Protokollar, mijozlar va serverlar
Protokol bu komp`yuterlar orasidagi aloka o`rnatilishida, ma`lumotlarni kabul kilish va
uzatishda
foydalaniladigan
signallar
standartidir. Ya`ni
komp`yuterlar
protokol
yordamida biri -
biri
bilan
boglanadi.
Protokol
to`gri
bo`lsagina,
13
komp`yuterlar o`rtasida aloka o`rnatiladi. Bu komp`yuterlarning boglanish tartibi yoki
standartidir.
Server bu boshka komp`yuter yoki programmalarga xizmat ko`rsatadigan komp`yuter
yoki programmadir. Ya`ni boshka komp`yuterlarga o`zining fayllaridan foydalanishga
ruxsat beruvchi komp`yuter Server xisoblanadi.
Internetning ishlash tartibi
Faraz kilaylik, Internetda biror saxifani ochib ko`rmokchisiz. Saxifa adresini kiritdingiz
va uni ochdingiz. Kanday kilib bir necha dakikada saxifa sizning ekraningizda paydo
bo`ladi? Bu saxifalarni topish uchun, sizning WWW ko`rish programmangiz URL dan kanday
foydalanadi? Saxifani topish uchun programma provayderda joylashgan domen nomlari
xizmati programmalar majmuidan foydalanadi.
E`tibor bergan bo`lsangiz domenlar nomi ko`pincha .com, .edu yoki .org bilan tugaydi.
Kuyida ommabop identifikator lar misollar bilan keltirilgan.
*.com Tijorat tashkilotlari uchun ishlatiladi, masalan: microsoft.com, ibm.com.
*.edu O`kuv muassasalari uchun ishlatiladi, masalan: vcu.edu (Virginia Commowealth
University), cmu.edu (Karnegi Mellon Universiteti), wsu.edu (Washington State
University)
*.gov Davlat muassasalari (AKSh) uchun ishlatiladi, masalan: whitehouse.gov (Ok uy),
jro.gov (US Goverment Rrinting Office).
*.org Notijorat tashkilotlar uchun ishlatiladi, masalan: irex.org (Ayreks tashkiloti),
redcross.org (Amerika Kizil kresti).
*.net Internet ning xizmat provayderlari uchun ishlatiladi, masalan: internic.net (InterNIC), si.net
(Sprint International).
INTeRNeTGA ULANISh TARTIBI.
Internetga boglanish uchun nima kilish kerak? Internetga boglanish uchun avvalambor
komp`yuter, aloka kanali, modem va programma taominotiga ega bo`lish kerak. Provayder
telefon rakamlarini olish, xamda mijozning kayd kilingan takrorlanmas nomi (Login) va naronn
(Rassword)za ega bo`lish zarur.
Internetga ulanish tartibini anik bir misol yordamida tushuntirishga xarakat kilamiz. Faraz
kilaylik, O`zbekistonda internet xizmatini ko`rsatuvchi provayderlardan biri bo`lgan
Sarkortelekom orkali siz Internetga ulanmokchisiz. Buning uchun siz avvalo
komp`yuteringizdagi Windows98 operatsion tizim tarikibiga kiruvchi Udalennpsh dostup k seti
(Masofadan tarmokka kirish) standart programmasi yordamida komp`yuteringizni provayder
serveriga avtomatik tarzda ulanish uchun sharoit yaratib olishingiz kerak. Bu kuyidagicha amalga
oshiriladi:
ə. Windows98 ish stolidan Moy komp`yuter belgisini izlab topasiz va sichkoncha ning chap
tugmachasini unda ketmaket ikki marta bosasiz. Natijada komp`yuter ekranida Moy
komp`yuter darchasi ochiladi
2. Ekranda paydo bo`lgan Moy komp`yuter darchasidan Udalennыy dostup k seti belgisini
topasiz va sichkonchaning chap tugmachasini unda ketma - ket ikki marta bosasiz. Natijada
komp`yuter ekranida Udalennыy dostup k seti darchasi paydo bo`ladi
3. Ushbu jildda Novoe soedinenie yozuvi va belgisini topasiz. Agar oldindan boglanishlar tashkil
etilgan bo`lsa, u xolda bu jildda bu boglanishlarning belgilari bo`lishi mumkin.
