O’quv laboratoriyalarida xavfsizlik texnikasiga rioya qilish haqida ma’lumot

D.I.Mendeleyev

1-LABORATORIYA ISHI

Fizik kattaliklarni o’lchash. O’lchash xatoliklarini hisoblash
Ishning maqsadi: Fizik kattaliklarni shtangensirkul va mikrometr yordamida o‘lchash ko‘nikmalarini shakllantirish, o‘lchash xatoliklarini hisoblash usullari bilan talabalarni tanishtirish.
Kerakli jihozlar: 1. Shtangensirkul. 2. Mikrometr.

Nazariy qism

O‘lchash deb, o‘lchanayotgan kattalikni shu kattalik bilan bir jinsli bo‘lgan va uning birligi qilib qabul qilingan etalon qiymati bilan taqqoslashga aytiladi. Biror kattalikning o‘lchangan qiymati, uning haqiqiy qiymatidan farq qiladi. Biroq kattalikning haqiqiy qiymatiga yaqinlashish uchun barcha ayrim o‘lchashlarda topilgan natijalarning o‘rtacha arifmetik qiymati hisoblanadi va bu o‘rta qiymat o‘lchanayotgan natijalarga nisbatan eng yaqin bo‘ladi.
Oddiy o‘lchov asboblariga shtangensirkul, mikrometr, sekundomer, analitik tarozilar kiradi.

1. 
   Shtangensirkul Jismning chiziqli o‘lchamlarini 0,1 mm dan
   

1-rasin. Shtangensirkul.
0,02 mm gacha aniqlikda o‘lchash uchun ishlatiladigan asbob — shtangensirkul deyiladi (1-rasm). Shtangensirkul yordamida qattiq jismning uzunligi, ichki hamda tashqi diametrlari va chuqurliklarini o‘lchash mumkin.

2. 
   
   2-rasm. Mikrometr.
   Mikrometr. Ingichka simlarning diametrini, yupqa plastinkalarning qalinligini, aniq mexanizmlar turli xil qismlarining chiziqli o‘lchamlarini mm ning yuzdan bir ulushi aniqligida o‘lchash kerak bo‘lib qoladi va bunda oddiy va elektron mikrometrlardan foydalaniladi (2-rasm). Fizikadan laboratoriya mashg‘ulotlari vaqtida turli xil fizik kattaliklarni o‘lchash zarur bo‘ladi.
   

Talaba fizikadan laboratoriya mashg‘ulotlarida bevosita va bilvosita o‘lchashlarni bajaradi.

Bevosita o‘lchash deganda — o‘lchamlarni jihozlar yordamida to‘g‘ridan to‘g‘ri aniqlash tushuniladi.
M.: uzunlik — chizg‘ichda, og‘irlik - tarozida, tok kuchi — ampermetrda va hokazo.
Bilvosita o‘lchash — bevosita o‘lchashdan olingan natijalarni mazkur kattaliklarni bog‘lovchi biror tegishli (fizik kattaliklarni o‘zaro bog‘laydigan) formulaga qo‘yib hisoblash tushuniladi.
Istalgan kattalikning haqiqiy qiymati va o‘lchashdan olingan taqribiy qiymati orasidagi farq (ayirma) o‘lchash xatoligi dcb yuritiladi.
O‘lchashda yo‘l qo‘yiladigan xatoliklar quyidagi turlarga bo‘linadi.

• 
  Qo’pol xatoliklar yoki yanglishishlar — tajriba olib boruvchining e’tiborsizligi tufayli (qurilmaning ko‘rsatkichini noto‘g‘ri ko‘rish) yuzaga keladigan xatolar.
  
• 
  Sistematik xatoliklar — biror sabab ta’sirida yuzaga keladigan takrorlanuvchi (tarozi ko‘rsatkichining nol nuqtada turmasligi) xatolar.
  
• 
  Tasodifiy xatoliklar — kutilmagan sabablarga ko‘ra (bino ichida haroratning ko‘tarilib yoki pasayib ketishi) yuzaga keladigan va har qaysi o‘lchashda turlicha sabablarga ko‘ra, yo‘l qo‘yiladigan xatolar.