Ona tili darslik

3-§.  Hol 
 
Odatda  fe’l  bilan  ifodalangan  bo‘lakka  bitishuv  yoki  boshqaruv  yo‘li  bilan 
bog‘lanib,  undan  anglashilgan  ish-harakatning  belgisini  bildiradigan  ikkinchi 
darajali  bo‘lakka  hol  deyiladi.  Hol  ish-harakatning  qay  tarzda  bajarilishini,  uning 
bajarilishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘rin, payt, sabab, maqsad, miqdor-daraja kabilarni 
bildiradi. Hol ravish, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari shakllaridagi ot yoki 
ko‘makchili  ishlatilgan  so‘zlar,  sifat,  son,  fe’l  shakllari,  taqlid  so‘z  hamda  so‘z 
birikmasi orqali ifodalanadi. 
Ravish, asosan, hol vazifasini bajaruvchi mustaqil so‘z turkumidir. Masalan: 
Faqat idora yaqinidagi MTS tomonidan yakka traktorning o‘qtin-o‘qtin gurillagani 
eshitildi.  (O‘.Hoshimov).  Asta  esa  boshlagan  shamol  tumanni  pastliklarga  olib 
ketdi. (J.Abdullaxonov). 
Gapda  hol  bo‘lib  kelish  fe’lning  ravishdosh  shaklining  ham  asosiy 
vazifalaridandir.  Masalan:  Tomchilarning  derazaga  chirsillab  urilishi  aniq  eshitila 
boshladi.  (O‘.Hoshimov).  Erali  bu  gaplarni  choyxonada  odam  gavjum  paytida 
maqtana-maqtana aytib berdi. (S.Ahmad). 
Ot jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigida kelib yoki ko‘makchi bilan birga 
ishlatilib  hol  vazifasini  bajarishi  mumkin:  Toshkentga  butun  mamlakatdan  katta 
geolog  olimlar  kelishgan.  (S.Karomatov).  Mashina  shiddat  bilan  qaltis  tog‘  
yo‘lidan uchib ketdi. (O‘.Hoshimov). 
Harakat  nomi  gapda  hol  bo‘lib  kelganda,  u  ham  ot  kabi  shakllanadi: 
Mehmonlarni  kutish  uchun  boqqa  dasturxon  tayyorlatib  qo‘yishgan  edi. 
(S.Ahmad). 
Taqlid  so‘z  ham  gapda  hol  vazifasida  kela  oladi:  Toshlar  havoni  g‘iz-g‘iz 
yorib  o‘tadi.  (Oybek).  Ko‘chadan  dupur-dupur  o‘ynoqlab  bir  gala  otlar  o‘tadi. 
(J.Abdullaxonov). 
Ba’zan  hol  so‘z  birikmasi  bilan  ifodalanadi:  Tong  otar  payti  bulbullar 
paydar-pay  sayraydi.  (S.Ahmad).  Aqlni  o‘stirmoq  uchun  hadeb  o‘qiyvermasdan 
ko‘proq fikrlash kerak. («Tafakkur gulshani»). 
Hol  o‘zi  bog‘lanib  kelgan  so‘z  bilan  «hol-hollanmish»  sintaktik 
munosabatini yuzaga keltiradi. 
Hollar ma’nolariga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi. 
Ravish  holi  ish-harakatning  qay  tarzda  bajarilganligini  bildirib,  qanday? 
qanday qilib? qay tarzda? qay holda? degan so‘roqlarning biriga javob bo‘ladi. 
U quyidagicha ifodalanadi: 
1.  Holat  ravishi  bilan:  Qiz  unga  pianino  chalib  berar,  unda  muzikaga  mehr 
uyg‘  otish  ishtiyoqi  borday  ko‘rinardi.  (J.Abdullaxonov).  Sahnada  hozir  biron 
yangilik  yuz  berishi kerakday,  hamma  nafasini  ichiga  yutib,  jimgina  tikilib qoldi. 
Birdan qarsak chala boshladilar. (J.Abdullaxonov).  
2. Ravishdosh bilan: To‘rg‘aylar bir nuqta ustida qanot qoqib g‘ujurlashadi. 
(P.Qodirov). Temirjon ularning kuyib-pishib bir-birlariga gap uqtirishlarini ko‘rib, 
o‘qituvchilarning  muvaffaqiyatidan  qanchalik  faxrlanishlarini  his  qila  boshladi. 
(J.Abdullaxonov). Qiqirlab kulganicha qochib borayotgan qizning ortidan jilmayib 