Novoe soedinenie belgisida sichkoncha chap tugmachasini yana ketma - ket ikki marta bosasiz.
Komp`yuter ekranida mulokot tarzida ishlovchi kuyidagi darcha paydo bo`ladi (2.ə0rasm).
5. Ushbu darchadagi Vvedite nazvanie soedineniya ... jumlasi tagidagi joyga yangi boglanish
nomini kiriting. Bu nom shartli bo`lishi mumkin, u fakat informatsion xarakterga ega xolos.
Masalan, Sarkor Telecom
Darchaning Nastroyka tugmachasi yordamida komp`yuterga o`rnatilgan modemingizning modeli va
turini tanlang
14
ə. Modemga doir barcha rostlash jarayonini tugatganingizdan so`ng mavjud darchada Dalee>
tugmachasini toping va sichkonchaning chap tugmachasini ketmaket ikki marta bosasiz.
Komp`yuter ekranida kuyidagi darcha paydo bo`ladi
8. Ushbu darchada ma`lumotlar kiritilishi uchun uchta joy ajratilgan: Shaxar kodi (Kod
goroda); Telefon; Mamlakat yoki viloyat kodi (Kod stranm ili oblasti). Bu ma`lumotlarni siz
internet xizmati ko`rsatadigan provayderdan olasiz va ularni shoshmasdan joy - joyiga
yozasiz. ( Masalan, O`zbekiston kodi 998, Toshkent shaxri kodi 37ə(2), SarkorTelesom
internet provayderi serverining telefon rakami ə386000)
9. Mavjud darchada Dalee> tugmachasini topib va sichkoncha ning chap tugmachasini
ketma - ket ikki marta bosasiz.
Ushbu darchada Gotovo tugmachasini topib va sichkoncha ning chap tugmachasini ket -
maket ikki marta bosing. Udalennыy dostup k seti darchasida xozirgina tashkil etilgan yangi
boglanish belgisi va nomi paydo bo`ladi
Ushbu tashkil etilgan boglanish internet xizmati ko`rsatuvchi provayderga avtomatik ravishda
ko`ngirok kilib, ulanish imkoniyatini beradi, ammo internetda ishlashni kulaylashtirish uchun
yana bir necha amallarni bajarish lozim bo`ladi. Kuyida bu amallarni bajarish tartibi
keltirilgan:
1. Udalennыy dostup k seti darchasida yangi tashkil etilgan boglanish belgisi va nomini izlab
topasiz va sichkoncha ning o`ng tugmachasini bosasiz, natijada ekranda yana bir ko`shimcha
darcha paydo bo`ladi va ushbu darchaning Svoystva tugmachasini bosing
2. Navbatdagi darcha boglanishning umumiy xususiyatlari xakidagi ma`lumotlarni o`zida aks
ettirib,
Obshie, Tip servera, Stsenarii, Podklyucheniya kismlardan tashkil topgan. Avvalo Obshie kismidagi
ma`lumotlarnk tugri va anik ekanligiga ishon
xosil kiling, so`ngra darchaning Tip servera kismini
oching va unda si: foydalanadigan drayver larnigina koldiring. Agar sizning komp`yuteringiz
maxalliy tarmok ka ulanmagan bo`lsa NetBEUI va IRX/SRX protokollarini uzib ko`ying (Ya`ni
ushbu protokollar oldidagi belgini olib tashlang).
3. Agar provayder sizga ko`shimcha ma`lumot sifatida 2 tg DNS serverning IR adreslarini
bergan bo`lsa (asosiy v< ko`shimcha), u xolda Nastroyka TCR/IR tugmachasi yordami da ushbu
ma`lumotlarni kiritish zarur bo`ladi 4. Kolgan Stsenarii, Podklyucheniya kismlaridagi ma`lumotlar
yordamchi vazifalarni o`tab, ularni to`ldirish zarur emas.
