|
Ona tili o`qitishning o`ziga xos tamoyillari. O`qituvchi ona tilining umumdidaktik tamoyillari bilan bir qatorda, uning o`ziga xos tamoyillarini ham yaxshi bilishi va ta`lim jarayonida unga qat`iy amal qilishi lozim. Ilmiy-metodik adabiyotlar ona tili o`qitishning o`ziga xos tamoyillari xusuida turli xil fikrlar, qarashlar mavjud. Ayniqsa, bu turli-tumanlik tamoyillarining nomlanishida, tushunchalarni izohlashga ko`proq namoyon bo`ladi. Ona tili o`qitishning o`ziga xos tamoyillari shu tilning o`z tabiatidan kelib chiqadi. Modomiki shunday ekan, tildan o`rganiladigan bilimlarning manbai ham o`zbek tilshunosligi fani sanaladi. Chunki tildan beriladigan bilimlarning nazariy asoslari, ularning o`ziga xos xususiyatlari tilshunoslik fanida o`z ifodasini topgan. Ammo tilshunoslik fani “Tilni qaday o`qitish kerak?”, “Tildan o`zlashtiradigan bilimlarning hajmi va mundarijasi fanday bo`ladi?” degan savollaga javob topa olmaydi. Zero, bular tilshunoslik fanining vazifasi sanalmaydi. Chunki tilni o`qitish muammolari bilan metodika shug`ullanadi. Demak, tilni o`qitishning metodik tamoyillari, bir tomondan o`zbek tilining o`z xususiyatlaridan kelib chiqsa, ikkinchi tomondan tilni o`zlashtirish psixologiyasiga ko`ra belgilanadi. Biz quyida ona tilining o`ziga xos tamoyillariga alohida-alohida to`xtalamiz:
“Til-me`yor-nutq mutanosibligi”tamoyillari. Ma`lumki, ona tili mashg`ulotlarida o`quvchilar ko`p hollarda tilga oid nazariy bilimlarni egallash bilan o`ralashib qolib, til me`yorlaridan unumli foydalanish, nutqni takomillashtirish ustida kam ishlaydilar. Bu hol, shubhasiz, ona tili darslarida o`quvchilarning zerikishiga, zo`rma-zo`raki, “o`rganilgan” til hodisalarining tezda unitilishiga sabab bo`lmoqda.
Maktab ona tili kursining asosiy maqsadi ijodiy tafakkur sohibini tarbiyalash, og`zaki va yozma nutqini rivojlantirish ekan, “til-me`yor-nutq mutanosibligi” tamoyiliga qat`iy amal qilmay turib, unga erishib bo`lmaydi. Til nima? “Til deganda- deb ta`rif beradi. H.Ne`matov, - jamiyatning barcha a`zolari uchun avvaldan (oldingi avlodlar tomonidan) tayyor holda keltirib qo`yilgan, hamma uchun umumiy, ya`ni qabul qilinishi majburiy, fikrni shakllantirish, ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat etadigan birliklar hamda bu birliklarning o`zaro birikishi va bog`lanishi belgilovchi qonun-qoidalar yig`indisi tushiniladi”. Demak, til fikrni shakllantirish va uni yuzaga chiqarish, birovga etkazish uchun imkoniyat sifatida o`quvchining ongiga mavjud. Tilning asosiy qonun-qoidalari, zarur birliklarni (nutq tovushlari, qo`shimchalar, so`zlarni), ularning birikish qonun-qoidalarini o`quvchi jamiyatdan tayyor holda oladi. Hali ona tilini maxsus o`quv fani sifatida o`rganmagan shaxs ham so`zlarni o`zaro biriktirib, gap qura oladi. U o`z fikrini boshqalarga bayon qiladi va o`zgalar fikrini boshqalarga tushunadi. Maktabda ona tilidan beriladigan bilim, malakalar va ko`nikmalar o`quvchining o`ziga mavjud bo`lgan ana shu imkoniyatlarini kengaytiradi; ya`ni uni o`zbek adabiy tilining boy xazinasiga olib kirish orqali fikrni og`zaki va yozma shakllarda to`g`ri, ravon ifodalashga erishtiradi.
