O'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Muskullar fiziologiyasi
Yuqori Voltli
ganda esa ichki a ’zolar o 'z va­
z ifa sin i m uay y an b a ja ra d i. 
Muskul tolalari bu xilma-xil va­
zifalarni nerv-muskul sistema­
si orqali bosh miya ta’sirida ba­
jaradi.
94-rasm. A - Harakat polensialining sxemasi.
В - harakat potensialining turli fazalarida nerv
tolasi qo'zg'aluvchanligining o'zgarishi.
О
с
CO (0
■cc
о
Supernormal davr
Vaqt, m s e k
Muskul to'qim alarida, shu 
jum ladan , k o 'n d a la n g -ta rg 'il 
muskullarda ham ta ’sirlanish- 
qo'zg'alish bilan javob berish 
(qo'zg'aluvchanlik), qisqaruv­
chanlik va qo'zg'aluvchanlik- 
ni o'tkazish (o'tkazuvchanlik) 
kabi uchta fiziologik xususiyat 
mavjud (94-rasm).
nerv 
K o'ndalang-targ'il muskul­
lar muskul tolalaridan iborat

---

bo'lib, ular muskul tolali parda — sarkolemma bilan o'ralgan, qisqarish 
xususiyatiga ega bo'lgan miofibrillardan iborat. Miofibrillar o 'z navbatida 
ikki xil (yo 'g 'o n va ingichka) iplardan tuzilgan. Y o 'g 'o n iplar (protofib- 
rillar) miozin oqsil moddalardan, ingichkasi esa faol oqsil molekuladan 
tashkil topgan. Sarkolemma sitoplazmasi (sarkoplazma) juda k o 'p sar- 
koplazmatik kanalchalardan tashkil topgan to'rcha (retikulum) lardan tu­
zilgan. Kanalchalar devori (membrana) moddalarni tanlab-tanlab o'tkaza­
di. Jumladan, muskullar tinch turgan paytda sarkoplazmadagi kalsiy kationi 
konsentratsiyasi sarkoplazmatik to'rchalardagiga qaraganda bir qancha 
past bo'ladi. M uskullar qo'zg'alganda esa, aksincha, kalsiy kationi zudlik 
bilan sarkoplazmaga o'tib, miozin oqsilini faollashtirib, ATFni parcha- 
laydi. Shunday qilib, muskulning qisqarishi uchun zarur bo'lgan energiya 
vujudga keladi.
Odatda, skelet muskullari harakatlantiruvchi (motor) nerv tolalarining 
impulslari orqali qisqaradi. Odamda hajmi katta bo'lgan muskullaming 
100
ga yaqin muskul tolalarini bitta nerv tolasi (akson) impulsi bilan 
ta’minlasa, kichik muskullarda esa taxminan besh-o'nta muskul tolalariga 
bitta nerv tolasi tarqaladi. Shuning uchun har bir aksonni tarqaladigan 
muskul tolalari bilan birga 
motor birligi
deb ataladi.
Nerv to'qim asiga qaraganda muskul to'qim alari birmuncha sekinroq 
qisqaradi. Muskul tolasining biror qismida paydo bo'lgan qisqarish darhol 
muskul bo'ylab tarqaladi.
Izotonik qisqarishda, asosan, muskul tolasining uzunligi o'zgarsa-da, 
uning taranglik darajasi unchalik o'zgarmaydi.
Izometrik qisqarishda esa muskul tolasining uzunligi o'zgarm aydi. 
Lekin unga ancha z o 'r keladi. Izotonik va izometrik qisqarishlami alohi­
da m uskullarda k o 'rish mumkin. Lekin odam organizm ida bunday 
qisqarishlar bo'lm aydi, chunki muskullar b o'g'im ining bukilishi orqali 
qisqarganda o'zining taranglashish darajasini o'zgartiradi.
Muskullar qisqarganda o'zining og'irligidan bir necha bor ortiq yukni 
ko'tara oladi. Muskul kuchi uning ko'tara oladigan yuki miqdori bilan 
o'lchanadi va ko'ndalang kesimi miqdoriga qarab aniqlanadi. M uskulning
1 sm li 2 ko'ndalang kesimi o'rtacha 10 kg gacha yuk ko'taradi. Bu 
muskul kuchi