O‘quv qo‘llanma

1.2. Transport ishlab chiqarishini tashkil etishda menejmentning roli

Zamonaviy sharoitda moddiy ishlab chiqarish sohalari o‘rtasida xizmatlar almashinish mexanizmi murakkab, ko‘p tarmoqli hamda ko‘plab qishloq xo‘jaligi, qurilish va sanoat korxonalariga xizmat ko‘rsatuvchi transport korxonalarining sonini tavsiflovchi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq transport tizimiga aylandi. Bu insonlarning tayyor mahsulotni ishlab chiqarish joyidan boshqa joyga joyga ko‘chirish bilan bog‘liq bo‘lgan jamiyat-ishlab chiqarish faoliyatiga asoslangan murakkab tizim hisoblanib u transport menejmenti fanining predmeti hisoblanadi.

Ushbu tizimning muhim elementi bo‘liyu quyidagilar hisoblanadi:
-turli transport turlarining doimiy qurilmalar (bino, ko‘prik, tonnel, yo‘l o‘tkazgichlari, gidouzellar va boshqa sun’iy inshoatlar) bilan ta’minlangan yo‘llari, signallashtirish va aloqa vositalari;
-transport vositalari (lokomotivlar, vagonlar, kema, samolet, avtomobil va x.k.);
-yuklarni bir transport turidan boshqasiga o‘tkazish joylarida, yuklarni jo‘natish va qabul qilish punktlarida transport jarayonlarini ta’minlovchi ortish-tushirio‘ mashinalari, mexanizmlari va boshqa qurilmalar;
- ko‘tarish-transport vositalari va tortish vositalari ishini ta’minlovchi elektr energiya, yoqilg‘i va materiallar;
- transport tarmog‘ining asosiy fondlarini texnik jihatdan soz holatini ta’minlovchi transport vositalari va boshqa qurilmalarni ta’mirlash va ishlab chiqarish sanoat korxonalari (ortish-tushirish mashinalari va mexanizmlari, samolet, vagon, lokomotivlar ta’miri bilan shug‘ullanuvchi zavodlar).
Transport korxonasi va uning tuzilmaviy bo‘linmalari yoki bo‘limlari tarkibi ikkita - boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimdan iborat(1-rasm). Birinchi tizim integrativ “boshqaruv funksiyasi”ni, ikkinchisi esa transport ishlab-chiqarish jarayonini, “texnologik fnuksiya”ni bajaradi. Ikkinchi tizimda ichki blok (qism)larni aniq ko‘rish mumkin: texnik (xarakat tarkibi va doimiy qurilmalar ishlaydigan) va texnologik – tashishni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar va operatsiyalar ketma-ketligini aniqlovchi qoidalar to‘plami (yuk tashish va tariflarni undirish, transportni texnik ekspluatatsiya qilish, ortish-tushirish ishlarini bajarish bo‘yicha qoidalar).
Umumiy menejmentda boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimga shunday ta’rif beriladi: “boshqaruvchi tizimga korxonaning boshqaruv jarayonini, ya’ni jamoada ochiq maqsadga qaratilgan ta’sir etish jarayonini ta’minlovchi unsur va kichik tizimlari kiradi. Boshqariladigan tizimga korxonaning bevosita moddiy boyliklar yaratish va xizmat ko‘rsatish jarayonini ta’minlovchi unsur va kichik tizimlari kiradi”.

2-rasm. Boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimning o‘zaro aloqasi

Menejmentning bugungi zamonaviy nazariyasi boshqaruv funksiyalarini turkumlashda eng avvalo uning quyidagi asosiy (umumiy) funksiyalariga ustivorlik beradi:

• 
  boshqarish,
  
• 
  rejalashtirish,
  
• 
  tashkil qilish,
  
• 
  tartibga solish va muvofiqlashtirish,
  
• 
  nazorat,
  
• 
  rag‘batlantirish.
  

Bu funksiyalar boshqaruvning hamma bosqichlariga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarga ega bolib, boshqaruv apparatining barcha rahbarlari va mutaxassislari faoliyatida mavjud boladi. Ularni boshqaruvning hamma tomonlarini qamragan funksiyalar deyish mumkin, chunki ular boshqaruv tizimini butkul qamrab oladi.
M enejmentning umumiy funksiyalarini transport sohasida quyidagicha tasvirlash mumkin (3-rasm). Transport soshqaruv tizim ierarxik (ko‘p darajali) tavsifga ega. Uni xalq xo‘jaligi, tarmoq va mintaqaviy darajalarga ajratish mumkin.

3-rasm. Transportda integrativ boshqaruv funksiyalar tarkibi

Xalq xo‘jaligi (makroiqtisodiy) daraja transportni boshqarigning eng yuqori darajasi hisoblanadi bu daraja direktiv davlat organlari, birinchi navbatda mamlakat va uning transport tizimi ijtimoyi-iqtisodiy rivojlanishning asosiy yo‘nalishlarini belgilovchi O‘zbekiston Respublikasi xukumati. Bu darajada transport vositalari va kommunikatsiyalaridan xalqaro va mahalliy yo‘nalishlarda foydalanish bo‘yicha transport siyosatining eng muhim masalalari hal qilinadi.
Tarmoq boshqaruvi darajasi O‘zbekiston Respublikasi transport vazirligi va “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ vakolati doirasidagi tarmoqqa doir dolzarb masalalar hal qilinadi. Buning uchun transport vazirligining markaziy boshqaruv apparati mavjud bo‘lib, unga “O‘TY” AJ hamda loyiha institutlari bo‘ysunadi va turli boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda qatnashadi.
Mintaqaviy boshqaruv darajasi alohida ahamiyatga ega bo‘lib, ular maxsus texnologik vazifalarni bajaradi. Bu erda qaror qabul qilish aniq tashkiliy-texnologik sxema asosida, ancha yuqori darajada amalga oshirilishi lozim
Transportda menejmentning umumiy funksiyalari (rejalashtirish, tashkil qilish, muvofiqlashtirish, nazorat, rahbatlantirish)dan tashqari alohida o‘ziga xos maxsus funksiyalari ham mavjud. Bularga:

