O‘quvchilarning mustaqil ishlariga sharoit yaratadi, muayyan darajada o‘quv jarayonini tabaqalashtirish

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIGA RUS TILINI O‘QITISHDA DIDAKTIK 
O‘YINLARNING O‘RNI 
Davranova Gulbahor Numondjonovna, 
BuxMTI 1-bosqich tayanch doktoranti 
 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflarda rus tilini o‘qitishda didaktik o‘yinlarning 
o‘rni, turlari va tuzilishi, bu fan bo‘yicha o‘quvchilarga o‘qitishning mazmuni, usullari, innovatsion 
shakllarining eng muhim masalalari ochib berilgan. 
Kalit so‘zlar: 
metod, didaktika, o‘yin, qiziqish, samaradorlik, predmetli o‘yinlar, stol-bosma 
o‘yinlar, og‘zaki so‘z o‘yinlari, o‘zaro tushunish, munosabat. 

---

166 
Zamonaviy boshlang‘ich ta’limdagi eng asosiy va hozirgi kunda e’tibor qaratilayotgan jihat 
darslarning interfaol metodlar vositasida noan’anaviy tarzda tashkil etilishidir. Boshlang‘ich maktab davri 
murg‘ak qalblar uchun bilim poydevorini qurish davri hisoblanar ekan, o‘quvchilarni, bo‘lajak yurtimiz 
egalarini har bir o‘tiladigan fanlar yuzasidan mavzularni shu tarzda bolalarga yetkazish kerakki, bir umr 
xotirasida saqlansin va kelajakda ushbu olgan bilimlarini kundalik hayotda amalda qo‘llay olsin. Shu 
davrda o‘zlashtirilishi kerak bo‘lgan fanlardan biri rus tilidir. Rus tili eng rivojlangan, mukammal va keng 
tarqalgan dunyo tillaridan biri hisoblanadi. O‘zbekistonda rus tili o‘zining tarixiy ildizlariga ega va 
hozirgacha yangi texnologiyalar, ilmiy va madaniy axborotlarning vosiyasi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda 
milliy maktablarning rus tili o‘qituvchilari darsni o‘qitishning noan’anaviy yondashuvlari borasida faol 
izlanib, o‘qitishning yangi zamonaviy uslublarini o‘rganishmoqda. 
Rus tilining metodologiyasi ilmiy va lingvistik asoslarga asoslanadi. Bu shuni anglatadiki, rus 
tilining metodologiyasi lug‘at, fonetika, so‘z yasalishi va grammatika sohasidagi lingvistik tadqiqotlar 
natijalaridan foydalanadi. Bu tadqiqotlar ta’lim mazmunini, ya’ni boshlang‘ich sinflarda o‘zlashtirish 
uchun zarur bo‘lgan til hodisalarining minimal miqdorini aniqlashga yordam beradi, til hodisalarining 
xilma-xilligi o‘rganilayotgan materialga qarab turli xil o‘qitish uslub va usullarini talab qiladi. Shuning 
uchun boshlang‘ich maktabda metodikaning dastlabki og‘zaki kurs, grammatika o‘qitish usullari, o‘qish 
usullari va boshqalar kabi bo‘limlari ajratiladi. 
Bundan tashqari, lingvistik tadqiqotlar ma’lum tovushlar, grammatik shakllar va sintaktik 
konstruktsiyalarning mavjudligi yoki qiyinligini aniqlash imkonini beradi. Tilshunoslik asoslarida rus va 
ona tillarini qiyosiy tipologik tahlil qilish alohida o‘rin tutadi. Tillarning qiyosiy tipologiyasidan kelib 
chiqadigan o‘quvchilarning o‘z ona tilini bilishi o‘qitishning ongli va samaradorligini ta’minlaydi, 
o‘qitishning ilmiy-metodik darajasini oshiradi, ona tiliga o‘rgatishning psixologik va didaktik asoslarini 
yaxshiroq ko‘rib chiqish imkonini beradi. O‘quvchilarga rus tiliga oid dastlabki tushunchalarini 
o‘rgatishda muhim o‘rinni psixologik va pedagogik asoslar egallaydi. 
Boshlang‘ich ta’lim metodikasi ona tilidan boshqa chet tilini o‘zlashtirishning psixologik 
qonuniyatlariga asoslanadi. O‘qituvchi rivojlanish psixologiyasining xususiyatlarini ham bilishi kerak. 
Shuni yodda tutish kerakki, o‘qitish tili rus bo‘lmagan boshlang‘ich maktabda rus tilini o‘rgatish mutlaqo 
yangi nutq qobiliyatlarini rivojlantirishni talab qiladigan murakkab masala hisoblanadi. 
Samarali darsni tashkil etish uchun nimalarga e’tibor qaratish lozim? Bolalarda bilimga bo‘lgan 
ma’naviy ehtiyojni, uni o‘zlashtirishga, uni takomillashtirishga intilishni tarbiyalashning qanday 
vositalari bor? Bunday savollarning tug‘ilishi bilan bog‘liq holda "ta’limning noan’anaviy shakllari" 
tushunchasi paydo bo‘ldi. 
Noan’anaviy darslarni tashkil etish uchun ta’lim jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish o‘rinli 
hisoblanadi. Didaktik o‘yinlar rus tili darslarida o‘quvchilarning kognitiv va aqliy faoliyatini 
faollashtirish vositasidir. Materialni tez va oson o‘zlashtirishning eng yaxshi usuli didaktik o‘yinlarni 
darslar bila uyg‘unlikda oilb borish. Bu orqali o‘quvchilarning o‘quv faoliyatiga qiziqishi keskin oshadi, 
o‘rganilayotgan material ular uchun qulayroq bo‘ladi va ularning ish qobiliyati sezilarli darajada oshadi. 
Qiziqarli didaktik o‘yinlarning ahamiyati shundan iboratki, shuningdek, ular bolalarda stressni 
yengillashtirishga, dars davomida ijobiy hissiy kayfiyatni yaratishga yordam beradi. 
Bir tomondan, o‘yinning o‘zi bolaning rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega. Boshqa 
tomondan, o‘yin va o‘yin texnikasi yosh maktab o‘quvchilari uchun ta’limning ajralmas shaklidir. 
Noan’anaviy dars shakllari o‘quv faoliyatini samarali qilish imkonini beradi, ular o‘quvchilarning 
intellektual faolligini oshirishga yordam beradi va natijada dars samaradorligini oshiradi. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida rus tilini o‘qitishni quyidagi didaktik tamoyillardan foydalanib 
tashkil etish zarur: 
o‘rganilayotgan materialning ilmiy xarakteri va ochiqligi, 
o‘quvchi faolligi, o‘qitishning amaliy yo‘naltirilganligi, 
nazariyaning amaliyot bilan bog‘liqligi, 
o‘rganilayotgan materialning yaxshi o‘zlashtirilishini anglash, 
ta’limning hayot bilan aloqasi. 
Yangi hodisani o‘rganishning boshidanoq uning butun mohiyatini ochib bo‘lmaydi. O‘quv 
jarayonida har bir tushuncha asta-sekin chuqurlashib, kengayib boradi. O‘quvchilarning tayyorgarlik 
darajasi, ularning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzilgan bunday mashg‘ulotlar 
uchun qulaylik tushuniladi. 
O‘quvchilarga beriladigan topshiriqlar tushunarli bo‘lishi lozim. O‘yinlarda bolaning do‘stlik, 
sezgirlik, kamtarlik, halollik kabi xarakterli xususiyatlari ham namoyon bo‘ladi, bu boshqalarga o‘rnak 
bo‘lishi mumkin. Didaktik o‘yinlarning muhim belgisi undagi qoidalarning mavjudligidir. O‘yinda 
quyidagi qismlar o‘rtasida uzviy aloqa mavjud bo‘lishi kerak:O‘yin maqsadi o‘yin harakatlarining 

