O’quv materiallar Ma`ruza mashg’ulotlari



Download 1,98 Mb.
bet4/128
Sana14.02.2022
Hajmi1,98 Mb.
#448402
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   128
Bog'liq
majmua 2022 (1)

Fe’l nisbatlari
Fe’l ifodalagan harakat bilan uning bajaruvchisi (subyekti) va predmeti (obyekti) yoki bir necha bajaruvchi (subyektlar) orasidagi munosabatning ifodalanishi fe’l nisbati deyiladi. Harakat bilan uning bajaruvchisi orasidagi munosabat turlicha bo‘ladi. Ma’lum bir shaklda harakat ega bilan ifodalangan shax syoki predmet tomonidan bajariladi. Masalan: Bobur ota yurtidan batamom ajralganini endi astoydil his qildi (P.Qodirov).
Boshqa bir shaklda harakatning subyekti (ega) ham, obyekti ham bir shaxsning (predmetning) o‘zi bo‘ladi. Masalan: Feruzaga hovliga tushib, shabnamda qiyg‘ os ochilgan atirgullar ustiga egildi. (H.G‘ulom).
Yana bir ko‘rinishda harakatning bajaruvchisi subyekt emas, obyekt sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo‘ladi. Masalan: Tashqarida so‘riga gilam to‘shaldi, ko‘rpacha solindi. Dasturxon yoyildi, choy damlandi (Tog‘ay Murod).
Shuningdek, harakat bir necha subyekt tomonidan birgalikda bajarilishi mumkin. Masalan: Ichkaridan birin-ketin bolalar chiqib kelishdi (Tog‘ay Murod).
Yana bir nisbat shaklida esa harakat grammatik subyekt (ega)ning boshqa bir subyekt va obyekt ta’siri bilan bajariladi. Masalan: Mo‘minning ovozidan qat’iyat, buyruq Laylini bo‘shashtirdi (S.Z.).
Shunga ko‘ra fe’llarda besh xil nisbat ko‘rinishi mavjud: 1. Aniq nisbat. 2.O‘zlik nisbat. 3. Majhullik nisbati. 4. Birgalik nisbati. 5.Orttirma nisbat.
Fe’l nisbati maxsus shakl yasovchi qo‘shimchalar yordami bilan yasaladi. Bu qo‘shimchalar fe’lning leksik ma’nosini o‘zgartirmaydi, balki unga qo‘shimcha ma’no qo‘shadi. Ya’ni bu qo‘shimchalar harakatning bajaruvchisi (subyekti) va predmeti (obyekti) ni ko‘rsatib, gap qurilishining qanday bo‘lishini bildirib turadi. Masalan: yozdi – subyekt (ega)ning o‘zi bajaradigan harakat, yozildi – predmet (obyekt) tomonidan bajarilib, subyekti noma’lum harakat, yozishdi – bir necha subyektlar bajaradigan harakat, yozdirdi – subyektning obyektga ta’siri bilan bajariladigan harakat.
1. Aniq nisbat
Bu shakldagi fe’lda harakatning bajaruvchisi grammatik jihatdan ega vazifasini bajargan shaxs yoki predmet bo‘ladi. To‘ldiruvchi esa harakatning obyekti bo‘ladi. Gapning bunday qurilishi tilshunoslikda aktiv konstruktsiya (faol qurilma) deb yuritiladi. Masalan: Navoiy shiringina yasog‘liq uyda tanho ishlar edi (O.). Ushbu gapda ishlar edi harakatning bajaruvchisi (subyekti) Navoiy bo‘lib, u ega orqali ifodalangan. Harakatning obyekti esa uyda vositali to‘ldiruvchi orqali ifodalangan.
Bunday shaklida maxsus nisbat ko‘rsatkichi yo‘q. Bu nisbat ma’nosi fe’l negizi orqali ifodalanadi, shuning uchun ham u boshqa nisbat shakllarini hosil qilishi uchun asos bo‘la oladi (qiyoslang: o‘qidi, o‘qildi, o‘qishdi, o‘qitdi kabi).

Download 1,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   128




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish