitoz davrida mitoxondriyalarni bo`linish va qiz hujayralarning
to`g`ri spirallanishi bilan xarakterlanadi. Mitoxondriyalarning shakli, strukturasi va
o`lchami o`ziga xos, lekin ularning ichki membaranasi har xil tizimga ega. Masalan,
kalamush jigari hujayralarining mitoxondriyalari o`rganilganda, ularning uzunligi 3
mkm, kengligi 0,5-1 mkm, o`rtacha quruq massasi 10
-13
g ekanligi aniqlangan.
Barcha kristalar yuzasining umumiy maydoni 16 mkm
2
ni tashkil etgan. Ichki
membranalar yuzasi 13 mkm
2
. Jigar hujayralarida taxminan 1000 ta mitoxondriya
mavjud bo`lib, ularning umumiy membrana yuzasi 29000 mkm
2
ga teng. Ya`ni,
membarana yuzasi hujayranikidan 10 barobar ko`pdir.
Mitoxondriyalar ichki membranasida nafas olish zanjiri mavjud bo`lib, unda
murakkab va ketma-ket boradigan murakkab bioenergetik jarayonlarni amalga
oshishini ta`minlovchi fermentlar joylashgan. Nafas zanjirida ATF sintezi amalga
oshiriladi. Bu jarayonda nafas zarjiri bo`ylab Н
2
ning elektronlari (aniqrog`i
protonlari) donordan akseptorga (reaktiv kisloodga) tashiladi. Bu vaqtda
substratlarning oksidlanishi hamda elektron tashilishi jarayonida hosil bo`lgan
kinetik energiya ATF ning kimyoviy bog`larida kimyoviy energiya ko`rinishida
bog`lanadi. Zanjir oxirida turgan reaktiv O
2
Н
2
elektronlarini neytrallaydi va suv hosil
bo`ladi.
Hozirgi kunga davr tashqi va ichki membrananing tuzilishi va ularning
xususiyatlari to`g`risida to`liq bir fikrga kelinganicha, yo`q. Bu borada turli-tuman
fikrlar va qarashlar mavjud. A.I.Gagelgans ma`lumotlarida keltirilishicha,
mitoxondriyaning tashqi membranasida o`ziga xos fermentlar tizimi mavjudki, ular
ham mitoxondriya membranasidan moddalarning transport qilinishida muhim
ahamiyatga ega (Гагельганс, 2001).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