• 
  tashishni rejalashtirish;
  
• 
  tashish jarayonlarini operativ boshqarish va tartibga solish;
  
• 
  transport ishlab chiqarishni texnik va texnologik tayyorlash;
  
• 
  transport tarmoqlarida poezdlar xarakat xavfsizligini ta’minlash;
  
• 
  kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash,tanlash va joy-joyiga qo‘yish;
  
• 
  ishlab chiqarishni moddiy-texnik ta’minotini tashkil qilish;
  
• 
  ishchilar ta’minotini tashkil qilish;
  
• 
  mehnatni va ish xaqini tashkil etish;
  
• 
  moliyaviy faoliyatni tashkil qilish;
  
• 
  buxgalterlik hisobi va hisobotini tashkil qilish;
  
• 
  iqtisodiy tahlil;
  
• 
  transport ishlab chiqarishni boshqarish va rejalashtirishni takomillashtirish.
  

Ushbu funksiyalar barcha transport turlari uchun xarakterli bo‘lib, u transport koxonasi faoliyatining alohida xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Yo‘lovchi transportini boshqarish yuk tashish transportini boshqarish funksiyalaridan unchalik farq qilmasligi mumkin. Boshqaruv funksiyalari mazmuni, shuningdek transportning tashkiliy-boshqaruv tuzilmasi vaqt o‘tishi yoki transport korxonasining ichki va tashqi muhitining o‘zgarishi bilan o‘zgaradi.
Boshqaruv faoliyatining turlariga ko‘ra, funksiyalar quyidagicha bo‘ladi:
boshqaruvning iqtisodiy funksiyalari, ya’ni:

• 
  mablag‘larning aylanmasini amalga oshirish;
  
• 
  mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish;
  
• 
  marketing xizmatini tashkil qilish;
  
• 
  foyda olishni ta’minlash va hokazo
  

Boshqaruvning ijtimoiy funksiyalari, ya’ni:

• 
  mehnat sharoitini yaxshilash;
  
• 
  xodimlarning uy-joyga bo‘lgan va sotsial madaniy-ma’naviy ehtiyojlarini qondirish;
  
• 
  moddiy rag‘batlantirishni ta’minlash;
  
• 
  ijtimoiy himoyani ta’minlash va hokazo.
  

Boshqaruvning ma’naviy-ma’rifiy funksiyalari, ya’ni:

• 
  xodimlarni insoniylik, yaxshilik, mehr-shafqatli va o‘zaro munosabatlarda sabr-toqatli bo‘lish ruhida tarbiyalash;
  
• 
  xodimlarni Vatanga muxabbat, insonparvarlik ruhida tarbiyalash, halollikni, adolat tuyg‘usini, bilim va ma’rifatga intilishni tarbiyalashga xizmat qilish va hokazo.
  

Boshqaruvning tashkiliy funksiyalari, ya’ni:

• 
  ishlab chiqarishni tashkil qilish;
  
• 
  o‘zaro aloqalarni o‘rnatish va muvofiqlashtirish;
  
• 
  barcha bo‘g‘in va bo‘limlar o‘rtasida vazifalar taqsimoti, huquq berish va boshqaruv apparati xodimlari o‘rtasida mas’uliyatlarni belilash;
  
• 
  boshqarishning aniq uslubini tanlash va qaror qabul qilishda ish tartibi izchilligi, axborotlar oqimini tashkil qilish va hokazo.
  

Chet el tajribasi shuni ko‘rsatadiki, transport sohasining umummilliy tendensiyasi milliy transport tizimining asta sekinlik bilan umumjahon tizimiga moslashuvi hisoblanadi. Bunday sharoitda yuklarni eshikdan-eshikkacha, istalgan manzilga, o‘z vaqtida etkazib berishga harakat qilinadi va transport kompaniyalarining faoliyati ham aynan shunga yo‘naltirilgandir. SHuning uchun ham bozor sharoitida transport xizmati ko‘rsatish faoliyatini rivojlantirishga katta e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Bu vazifani to‘laqonli bajarishda zamonaviy menejmentning roli katta.
Transport ishlab chiqarishini tashkil etishda uning ichki va tashqi tashkiliy muhiti va makro muhitini hisobga olish maqsadga muvofiq³. Asosan temir yo‘l transportining ichki muhiti quyidagicha:

-rasm. Temir yo‘l transportining ichki muhiti

Temir yo‘l transportining tashkiliy tashqi muhiti banklar va moliyaviy institutlar, davlat, xorijiy temir yo‘l qonunchiligi, tlekommunikatsiya va texnologiyalar, boshqa transport turlari o‘rtasidagi raqobat, ta’minot va temir yo‘l sanoati va mijozlardan iborat. Undan tashqari makro muhiti ham mavjud bo‘lib unga qonunchilik, demografiya, ijtimoiy guruhlar va munosabatlar, ekologiya, fizik resurslar, siyosat, madaniyat hamda texnologiyalar kiradi.