13, Spektroskopiyani atomlar sistemasining xossalariga qarab bo’linishi yadro spektroskopiyasi, atom spektroskopiyasi molekulyar spektroskopiya.
Моддаларнинг тузилиши, табиати нуқтаи назаридан спектроскопия, атом спектроскопияси, молекуляр спектроскопия ва конденсирланган муҳитлар спектроскопиясига бўлинади. Ядро спектроскопияси нурлар спектроскопиясини ўз ичига олади.
Замонавий ядро спектроскопияси атом ядросидаги барча ўзгаришлар жумладан яшаш даври қисқа бўлган элементлар заррачалари ҳақида ҳам маълумот бериш имконига эга. Атом спектроскопияси атомдаги электрон сатҳлар ва улар ўртасидаги ўтишлар ҳақида маълумот беради. Айнан атом спектроскопияси модда тузилиши ҳақидаги таълимотни ривожланишида катта рол ўйнаган. Бор постулатлари ҳам дастлаб атомлар учун уринли булган ва сўнг ҳар қандай атом системаси учун қўлланилган.
Молекуляр спектроскопия молекулаларнинг айланиш, тебраниш ва электрон сатҳлари ва улар ўртасидаги ўтишларни ўрганади. Молекулаларнинг спектрлари атомларнинг спектрларига нисбатан анча мураккаб ва хилма-хил бўлгани учун ҳали ечилмаган муаммолар кўп. Ҳозирги вақтда замонавий спектроскопия қурилмалари ва молекулаларнинг параметрлари ва молекулалараро ўзаро таъсирларни квантохимик усуллар билан ҳисоблаш бу муаммоларни ечишда муҳим рол ўйнамоқда.
14. Elektronlarning yadroga nisbatan harakatining energetik sathlari. Elektron energetik sathlari ( chastota yoki energiya diapozoni)
Атомдаги электронларнинг ядрога нисбатан ҳаракати билан боғлиқ электрон сатҳлар энергияси.
Бу ерда ички электрон қобиқдаги ва ташқи электрон қобиқдаги электрон сатҳларини фарқлаш лозим. Ички электрон қобиқдаги сатҳлар энергияси жуда катта бўлиб (ўн миглаб эВ гача) у рентген спектрларини беради ва рентген спектроскопияси ёрдамида ўрганилади. Ташқи қобиқдаги электрон сатҳлар ўртасидаги ўтишлар эса кўриш ва ултраабинафша соҳага тўғри келади ва атомлар ва уларнинг сатҳлари ҳақидаги асосий маълумотни беради.
15. Tebranma sathlar (diapozon)
Албатта конденсирланган муҳидлар спектроскопияси атом ва молекуляр спектроскопия билан боғлиқ ва шу бўлимларнинг натижаларига таянади. Спектроскопияда энергетик сатҳлар энергиялари фарқи дан бўлган оралиқни эгаллайди. Частота ёки тўлқин узунликлари шкаласида бу - гц дан - гц гача ёки см дан см гача бўлган оралиқда ётади. Ядронинг энергетик сатҳлари нуклонларнинг ҳаракати билан боғлиқ бўлиб энергияси юз мингдан миллион эВ гача бўлиши мумкин, ва ядро спектроскопиясида ўрганилади.
Конденсирланган муҳитлар спектрлари мураккаб бўлишига қарамасдан атом ва молекулалардаги ҳаракатлар билан боғлиқ.
16. Molekulaning aylanma harakat bilan bog’liq aylanma energetik sathlar
Молекулаларнинг тебранма сатҳлари-молекуладаги атомларнинг мувозанат вазияти атрофидаги тебранма ҳаракати билан боғлиқ. Бу сатҳлар орасидаги ўтишлар энергияси ни тўлқин сонларида ни ташкил қилади. Молекуладаги бу ҳаракатлар электромагнит тўлқинлар шкаласининг инфрақизил соҳасида ётади ҳамда инфрақизил ютилиш ва комбинацион сочилиш усуллари билан ўрганилади.
Молекулаларнинг айланма сатҳлари-молекулаларнинг тўлиғича маълум ўқлар атрофидаги айланма ҳаракати билан боғлиқ. Сатҳлар энергияларнинг фарқи анча кичик бўлиб тўлқин сонида оралиқда бўлади ва узоқ инфрақизил ва микротулкин соҳада ётади ва (ИҚ) инфрақизил спектроскопияси ҳамда ёругликнинг КC усули билан ўрганилади.
17. Elektronning spini bilan bog’liq bo’lgan nozik strukturasi sathlari
Электроннинг хусусий моменти (спени) билан боғлиқ бир-бирига жуда яқин жойлашган- сатҳларнинг нозик структураси. Бу сатҳлар энергияларининг фарқи жуда кичик бўлиб ( ) электромагнит тўлқинлар шкаласининг микротўлқин соҳасида бўлади ва радио спектроскопик усул билан ўрганилади. Кўриш ва УБ соҳада спектрнинг мултиплет структураси, енгил атомлар учун бир бирига жуда яқин чизиқлар тўплами кузатилади, шунинг учун нозик структура дейилади.
18. Yadroning xususiy momenti (yadroning spini) bilan bog’liq o’ta nozik strukturasi sathlari.
Атом ядросининг спини билан боғлиқ бўлган ўта нозик структура. Бу сатҳлар энергиясининг фарқи жуда кичик бўлиб 10-7-10-5 эВ атрофида бўлади ва улар ядронинг магнит ва электр моментларини атом ва молекула электронлари билан ўзаро таъсири туфайли вужудга келади. Ушбу ўтишлар ядро магнит радиоскопия усул билан ўрганилади. Кўриш ва УБ соҳада жуда яқин чизиқлар кам миқдорда ажралади. Чизиқларнинг ажралиши ядронинг моменти билан боғлиқ бўлиб микротўлқин соҳада газларнинг айланма микротўлқин ютилиш спектрлари ва электрон парамагнит резонанс усулида ҳам кузатилади.
Атом ва молекулалар энергитик сатҳларининг ташқи электр майдонида ажралиши кучли электр майдонида электрон ва айланма сатҳларнинг ажралиши эВнинг мингдан ўнминглаб улишича, яъни 10 см-1 гача бўлиши мумкин. Кўриш ва УБ соҳада атомларнинг энергетик сатҳларининг электр майдонида ажралиши Штарк эффекти кузатилади ва Штарк ажралиши ҳам дейилади. Бу электрек резонанснинг радиоспктроскопик усули билан кузатилади.
19. Energetik sathlar o’rtasida o’tishlar ehtimolyati o’z-o’zidan va majburiy o’tishlar
Energetik sathlarda o‘tishlar ehtimoliyati nurlanish va yutilishning muhim kvantomexanik xarakteristikasi hisoblanadi. Nurlanish, o‘z-o‘zidan (spontan) va majburiy bo‘lishi mumkin. Tashqi fotonlar ta’sirisiz bo‘ladigan nurlanish spontan nurlanish deyiladi. Tashqaridan tushadigan energiya hisobiga bo‘ladigan nurlanish majburiy nurlanish deyiladi.
Yutilish nurlanishdan farqli faqat majburiy bo‘ladi. Shuning uchun berilgan Yei-yuqori va Yek- pastki energetik sathlar orasidagi o‘tishlar spontan nurlanish ehtimoliyati, majburiy nurlanish ehtimoliyati va yutilish ehtimoliyati bilan xarakterlanadi.