---

 
 
201 
qarab  turdi.  (J.Abdullaxonov).  Ona  yana  o‘ylay-o‘ylay  o‘yiga  etolmay  qoldi. 
(J.Abdullaxonov).  
3.  Sifatdosh+  «holda»  ko‘makchi  so‘zi  bilan:  Bu  payt  YUlduzning 
dugonalari o‘zaro bahslashgan holda yaqinlasha boshladilar. (J.Abdullaxonov). 
4. Bosh kelishikdagi ot yoki ko‘makchili ishlatilgan ot bilan: U qator o‘sgan 
chinorlar  kavagidan  bittadan  ettita  xum  olib  ularga  beribdi.  (S.Ahmad). 
Turmushning  yaxshi  o‘tib,  farovonlik  bilan  yashashni  istasang,  isrofgarchilikka 
yo‘l qo‘yma. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). 
5.  Sifat  bilan:  Qiyshiq  o‘tirsang  ham,  to‘g‘  ri  gapir.  (Maqol).  Albatta, 
mendan ko‘ra paxta ishining ustalari yaxshiroq bilishadi. (J.Abdullaxonov). 
6.  Taqlid  so‘z  bilan:  Ufqqa  yonboshlagan  quyoshning  so‘nggi  nurlaridan 
yaltiragan  mirzateraklar  uchidagi  nurlar  lip-lip  o‘chdi.  (J.Abdullaxonov).  Ba’zilar 
negadir hiring-hiring kulishar, pichir-pichir so‘z qotishardi. (J.Abdullaxonov). 
7.  Frazeologik  ibora  bilan:  U  tarvuzi  qo‘ltig‘idan  tushib  ko‘chaga  chiqdi. 
(F.Musajonov). 
Payt  holi  ish-harakatning  bajarilish  paytini,  uning  chegarasini  bildirib, 
qachon? qachongacha? qachondan beri? kabi so‘roqlardan biriga javob bo‘ladi. 
Payt holi payt ravishi, ravishdosh, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigidagi 
so‘zlar bilan, ko‘makchili ishlatilgan so‘zlar bilan, so‘z birikmasi bilan ifodalanadi. 
Masalan:  Tomosha  qilib  turganlar  doim  uni  kulgi  qilishardi.  (P.Qodirov).  Ertalab 
bolalar  uchun  olgan  suvlaridan  ozgina  qolgan  edi.  (P.Qodirov).  Hech  qachon  o‘z 
aybingni  birovga  yuklashni  o‘rganma!..  (J.Abdullaxonov).  YOshligingda    odat 
qilsang,  qariguncha  ko‘nikasan,  qariganingda  odat  qilsang,  ko‘nikkuncha 
ko‘milasan.  (Maqol).  O‘ttizida  er  atangan,  qirqida  SHer  atanar.  (Maqol).  Kuni 
bilan jiyanlarini erkalatib, soy bo‘ylarida aylandi. (J.Abdullaxonov). Biz dam olish 
kuni shahardan tashqariga, Bo‘zsuv bo‘yiga chiqdik. (O.YOqubov). 
Payt  holi  harakatning  bajarilish  paytini  bildiradi:  SHunday  diqqat  bo‘lgan 
kunlarning  birida  Tolibjon  kechasi  xontaxtaga  bag‘  rini  berib...  xat  yozdi. 
(S.Ahmad).  Temirjonning  ongi  hech  qachon  bunchalik  yangiliklar  bilan 
boyimagan edi. (J.Abdullaxonov). 
Payt  holi  harakatning  bajarilishidagi  chegarani  bildiradi:  YAngi  yilgacha 
yog‘ingarchilik  kam  bo‘ldi...  (J.Abdullaxonov).  Ertalabdan  to  qorong‘i  tushgunga 
qadar  barcha  qatori  dala  qoshidan  nari  ketmasdi.  (J.Abdullaxonov).  Temirjon 
allamahalgacha  uyqusi  qochib,  Usmonali  otaning  Hilol  aka  haqidagi  gaplarini 
eslab  yotdi.  (J.Abdullaxonov).  Men  yigirma  besh  yildan  beri  paxta  ekaman. 
(J.Abdullaxonov).  
O‘rin  holi  ish-harakatning  bo‘lish,  boshlanish,  yo‘nalish  o‘rnini  bildirib, 
qaerda? qaerdan? qaerga? qaergacha? kabi so‘roqlarning biriga javob bo‘ladi. 
O‘rin  holi  o‘rin  ravishi,  jo‘nalish,  o‘rin-payt,  chiqish  kelishigidagi  otlar 
hamda  ko‘makchili  ishlatilgan  otlar,  so‘z  birikmasi  bilan  ifodalanadi.  Masalan: 
Unda  yuqoridan  shitob  bilan  quyilib  kelayotgan  tiniq  suv  toshlarga  urilib,  qirg‘ 
oqqa  sapchib  oqardi.  (S.Ahmad).  Afsus,  oyoqlar  ostida  tuzoqlar  ko‘p.  (T.Malik). 
Osmoni falakka burgut qanotini tarang yozib uchadi. (S.Ahmad). 
O‘rin holi ma’nosiga ko‘ra uch xil: 