Til ichki imkoniyat sifatida aniq bir fikrni xilma-xil usul va vositalar yordamida yuzaga chiqaradi. Bu ichki imkoniyat tilda behad ko`p va xilma-xildir. Me`yor nima? Me`yor tilning mana shu ichki imkoniyatlarini o`quvchi ongiga singdiruvchi omildir. Boshqacha qilib aytganda, me`yor nutqni ro`yobga chiqarish maqsadida til imkoniyatlaridan foydalanish uchun ko`rsatgichlar majmuasi sanaladi. Me`yorning oliy ko`rinishi milliy, adabiy til uslublari, mezonlaridir. Milliy, adabiy til me`yorlaridan xabardor o`quvchigina ona tili ta`limining so`nggi natijasi matn yaratishga qodirdir. Nutq nima? Nutq til imkoniyatlarining yuzaga chiqishi, voqealanshidir. Tilning boy ichki imkoniyatlaridan xabardor shaxs o`z fikrini og`zaki va yozma shaklda bemalol bayon qila oladi.
Ona tili ta`limida “til-me`yor-nutq” uzaro chambarchas bog`langan bo`lib, birini ikkinchisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Dars mashg`ulotlarida ular orasida mutanosiblik o`rnatilmasa, ona tili ta`limining asosiy maqsadi-nutqiy taraqqiyot ortda qoladi.
O`zbek tilini o`qitish orqali o`quvchilar tafakkurining o`sishiga erishish tamoyili. Ona tili darslari o`quvchilarning mantiqiy tafakkurini o`stirishda yaxshi imkoniyatlarga ega. Tafakkur voqealikning ongli aks etish jarayoni, inson aqliy faoliyatning yuksak shaklidir. Tafakkur orqali fikr vujudga keladi. Fikrlash faoliyati esa nutq holatida namoyon bo`ladi. Demak, o`quvchi o`z tafakkurini rivojlantirmay turib, og`zaki va yozma nutqni egallay olmaydi. Tafakkur kuzatish, taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish, guruhlash kabilarda namoyon bo`ladi.
Tafakkur mustaqil aqliy faoliyat mahsulidir. O`quvchi til hodisalari yuzasidan mustaqil aqliy faoliyat ko`rsatmas ekan, unda mantiqiy tafakkurning rivojlanishi haqida gap bo`lishi mumkin emas. Ijodiy izlanish va ijodiy fikrlash o`quvchida ijodiy tafakkurni yuzaga keltiradi. Ijodiy tafakkur esa o`quvchilarda noma`lum bo`lgan til hodisalarining mohiyatini bilib olishga yordamlashadi: egallangan bilimlarning puxtaligini ta`minlaydi: o`quv materialiga bo`lgan qiziqishni kuchaytiradi.
O`quvchilar tafakkurini rivojlantirishda ularga berilgan savol va topshiriqlarning ahamiyati benihoya katta. O`qituvchi savol va topshiriqlarni darslikdan olishi yoki uni o`zi tuzishi mumkin. Tafakkurni rivojlantirish aqliy faoliyat usullari (kuzatish, qiyoslash, guruhlash, umumlashtirish kabi)ni to`g`ri ishga solish bilan chambarchas bog`langan.
Ona tili kursi bilimlari orasidagi bog`lanish va boshqa fanlar bilan o`zaro aloqani ta`minlash tamoyili. Ona tili o`qitish samaradorligini oshirishning muhim omillaridan biri mavzulararo, bo`limlararo, sinflararo, fanlararo bog`lanishdir. Ona tili o`quvchisi mavzular va bo`limlarning bog`lanishi, aloqasini aniq belgilashi va o`qitish jarayonida unga amal qilishi lozim. V sinfda “Leksika” bo`limi o`rganilar ekan, u so`z yasalishi va grammatika bilan, fonetika, so`z yasalishi va morfologiya bilan uzviy bog`lanadi. So`z yasalishi esa leksika bilan ham, morfologiya bilan ham chambarchas bog`langan. Chunki, so`z yasash natijasida yangi leksik ma`noli so`zlar hosil bo`ladi, yangi yasalgan har bir so`z ma`lum so`z turkumi sifatida shakllanadi. Maktab ona tili kursining turli bo`limlari orasidagi o`zaro bog`lanishga amal qilish o`quvchiga o`tilganlarni samarali, mukammal takrorlash va mustahkamlash imkonini beradi. Chunonchi o`quvchi mustaqil so`zlarni o`rganar ekan, bunday so`zlarning sintaktik vazifalarini, sintaksisni o`rganishda esa so`z turkumlari haqidagi ma`lumotlarni takrorolash imkoniyatiga ega bo`ladi. Ona tili fani ichidagi bog`lanish ikki xil ko`rinishga ega:
Do'stlaringiz bilan baham: |