5. Moslashtirish, sozlash jarayoni OK tugmachasini bosish bilan tugatiladi.
Kulaylik uchun boglanish belgisini ish stoliga ko`chiring
Internetga boglanish uchun ushbu belgida tugmachasini cherting. Xosil bo`lgan darchada
Podklyuchitgsya tugmachasini bosing
Yukoridagi barcha amallarni to`lik bajarib bo`lgandan so`ng internet tarmogiga ulanish
mumkin bo`ladi.
? Nazorat savollari:
1.
Internetga boglanish tartibini aytib bering.
2.
Internet-provayder bilan alokani urnating.
3.
Internet Exrlorer programmasini tushitiring.
4.
Web sayt.
5.
Web server.
6.
Elektron pochta.
7.
Usenet teleanjumani.
8.
Fayllarni protokol yordamida uzatish.
9.
Telnet boshka komp`yuterlar bilan uzaro aloka.
15
Maruza-4
Mavzu: Tarmoqlarining topologiyasi
1. Komp`yuter tarmoqlari
2. Lokal kompyuter tarmog’i
3. Global kompyuter tarmog’i
4. Đnternet global tarmog’i.
Komp`yuter tarmoqlari
Komp`yuterlarning
o’zaro
turli
ma`lumotlar,programmalar
almashish
maqsadida
biriktirilishi komp`yuter tarmoqlari deyiladi. Komp`yuterlar uchun shunday tarzda (tarmokka
biriktirilgan sholda) foydalanish juda kup afzalliklarga ega.Masalan, komp`yuter tarmog’iga
ulangan bir printerni barcha foydalanuv -chilar birgalikda ishlatishi,biror tashkilot miqyosida
shisobotni tez tayyorlash uchun uni bo’limlarga bo’lib, shar bir bo’lagini aloshida tarmoq
komp`yuterida tayyorlash mumkin.Fayllar, kataloglar, printer disklar tarmoqda birgalikda
foydalanishi mumkin.Bu esa o’z navbatida tejamlarga olib keladi.Shuning uchun sham
komp`yuterlar tarmoqlarga biriktiriladi. Komp`yuterlarning fizik jishatdan birlashtirilishi (simlar
yoki boshka yo’llar bilan)tarmoq o’zidan-o’zi ishlayveradi degani emas.Tarmoqdagi komp`yuter
tarmoq operatsion sistemasi boshkaruvida ishlaydi. Hozir ko’p ishlayotgan Windows 95
tarkibida lokal tarmoqda ishlash imko-niyatini beruvchi programmalar mavjud. Komp`yuter
tarmog’i ikki xil bo’ladi: lokal va global.
Lokal va global aloqa tarmoqlari
Shozirgi kunda mutaxassislar, gurushlar, yirik ishlab chiqarish korxonalari yoki
muassasalarning faoliyati ko’p jishatdan ularning qay darajada zaruriy ma`lumot va
axborotlar bilan to’la ta`minlanganligiga, shamda ushbu ma`lumotlardan qay darajada
samarali foydalana olayotganliklariga bog’liq bo’lib qolmoqda.
Ba`zan ma`lumotlar to’plami shu qadar ko’payib ketadiki, ularni qayta ishlash va
tashlil qilishni maxsus texnik tizimlar yordamisiz amalga oshirib bo’lmay qoladi. Bundan
tashqari , kundalik shayotda qabul qilish va qayta ishlash zarur bo’lgan axborotlar shajmi
nishoyatda ortib borayotganligi sababli, ba`zan ularni qabul qilishga sham ulgurilmayapti .
Đnson tomonidan to’planayotgan bilimlar shajmi nishoyatda yuqori sur`atlar bilin
ortib bormokda. Masalan 18- asrlarda bilimlar shajmi shar 10 yilda, 1970 yilda 5 yilda,
hozirga kelib esa 2 yilda ikki martaga oshib bormoqda .
