Organik kimyo

NOMLI REAKSIYALAR

1. 
   Eterifikatsiya reaksiyasi – spirtlar bilan karbon kislotalar o’zaro reaksiyaga kirishib murakkab efirlar hosil qilish reaksiyasi.
   

R-OH + RCOOH → R-COOR^’ + H₂O

2. 
   Bertole raksiyasi – 1856 yil CS₂ va H₂S aralashmasini qizdirilgan mis ustidan o’tkazib metan sintez qilish
   

CS₂ + 2H₂S + 8Cu → CH₄ + 4Cu₂S

3. 
   Fisher tropish usuli – suv gazidan alkanlarni sintez qilishni topgan. nCO + 2n+1H₂ → C_nH_2n+2 + nH₂O
   
4. 
   Vyurs reaksiyasi (1855-yil) – monogalogenli hosilalarni aktiv metallar bilan qizdirib alkanlar olish
   

2C_nH_2n+1Gal + 2Na → C_nH_2n+2 + nH₂O

5. 
   Semyonov reaksiyasi – zanjirli reaksiya mexanizmini o’rgangan va zanjirli reaksiyaga asos solgan.
   

CH₄ + Cl₂ → CH₃Cl + HCl CH₃Cl + Cl₂ → CH₂Cl₂ + HCl CH₂Cl₂ + Cl₂ → CHCl₃ + HCl CHCl₃ + Cl₂ → CCl₄ + HCl

6. 
   Kanovalov reaksiyasi – alkanlarni nitrolanishini o’rgangan.
   

C_nH_2n+2 + HONO₂ → C_nH_2n+1NO₂ + H₂O

7. 
   Zinin reaksiyasi – aromatik nitrobirikmalarni H₂ yoki (NH₄)₂S yordamida qaytarib anilin olgan
   

C₆H₅NO₂ + 3(NH₄)₂S → C₆H₅NH₂ + 3S + 6NH₃ + 2H₂O C₆H₅NO₂ + 3H₂ → C₆H₅NH₂ + 2H₂O

8. 
   Vyoller reaksiyasi – ditsiandan oksalat kislota sintez qilgan (CN)₂ +4H₂O → (COOH)₂ + 2NH₃
   

Ammoniy sianatda mochevina sintez qilgan

NH₄OCN → (NH₂)₂CO

9. 
   Vagner reaksiyasi – alkenlarga KMnO₄ ning suvli eritmalarni tasir ettirib ikki atomli spirtlar olgan
   

C_nH_2n + KMnO₄ H₂O → C_nH_2n(OH)₂ + MnO₂↓ + KOH

10. 
    Kucherov reaksiyasi – atsetilenga simob tuzlar ishtirokida (HgSO₄) H₂O ni birikishi aldegid, atsetilen gomologlaridan esa ketonlar hosil bo’lish reaksiyasini o’rgangan.
    

C₂H₂ + H₂O → CH₃CHO C₃H₄ + H₂O → CH₃-CO-CH₃

11. 
    Zelenskiy va Kazanskiy usuli – atsetilen va uning gomologlarini trimerlab benzol va uning gomologlarini sintez qilish usulini ishlab chiqqan.
    

3C₂H₂ → C₆H₆

3C₃H₄ → C₆H₃(CH₃)₃

12. 
    Aldol kondensatlanish reaksiyasi – aldegidlar ishqoriy muhitda (masalan Ca(OH)₂ ishtirokida) aldol kondensatsiyalanishga uchraydi.Aldol degani ham aldegid ham gidroksid guruh saqlagan moddalar.
    

CH₂O + CH₂O → CH₂OH-CHO (oksialdegid)

CH₂OH-CHOH-CHO + 3CH₂O → CH₂OH-(CHOH)₄-CHO (geksoza)

13. 
    Sovunlanish reaksiyasi – murakkab efirning suv bilan reaksiyaga kirishib spirt va kislota hosil qilish reaksiyasi.
    
14. 
    Butlerov reaksiyasi – 1861-yil oddiy uglevdorodlarni Ca(OH)₂ ishtirokida farmalindan sintez qilgan
    

6СH₂O → C₆H₁₂O₆

15. 
    Shakarlanish reaksiyasi – glukozaning gidrolizlanishidan glukoza hosil bo’lishi. (C₆H₁₀O₅)_n + nH₂O → nC₆H₁₂O₆
    
16. 
    Bamberger usuli – aminlarni oksidlab asosan uchlamchi nitrobirikmalar olinishi CH₃-C(CH₃)₂-NH₂ ^oksidlab CH₃C(CH₃)₂-NO₂ + H₂O
    
17. 
    Ksantoprotein reaksiyasi – oqsil eritmasiga kons HNO₃ qo’shilganda benzol halqasining nitrolanishi natijasida sariq rang hosil bo’ladi
    

OH OH

2HNO₃ → O₂N NO₂ + 2H₂O

CH₂-CH(NH₂)-COOH CH₂-CH(NH₂)-COOH

Tirozin sariq rangli dinitrotirozin

18. 
    Foli reaksiyasi – tarkibida S tutgan oqsil tarkibidagi aminokislotalardan kistein va kisten borligini aniqlash uchun ishqoriy sharoitda qo’rg’oshin tuzlari tasir qildirilganda qora rangli PbS ning hosil bo’lishi S tutgan aminokislotalar borligidan dalolat beradi.
    

