|
Salomatlikni ta’minlashda jismoniy tarbiya
Jismoniy tarbiya o’z ichida 2 ta asosiy funksiyani: turli toifadagi axolining salomatligini mustaxkamlash, ularning jamiyat ishlab chiqaruvida xar tomonlama qatnashuvi maqsadida va gipokineziya va gipodinamiya kategoriyasidagi odamlarni faol xarakatga boshlashdir. Jismoniy mashklar insonni nafakat jismoniy xolatiga ta’sir qiladi, balki u yana ruxiy xususiyatlarni mukammallashtiradi, ruxiy jarayonlarni boshqarishni yaxshilaydi, insonni xarakterini mustaxkamlaydi. Bu mashqlar jismoniy va ruxiy faoliyatni yakkakurashning bir xolatini namoyon etadi. Jismoniy mashklarni bajarish vaqtida insonlar o’z tabiatini «o’zlashtiradi».
Jismoniy tarbiyada sotsial va biologik faktorlar o’zaro aloqada bo’ladi. U jismoniy sifatlarni takomillashtirish bilan chegaralanmay, balki dunyoqarashni, inson sinfiy ongini shakllantiradi chaqirtirilgan. Jismoniy tarbiyaning vazifasi reja bilan va tashkillashtirilgan boshqaruvni biologik va sotsial dialektik o’zaro bog’liklikni shaxsning xamma tomonlama rivojlanishiga ta’sir etishdir. Regulyar sport faoliyatida intilish, ob’ektiv sotsial zaruriyat va individual talabning yakkol namoyon bulgan yakkakurashidir, lekin sport faoliyatiga talab, biologik emas, balki sotsial zaruriyatga asoslangan. Jismoniy tarbiyaning kelib chikishi, pedagogik yunalishga asoslanib, insonlarni mexnat va keyinchalik xarbiy ishga tayyorlashga talabi bilan boglik. Jismoniy tarbiyaning pedagogik asosi, umumiy ko’rinishi pedagogik ta’sirni mazmunini axolining turli kontingenti, shu jumladan ukuvchi va talabalarni shakl, vosita, usullar optimizatsiyasi bilan namoyon etiladi. Kup sonli tekshiruv ma’lumotlari shuni kursatadiki, jismoniy tarbiya bilan muntazam shugullanish birinchi navbatda kon aylanish a’zolarida yaxshi ta’sir qiladi, lekin yoshga bog’lik uzgarishlarni tormozlaydi. Jismoniy faollik organizmdan yog’ va uglevodlarni utilizatsiyasiga sabab bo’ladi, bunda ATF sintezda qatnashuvchi energiya ajralib chiqadi (energiya saklashni konuni realizatsiyasi). Tirik sistema – bu o’z strukturasi va faoliyatini ta’minlash uchun oziq – yo’qilgi ishlatadigan, energetik mashinadir. Tirik sistemani farqlovchi asosiy belgilardan – ko’payish, moslashuv (adaptatsiya) va energiya oqimini yoki modda almashinuvi regulyasiyalash – energetik sistemaning faoliyati (modda almashinuvi) ga bog’lik.
Jismoniy yuklamalarda kuzatilgan a’zolar giperfunksiyasi, shu a’zolar xujayralarida nuklein kislotalar va oksillarning sintezi aktivlashadi. Muntazam mashklar sharoitida, xujayra genetik apparatining funksional xolati oshishi – organizmning fiziologik funksiyalari plastik mutanosiblikni amalga oshirish ruy beradi. Muskul faolligi shunchalik chukur ta’sir etishi mumkin-ki, bunda genetik apparat va oksil biosintezi faoliyatini uzgartirishi mumkin. Bunday xulosalarga asos bulib, tibbiy genetika soxasidagi tekshiruvlarning natijalari xizmat kiladi, ularda genetik «yuk» muammolari bilan birga genetik dasturning yanada muxim tomoni – odam sogligini yukori darajasini ta’minlovchi normal allellarning tulik ta’siri aniklandi.
Xozirgi zamonda bolalar va usmirlar rivojlanishining muxim xususiyatlaridan biri, organizmning tashki omillarga nisbatan yukori ta’sirchanligi va moslanuvchanligi bulib, bular natijasida kulay tashki shart-sharoitda xamda, okilona majmuali ta’lim-tarbiya olib borilganida, umumiy jismoniy rivojlanish va salomatlikning yaxshilanishi, ruxiy (psixik) takomillashuvi yuz beradi. Kupgina biologik xususiyatlarning yuksak darajadagi uygunlikda rivojlanishiga erishish uchun erdam beradigan omillar orasida jismoniy tarbiyaning, xar bir yosh boskichiga, ayniksa, kasb takozo etadigan gipodinamiya va gipokineziya sharoitida muvofik bulgan mushaklar faolligini kuchaytirishning axamiyati juda katta.
Oqilona jismoniy tarbiya (keng manoda) organizm moslashuvchanligi uchun funksional kobiliyatlarini rivojlantirishning muxim tasirchan omili bulib koladi, usiz esa rivojlanishda uygunlik buzilishi mumkin. Jismoniy mashgulotlar jarayonida reaksiyaning belgilari emas, balki me’yori – rivojlanishning muayyan sharoitlarida u yoki bu belgilarni me’yorlash kobiliyati «meros» bulib utar ekan, organizmning biologik imkoniyatlariga mos keladigan jismoniy tarbiya nazariyasi va amalietining ortida kolishi kuzatiladi-ki, bu tibbiy-biologik fanlardagi ma’lum muammolar (inson biologiyasiga tugri baxo berilmaslik, inson shaxsining shakllanishida ontogenez konuniyatlari, inson konstitutsiyasi tugrisidagi ta’limot, irsiyatning jismoniy rivojlanishi xamda jismoniy tarbiya bilan boglik echilmagan muammolari), shuningdek, salomatlikni mikdoriy baxolash nazariyasi va usullari mavjud emasligi bilan boglik-ki, ular orasida jismoniy tarbiyaning turli shakl va vositalarining turli ta’sirini uning organizm va shaxs sifatidagi individual tipologik xususiyatlarini xisobga olgan xolda urganish imkoniyatini beradi. Jismoniy tarbiyaning mavjud fenotipik nazariyasini fenogenotipik nazariyaga aylantirish, uni zamonaviy biologik asosga kuchirish zarur, bu masalani yangi, zamonaviy yondoshuv nuktai nazaridan chukur urganishni talab qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