Shozirgi kunda axborotlarni qullashda ko’pgina foydalanuvchilar uchun yagona
axborot makonini ta`riflovchi tarmoqlarni tashkil etish muxim ashamiyatga ega . Buni
butun dunyo komp`yuter tarmog’i shisoblanmish Internet tarmog’i misolida yaqqol ko’rish
mumkin .
Axborotlarni qayta ishlash tarmoqlangan tizimi axborotlarni qayta ishlash mustakil
ravishda aloshida - aloshida,lekin uzaro informatsion aloqa kanallari bilan bo\liq bo’lgan
komp`yuterlarda amalga oshiriladi .
Komp`yuterlarning o’zaro turli ma`lumotlar , programmalar almashish maqsadida
biriktirilishi komp`yuter tarmoqlari deyiladi . Komp`yuterlar uchun shunday tarzda
(tarmoqqa biriktirilgan sholda) foydalanish juda ko’p afzalliklarga ega. Masalan, komp`yuter
tarmog’iga ulangan bir printerni barcha foydalanuvchilar birgalikda ishlatishi,biror tashkilot
miqiyosida shisobotni tez tayyorlash uchun uni bo’limlarga bo’lib, xar bir bo’lagini
aloshida tarmoq komp`yuterida tayyorlash mumkin.Fayllar,kataloglar,printer,disklar tarmoqda
birgalikda foydalanishi mumkin. Bu esa uz navbatida tejamlarga olib keladi . Shuning uchun
xam komp`yuterlar tarmoqqa biriktiriladi . Komp`yuterlarning fizik jishatdan birlashtirilishi
(simlar yoki boshqa yo’llar bilan) tarmoq o’zidan-o’zi ishlayveradi degani emas .
Tarmoqdagi komp`yuterlar tarmoq operatsion sistemasi boshqaruvida ishlaydi . Shozir ko’p
16
ishlayotgan Windows tarkibida lokal tarmoqda ishlash imkoniyatini beruvchi
programmalar mavjud.
Xududiy joylashuviga qarab komp`yuter tarmoqlarini uchta asosiy turkumga ajratish
mumkin :
•
lokal tarmoqlar ( LAN -Lokal Area Neto’ork )
•
mintakaviy tarmoqlar ( MAN -Metropolitan Area Neto’ork )
•
global tarmoqlar ( WAN -Wide Area Neto’ork ).
Lokal komp`yuter tarmog’i tushunchasi nisbiydir . Bunday deyishimizga sabab
,komp`yuterlar bir xona ( sinf xonasi ), bino , tashkilot yoki bir qancha filiallardan iborat
bo’lgan tashkilot doirasida komp`yuter tarmoqlari tashkil qilish mumkinligidadir. Odatda
bunday tarmoqlarning doirasida 2-2.5 km bilan cheklanadi .
Mintaqaviy komp`yuter tarmog’i bir-biridan ancha uzoq masofada joylashgan
komp`yuterlarni va lokal komp`yuter tarmoqlarini o’zaro bo\laydi . U katta shashar ,
iqtisodiy mintaqa va aloshida mamlakat doirasidagi abonentlarni uz ichiga olishi mumkin
. Odatda , mintaqaviy shisoblash tarmog’i abonentlari o’rtasida masofa o’nlab , yuzlab
kilometrni tashkil etadi .
Global komp`yuter tarmoqlari turli mamlakatlar yoki qit`alarda joylashgan
abonentlarni birlashtiradi. Mazkur tarmoq abonentlar o’rtasidagi aloqa telefon,radio aloqa va
kosmos aloqa tizimi negizida amalga oshiriladi .
Global , mintaqaviy va lokal komp`yuter tarmoqlarining birlashuvi ko’ptarmoqli
ierarxiyani tashkil etib, umumjashon axborot resurslarini birlashtirish va ulardan kollektiv
ravishda foydalanish imkoniyatlarini yaratadi .