CH₂-SH CH₂-OH

CH-NH₂ + 2NaOH + H₂O → CH-NH₂ + Na₂S + H₂O COOH COOH

Sistein Serin

Na₂S + Na₂PbO₂ + 2H₂O → PbS↓ + 4NaOH

Qora rangli cho’kma

19. 
    Chichibabin reaksiyasi – anilinga asetilen tasir ettirib indol oladi. NH₂ H
    

+ HC≡CH → H + H₂
H CH

H NH

20. 
    G.G.Gustavson reaksiyasi – sikloalkanlarni digalloidli birikmalarga Zn metali tasir ettirib oladi.
    

CH₂Br-CH₂-CH₂Br + Zn → + ZnBr₂

21. 
    P.P.Shorigin usuli – alken galogenli birikmalarga Na metali tasir ettirib ajralgan diyen uglevododrodlarni olgan
    

2CH₂=CH-CH₂Br + 2Na → CH₂=CH-CH₂-CH₂-CH=CH₂ + 2NaBr

22. 
    S.V.Lebedov reaksiyasi – 1928-yilda etanoldan yuqori temperaturada divinil sintez qilgan
    

2CH₃-CH₂OH ^{T 400-500} CH₂=CH-CH=CH₂ + H₂ + 2H₂O

23. 
    N.D Zelenskiy reaksiyasi – bazi bir neftdan ajralib chiqgan siklogeksandan benzol olgan. C₆H₁₂ → C₆H₆ + 3H₂
    
24. 
    Favorskiy reaksiyasi – 1906-yil birinchi marta etilen glikoldan dioksan olgan. HO-CH₂-CH₂-OH ZnCl₂ t^oC CH₂ – CH₂
    

O O + 2H₂O

HO-CH₂-CH₂-OH CH₂ – CH₂

25. 
    Sheyelye reaksiyasi – yog’ni PbO bilan qizdirib glitserin olgan. CH₂-O-CO-R CH₂-OH
    

| |

CH-O-CO-R + 3HOH → CH-OH + R-COOH

| |

CH₂-O-CO-R CH₂-OH

26. 
    Seyzel usuli – oddiy efirlar HJ bilan qizdirilganda olib borilsa, galogen alkil galogenid va suv hosil bo’ladi. Analitik kimyoda bu reaksiyadan foydalanib metoksil – OCH₃va etoksil – OC₂H₅ gruppalarni miqdorini aniqlanadi.
    

C₂H₅-O-C₂H₅ + 2HJ → 2С₂H₅J + H₂O

27. 
    Biuret reaksiyasi – oqsillarga mis tuzlari va ishqorlar tasir ettirilganda binafsha rang paydo bo’ladi. Bu reaksiya peptid bog’li MN-SO moddalarda sodir bo’ladi.
    
28. 
    Milon reaksiyasi – oqsillarga Hg(NO₃)₂ ning nitrit kislotadagi eritmasi tasir ettirilsa, qizil rang paydo bo’ladi. Bu reaksiya oqsillarda fenol gruppa mavjudligidan dalolat beruvchi sifat reaksiya hisoblanadi.
    
29. 
    Sulfigidril reaksiyasi – oqsilga plyumbit eritmasi qo’shib qizdirilganda, qora cho’kma PbS hosil bo’ladi. Bu reaksiya oqsillar tarkibida sulfigidril (SH) borligini ko’rsatadi.
    
30. 
    Ningidrin reaksiyasi –ningidrin tasirida oksidlangan α-aminokislota dezaminlanadi, dekarboksillanadi. Natijada CO₂, NH₃ va aldegid hosil bo’ladi. Oksidlangan ningidrin
    

qaytarilgan ningidrining ikki molekulasi bilan NH₃ ishtirokida birikib, biafsha ko’k rangli kondensatsiyalangan maxsulot hosil qiladi.

