O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Ahmad  Yassaviy.  Hikmatlar.  Toshkent,  1991,  99—101,  104—165-betlar.

240

---

Ahmad  Yassaviy  falsafasi  teotsentrik  xususiyatga  ega  edi.  Uning 

fikriga  muvofiq,  Xudo  —  oliy  haqiqat.  Xudoning  barcha  fazilatlari, 

xislatlari  go‘zal,  maftunkor,  kundalik  faoliyatida  adolat  hukmronlik 

qiladi.  Barcha  o‘rta  asr  faylasuflaridek,  Ahmad  Yassaviyning  ham 

diqqat-e’tibori  Xudoni  har  tomonlama  ulug‘lashga,  uning  ishqi, 

uning  muhabbati  bilan  yashashga  qaratilgan.  U  oshiqlarga  ilohiy 

ishq  sirlarini  tushuntirmoqchi  bo‘ladi.  Muhabbat  dardiga  chalingan 

har  bir  oshiq,  awalo,  haqiqatning  mohiyatini  bilmog‘i  darkor. 

Haqiqatning  ma’nosiga  esa  faqat  imon-e’tiqodli  kishi  yetadi.

Xudo  ishqi  insondan  favqulodda  ko‘ngli  pok  va  turli  moddiy 

ehtiyojlardan  uzoqroq  turishni,  insonning  o‘ziga  o‘zi  murosali 

bo‘lishni  taqazo  etadi.  Ishq,  muhabbat  yo'lida,  hatto  o‘zini 

qurbon  qilishga  ham  tayyor  bo‘lishga  chaqiradi.  Bir  ibora  bilan 

aytganda,  Xudo  vasliga  yetishni  orzu  qilgan  kishi  ruhiy-ma’naviy 

pok  bo‘lmog‘i  zarur.  Yassaviyning  fikriga  ko‘ra,  turli  jafolar 

chekib,  oshiqlikka  yetishish  inson  ongi  va  faoliyatidan  avomlik- 

g‘ofillikni  haydaydi,  johillikka  yo‘l  bermaydi,  glaflatdan  olib 

qochadi,  faollik  uchun  imkon  yaratadi.  Bundan  keyin  o‘z  atrof- 

ida  sodir  bo‘layotgan  voqealarga  befarq  qaray  olmaydi1.

Yassaviyning  fikriga  muvofiq,  butun  tirik  mavjudot  to ‘rtta 

kichik  unsurlardan:  suv,  havo,  olov  va  tuproqdan  tashkil  top­

gan.  Insondagi  barcha  ijobiy  fazilatlar  va  salbiy  qiliqlar,  odatlar 

ham  o‘sha  to‘rtta  unsur  bilan  bog‘liq  bo‘ladi.  Olov  va  havoda 

do‘zaxiy  qiliqlar  mavjud  bo‘lsa,  suv  va  tuproqda  jannatiy  fa­

zilatlar  mujassam  bo‘ladi.  Xususan,  insondagi  manmanlik,  kibr- 

lanish  kabi  qiliqlarning  shakllanishida  do‘zaxiy  olovning  ta’siri 

bor.  Olov  insonni  o ‘z  ishqida  kuydirib,  Haqdan  uzoqlashtiradi. 

Oxir-oqibatda  bu  «ishq»  kibrlilikka  olib  keladi.  Odamlardagi 

yengiltakliklar  havo  bilan  bog‘liq.  Suv  va  tuproq  o‘zida  ezgu- 

likni  birlashtiradi.  Xuddi  shuning  uchun  ham,  insondagi  eng 

yaxshi  fazilatlar  suv  va  tuproq  bilan  aloqador  bo‘ladi.

Ahmad  Yassaviy  tasawuf  g'oyalarini  ommaga  yoyish  maqsa­

dida  adabiyotning  hikmat  janridan  ustalik  bilan  foydalandi.  Xuddi 

shu  janrda  yozilgan  she’riy  asarlari  asosida  hikmatli  so‘zlar 

to‘plamini  yaratadi.  Uning  hikmatli  so‘zlari  odamlar  orasida  tez 

tarqaladi  va  katta  obro‘-e’tibor  olib  keladi.  Turkiy  tilda  yozilgan