Lokal xisoblosh tarmogi topologiyasi .
Lokal xisoblosh tarmog’i topologiyasi - bu tarmoqdagi komp`yuterlar,kabellar va
boshka komponentlarning fizik nuqtai nazardan joylanishini ta`minlaydi .
Đxtiyoriy tarmoq quyidagi uchta konstruktsiya asosida qurilgan bıladi :
-aylanma
-shinali
-yulduzsimon
shar qanday komp`yuter tarmog’ini uzellar majmui sifatida kırish mumkin .
Uzel – tarmog’ning uzatish vositasiga ulangan shar qanday qurilma .
Aylanma topologiya - tarmok uzellarining yopik egri kabel bilan birlashuvini
shosil qiladi . 1- rasm .
1- UZEL 2-UZEL 3-UZEL
6-UZEL 5-UZEL 4-UZEL
1-rasm. Aylana topologiya tarmog’i .
Shinali topologiya - eng oddiy turlardan biridir . U uzatish vositasi sifatida koaksial kabeldan
foydalanish bilan bog’lik . Ma`lumotlar tarmoq uzatish uzelidan shina bıyicha shar ikkala
tomonga tarqaladi .
17
1 - UZEL 2- UZEL 3- UZEL 4- UZEL
5- UZEL 6-UZEL 7- UZEL
2-rasm. Shinali topologiya tarmog’i.
Yulduzsimon topologiya markaziy uzel kontseptsiyasiga asoslanadi . Unga sirtki
uzellar ulanadi .Shar bir sirtki uzel markaziy uzel bilan aloshida ız aloqa tarmog’iga ega .
Barcha ma`lumotlar markaziy uzel orqali uzatiladi .
1- UZEL 2 -UZEL
Markaziy
uzel
3- UZEL 4- UZEL
3-rasm . Yulduzsimon topologiya.
Lokal tarmoqlar dasturiy ta`minoti .
Tarmoq faoliyatini quvvatlovchi va tarmoq xizmatini tashkil etuvchi tarmog’ning
dasturiy ta`minoti tarmoqli operatsion tizimni amalga oshiradi .
Tarmoqli operatsion tizim tarmoq ishi uchun zarur. Chunki lokal shaxsiy komp`yuterlar
uchun operatsion tizimlardan biri-DOS , Windows 95 , OS/2 , UNIX zarur .
Tarmoq operatsion tizim fayl-serverda odatdagi vazifalardan tashqari (diskka
kirish, fayllarni saqlash, xotiradan foydalanish) fayl-serverdagi ma`lumotlarga ruxsatsiz
kirishdan shimoyalaydi va foydalanuvchi shuquqlari asosida boshqaradi. Bundan tashqari
operatsion tizim turli operatsion tizim ırnatilishi mumkin bılgan barcha ishchi stantsiyalar
bilan ishlashni ta`minlaydi .
Internet tushunchasi. Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko’rsatuvchi jahon
global komp`yuter tarmog`idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya`ni “International
Neto’ork” – xalqaro tarmoq va “Interconnected neto’orks” «tarmoqlararo» degan ma`noni
anglatadi. U mahalliy (lokal) komp`yuter tarmoqlarni birlashtiruvchi axborot tizimi bo’lib,
o’zining alohida axborot maydoniga ega bo’lgan virtual to’plamdan tashkil topadi.
Internet tarmoqg`i, unga ulangan barcha komp`yuterlarning o’zaro ma`lumotlar almashish
imkoniyatini yaratib beradi. Internet tarmog`ining har bir mijozi o’zining shaxsiy komp`yuteri
orqali boshqa shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi
Kongress kutubxonasi katalogini ko’rib chiqish, N`yu-Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi
ko’rgazmasiga qwyilgan suratlar bilan tanishish, xalqaro anjumanlarda ishtirok etish, bank
muomalalarini amalga oshirishi va hatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi Internet
tarmog`i mijozlari bilan shaxmat wynash mumkin.