O O
|| ||

C=O + H₂N-CH-COOH → + R-CHO

C C NH₂
|| ||
O O

aminodiketogidrinden

31. 
    Chichibabin reaksiyasi – piridin natriy amid bilan qizdirilganda, α-aminopiridin hosil bo’ladi.
    

C₅H₅N + NaNH₂ → H₂ + C₅H₄N-NHNa C₅H₄N-NHNa + H₂O → С₅H₄N-NH₂ + NaOH

32. 
    K.I.Tile reaksiyasi – konyugirlangan diyen uglevodorodlarni galogenlab, 1,4-birikishini o’rgangan.
    

CH₂=CH-CH=CH₂ + Br₂ → CH₂Br-CH=CH-CH₂Br

33. 
    E.Mitcherlix reaksiyasi – 1843-yil benzolni nitrolab nitrobenzol olgan. C₆H₆ + HONO₂ → C₆H₅NO₂ + H₂O
    
34. 
    Sh.Fridel, D.Krafts reaksiyasi – aromatik uglevodorodlarga AlCl₃ katalizatorligi ishtirokida alkil galogenidlar tasir ettirib benzol gomologlarini hosil qilgan.
    

C₆H₆ + R-Gal → C₆H₅-R + HGal

35. 
    F.Beylshteyn reaksiyasi – har xil sharoitda toluolga xlor tasir ettirib benzol halqasidagi vodorod atomi va benzol halqasidagi radikallarning vodorod atomi xlor atomiga o’rin almashinuvini kko’rgan.
    

Qorong’ida
C₆H₅CH₃ + Cl₂ ClC₆H₄CH₃ + HCl

Yorug’da o-xlortoluol

C₆H₅CH₃ + Cl₂ C₆H₅CH₂Cl + HCl

Benzilxlorid

36. 
    A.Vyurs reaksiyasi – 1856-yil fransuz kimyogari A. Vyurs dixlor etanni gidroliz qilib etandiol olgan.(suv yoki Na va K ning suvli eritmalardan foydaalangan)
    

CH₂Cl-CH₂Cl + 2HOH → CH₂OH-CH₂OH + 2HCl

37. 
    Kannisaro reaksiyasi – aldegidlarga ishqorlar tasir ettirilganda shu aldegidga tegishli spirt va shu aldegidlardan hosil bo’lgan kislota tuzlarini hosil qiladi.
    

2CH₃-CHO + KOH → CH₃COOK + C₂H₅OH

38. 
    N.A.Menshutkin reaksiyasi – karbon kislotalar bilan spirtlar reaksiyaga kirishib murakkab efirlar hosil qilish reaksiyasini o’rganga.
    

R-COOH + R^’-OH → R-COOR’ + HOH

39. 
    K.S.Krixgof reaksiyasi – kraxmalni gidrolizlab fermentlar ishtirokida glukoza olgan. ^(C6^H10^O5⁾n ^{→ (C}6^H10^O5⁾m ^{→ C}12^H22^O11 ^{→ C}6^H12^O6
    

Kraxmal dekstrin maltoza glukoza.

40. 
    A.V.Gofman reaksiyasi – alkil galogenidlarga ammiak tasir ettirib, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi aminlar olgan.
    
    1. 
       bosqich R-Gal + NH₃ → R-NH₂ + HGal (birlamchi amin)
       
    2. 
       bosqich R-NH₂ + R-Gal → (R)₂NH + HGal (ikkilamchi amin)
       
    3. 
       bosqich (R)₂NH + R-Gal → (R)₃N + HGal (uchlamchi amin)
       
41. 
    E.Frankland reaksiyasi – element organik birikmalarni 1849-yilda etilyodidga rux tasir ettirib dietil ruxni sintez qilgan va uglerod atomlari metallar bilan bevosita bog’lanish mumkinligini isbotlagan.
    

2C₂H₅-J + 2Za → C₂H₅-Zn-C₂H₅ + ZnJ₂

42. 
    Griner reaksiyasi – magniy organik birikmalar galoid alkillarning suvsizlantirilgan
    

efirdagi eritmasiga Mg metali tasir ettirib olgan. Hosil bbo’lgan mazsulot Griner reaktivi deyiladi.

R-Gal + Mg → R-Mg-Gal

Hosil bo’lgan birikma gidroliz qilinganda alkanlar hosil bbo’ladi.

R-Mg-Gal + HOH → R-H + Mg(OH)Gal

43. 
    Kumol usuli. (Udris, Sergeyev reaksiyasi) – izopropil benzoldan oksidlab fenol va keton olgan.
    

CH₃-CH-CH₃ [O] OH
+ CH₃ – CO - CH₃

44. 
    Sigler reaksiyasi – akyuminiy organik birikmalarni sintez qilgan. K.Sigler vodorod ishtirokida alkenlarga Al tasir ettirib (3-20 Mpa, 60-100 ^oC) trietil alyuminiy sintez qilgan.
    

3CH₂=CH₂ + Al + 1,5H₂ → (C₂H₅)₃Al

45. 
    Arbuzov reaksiyasi – uchlamchialkil fosfatga galoid alkil tasir ettirib alkilfosfin kislota sintez qilgan.
    

(C₂H₅O)₃P + CH₃J → CH₃-PO₃(C₂H₅)₂ + C₂H₅J

46. 
    K.V.Sheyele reaksiyasi – sut kislotani qatiqdan ajratib olgan.
    
47.