---

167 
tabiatini belgilaydi. O‘yin qoidasi esa, o‘yin harakatlarini, 
vazifasini hal etishga va o‘yindagi harakatlarni amalga oshirishga yordam beradi. Predmetli o‘yinlarda 
ma’lum bir buyumlardan foydalaniladi. Ular bilan o‘ynab, bolalar solishtirishni, obyektlar orasidagi 
o‘xshashlik va farqlarni aniqlashni o‘rganadi. Didaktik o‘yinning turlari: 
Stol o‘yinlari bolalar uchun qiziqarli mashg‘ulotdir. Ular turlari bo‘yicha xilma-xildir - "Парные 
картинки", "Лото", "Домино". Ushbu o‘yinlarda bolaning shaxsiy qobiliyatlarii, kerakli tasvirni 
yaratishda ijodiy izlanish kabi qimmatli fazilatlari shakllanadi. So‘z o‘yinlari o‘quvhilarning so‘zlari va 
harakatlariga asoslanadi. So‘z o‘yinlari yordamida bolalarda aqliy mehnat bilan shug‘ullanish istagi 
tarbiyalanadi. Barcha didaktik o‘yinlar asosiy vazifalardan birini, ya’ni bolalar nutqini rivojlantirishni hal 
qilishga yordam beradi. O‘rganilgan leksik materialni mustahkamlash uchun siz kiyim-kechak, mevalar, 
sabzavotlar, hayvonlar, qushlar va boshqalarning rasmlari siluetlaridan foydalanishingiz mumkin. 
O‘qituvchi ularni bolalarga tarqatadi. Chizmani olayotganda talaba " спасибо" deydi, o‘qituvchi esa 
"пожалуйста" deb javob qaytaradi. Bolalar chizilgan rasmni olib, ranglashadi, chizgan rasmlari haqida 
ketma-ketlikda gapirib berishadi: 
Masalan: 
Это яблоко. Оно красное. Оно сладкое. 
Har bir qatorda qavs ichida qarama-qarshi so‘zni tanlang. 
Зима - …..(холод, весна, снег, лето) 
Тихо - …..(темно, дети, громко) 
Глубокий - …..(бездонный, мелкий) 
Dastlabki og‘zaki mavzular davomida ko‘plab mashg‘ulotlar ochiq havoda o‘tkazilishi mumkin. 
Buning uchun maktab hovlisida skameykalar va stollar bo‘lgan joy ajratish maqsadga muvofiqdir. «Дом 
и двор», «В саду», «В парке» «Овощи и фрукты», «Игрушки» kabi mavzularni toza havoda o‘rganish 
maqsadga muvofiqdir. Dars maqsadiga qarab o‘qituvchining ixtiyoriga ko‘ra, darsning birinchi qismini 
(yangi mavzu bayoni) sinfda, ikkinchi qismini (mustahkamlash va takrorlash) maktab hovlisida o‘tkazish 
mumkin. 
Xulosa qilib aytganda, interfaol usullarni rus tili darslarida qo‘llash natijasida o‘quvchilar 
hozirjavoblikka o‘rganadi, ularning lug‘at boyligi oshadi, ilmiy-nazariy bilimi yanada mustahkamlanadi. 
O‘yin asosida tashkil qilingan dars albatta, o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi, qiziqish 
esa intilishga, bilimlarni puxta o‘rganishga olib keladi.