Global tarmoq tushunchasi. Internet tarmog`ining asosiy yacheykalari (qismlari) bu
shaxsiy komp`yuterlar va ularni o’zaro bog`lovchi lokal tarmoqlardir. Internet tarmog`i – bu global
tarmoq vakili hisoblanadi.
18
Internet alohida komp`yuterlar o’rtasida aloqa o’rnatibgina qolmay, balki komp`yuterlar
guruhini o’zaro birlashtirish imkonini ham beradi. Agar bironbir mahalliy tarmoq bevosita
internetga ulangan bo’lsa, u holda mazkur tarmoqning har bir ishchi stantsiyasi (komp`yuteri)
Internet xizmatlaridan foydalanish mumkin. Shuningdek, Internet tarmog`iga mustaqil ravishda
ulangan komp`yuterlar ham mavjud bo’lib, ularni xost komp`yuterlar (host – asosiy hisoblash
mashinasi) deb atashadi. Tarmoqqa ulangan har bir komp`yuter o’z manziliga ega va u
yordamida dunyoning istalgan nuqtasidagi istalgan foydalanuvchi bilan muloqot qila olishi
mumkin.
Internet tarmog`ining tuzilishi. Internet o’z - o’zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi
murakkab tizim bo’lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgan:
−
texnik;
−
dasturiy;
−
axborot.
Internet tarmog`ining texnik ta`minoti har xil turdagi komp`yuterlar, aloqa kanallari
(telefon, sun`iy ywldosh, shisha tolali va boshqa turdagi tarmoq kanallari) hamda tarmoqning
texnik vositalari majmuidan tashkil topgan.
Internet tarmog`ining dasturiy ta`minoti (tarkibiy qismi) tarmoqka ulangan xilma-xil
komp`yuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) ishlashni
ta`minlovchi dasturlar.
Internet tarmog`ining axborot ta`minoti Internet tarmog`ida mavjud bo’lgan turli
elektron hujjatlar, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir, veb-sayt va hokazo ko’rinishdagi
axborotlar majmuasidan tashkil topgan.
Internetning ikkita asosiy vazifasi bo’lib, buning birinchisi axborot makoni bo’lsa,
ikkinchisi esa kommunikatsion vositasidir.
Internetga bog`lanish. Internet tarmog`iga ulanish ajratilgan aloqa kanali (optik tola,
sun`iy ywldosh aloqasi, radiokanal, ajratilgan kommutatsiyalanmaydigan telefon liniyasi)
bo’yicha doimiy ulanish, shuningdek kommutatsiyalanadigan, ya`ni uzib-ulanadigan ulanish
(Dial-ur access, Dial-ur) ko’rinishida amalga oshiriladi.
Telefon liniyasi orqali internetga ulanish. Internet tarmog`iga oddiy telefon
tarmoqlari orqali standart modem qurilmalari yordamida ulanish mumkin. Telefon liniyasi
orqali Internetga ulanishda modem qurilmasidan tashqari maxsus dasturdan (protokol) ham
foydalaniladi. Bunda ushbu dastur yordamida Internetga ulanganda telefon liniyasi band
qilinadi, seans tugatgandan swng telefon tarmog`i bo’shatiladi va unda boshqa foydalanuvchi
foydalaniishi mumkin. Internetga ulanishni amalga oshiruvchi dasturning yutug`i shundaki,
ular Internetga to’g`ridan to’g`ri ulanishga imkon beradi.
Telefon liniyasi orqali «Chaqiruv» bo’yicha Internetga bog`lanish Internet xizmatlarini
taqdim etuvchi provayder bilan mijoz o’rtasida amalga oshiriladi. Bunda foydalanuvchi
mantiqiy nom (login) va maxfiy belgi (parol) yordamida Internetga to’g`ridan-to’g`ri ulanadi.
19
Do'stlaringiz bilan baham: |