---

 
 
202 
1. Ish-harakatning bo‘lish o‘rnini bildirib, qaerda? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. 
U  o‘rin  ravishi,  o‘rin-payt  kelishigidagi  so‘zlar  hamda  ko‘makchili  ishlatilgan 
so‘zlar  bilan  ifodalanadi:  Bostirmada  g‘ildiraklari  olingan...  «Volga»  mashinasi 
turibdi.  (P.Qodirov).  YUqorida  ...  bola  shatirlashni  eshitgan  zahoti  bu  tomonga 
qarab chopgan edi. (P.Qodirov). Ular yuqoridan shildirab tushayotgan suv bo‘yida 
archa bilan ayqashib o‘sgan zirk tagida o‘tirib ovqatlanishadi. (P.Qodirov). 
2.  Ish-harakatning  yo‘nalish  o‘rnini  yoki  harakatning  bo‘lishidagi  eng 
so‘nggi chegarani bildirib,  qaerga? qaergacha? so‘rog‘idan biriga javob bo‘ladi: U 
Tolibjonga  ro‘para  kelishdan  qo‘rqib,  so‘qmoqdan  o‘ngga  burildi...  (S.Ahmad). 
Ishkomlar  tunnel  singari  bir  tekis  olis-olislarga  cho‘zilgan.  (J.Abdullaxonov). 
Qo‘rg‘  oshindek  qora  bulutlar  Oyqor  tog‘lari  tomon  o‘tib  ketdi.  (S.Ahmad).  – 
Kelib  turing,  xolla,-  eshikkacha  kuzatib  qo‘ymoqchi  bo‘ldi  Qunduz. 
(J.Abdullaxonov). 
3.  Ish-harakatning  boshlanish  o‘rnini  ifodalab,  qaerdan?  so‘rog‘iga    javob 
bo‘ladi:  Ministrlikdan  telefon  qilishardi.  (J.Abdullaxonov).  Ammo  qayoqdandir 
hoshiya tortib kelayotgan qora bulut uning yuzini sholday bir nafas o‘rab turdi... . 
(J.Abdullaxonov).  Temirjon  haligina  kutubxonadan  olib  kelib,  divanga  betartib 
sochib qo‘ygan kitoblariga qaradi. (J.Abdullaxonov). 
Sabab  holi  ish-harakatning  bajarilish  sababini  anglatib,  nimaga?  nima 
uchun? nima sababdan? kabi so‘roqlarning biriga javob bo‘ladi. 
Sabab  holini  ko‘pincha  «uchun»,  «sabali»,  «tufayli»,  «bois»  kabi 
ko‘makchilari yoki chiqish kelishigi –dan affiksi shakllantiradi.  
Sabab  holi  ravish,  ot,  olmosh,  sifatdosh,  so‘z  birikmasi  bilan  ifodalanadi. 
Masalan:  U  tortinchoqligi,  parishonholligi  tufayli  ayrimlarga  g‘alatiroq 
ko‘rinayotganini  ham  seza  boshladi.  (J.Abdullaxonov).  Samolyot  yomg‘irdan 
qorayib  yotgan  beton  yo‘lkadan  shiddat  bilan  yugurgilab  bordi.  (O‘.Hoshimov). 
Muvaffaqiyatsizliklardan  ranjishlar  yo‘llariga  g‘  ov  bo‘lmas.  (J.Abdullaxonov). 
Negadir  birdan  zildek  bo‘lib  ketgan  qo‘lini  arang  ko‘tarib,  qo‘ng‘iroq  tugmasini 
bordi.  (F.Musajonov).  Hozirgina  savdosi  yaxshi  bo‘lganidan  Azizbekning  ko‘ngli 
vayron bo‘ldi. (S.Ahmad). 
Maqsad holi ish-harakatning bajarilishidagi maqsadni anglatib, nima uchun? 
nimaga? nima maqsadda? degan so‘roqlardan biriga javob bo‘ladi. 
Maqsad  holini  ko‘pincha  «uchun»,  «maqsadida»,  «niyatida»  yordamchi 
so‘zlari, shuningdek jo‘nalish kelishigi –ga affiksi shakllantiradi. 
Maqsad  holi  ravish,  ravishdosh,  ot,  frazeologik  ibora,  harakat  nomi,  so‘z 
birikmasi  bilan  ifodalanishi  mumkin.  Masalan:  Qadamimni  ataylab  dadil-dadil 
bosaman.  (P.Qodirov).  Ular  baliqlarni  tomosha  qilgani  pastga  tushishdi. 
(S.Ahmad). ... Votti kennoyi andak ko‘nglini yozib ketish uchun kelgan ko‘rinadi. 
(J.Abdullaxonov).  
Miqdor-daraja  holi  ish-harakatning  bajarilishini  miqdor  jihatdan  belgilab, 
qancha? necha marta? qanchalab? kabi so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. 
Miqdor-daraja  holi  ko‘pincha  miqdor-daraja  ravishlari  bilan  ifodalanadi: 
Gapni  oz  so‘zla,  ishni  ko‘p  ko‘zla.  (Maqol).  Dodamat  akaning  qotma  va  abjir 
gavdasiga  mos  qoramag‘iz  basharasi  Ahmadga  borgan  sari  ko‘proq  yoqardi. 
(F.Musajonov). Bular dushman pozitsiyasiga mumkin qadar yaqinroq borib, biron 

---

 
 
203 
qulay  joyda  soatlab...  poylab  etishadi.  (A.Qahhor).  Elkasiga  charm  xalta  osgan 
yigit tarjimon bilan xiyla tortishib qoldi. (J.Abdullaxonov). 
Miqdor-daraja  holi  son  bilan  ifodalanadi.  Bunda  son  yakka  o‘zi  yoki 
«marta»,  «karra»  so‘zlari  bilan  kelib  miqdor-daraja  holi  vazifasini  bajaradi:  Etti 
o‘lchab, bir kes. (Maqol). Ana shunaqa, azizlar, fan yana bir karra g‘alaba qozondi. 
(J.Abdullaxonov). Ortiq ham ayiq ovini bir marta ko‘rgan. (P.Qodirov).  
So‘z  birikmasi  ham  miqdor-daraja  holi  vazifasini  bajarishi  mumkin. 
Masalan: 
Mehmonlar 
yana 
bir 
necha 
muddat 
teplitsani 
aylanishdi. 
(J.Abdullaxonov).