O’ zbeki s t o n resp u blika s I oliy V a o’ r t a maxsu s t a ‘ L i m vazirlig I

 

G’aynaviylar sulolasi 

¾  Sabuktegin  (977-997 yy) 

¾  Mahmud G’aznaviy (998-1030yy) 

¾  Ma’sud G’aznaviy (1030-1041yy) 

¾  Mavdud G’aznaviy (1041-1050yy) 

 

4.  Saljuqiylar 

 

 

Saljuqiylar bu etnik nom emas, ular turkiy o’g’iz qabilalaridir. Ular 

Sirdaryo quyi etaklarida, Orol havzasida yashagan, ko’proq ko’chmanchi hayot 

kechirgan.  «O’g’iznoma» kitobida naql qilinishicha, o’g’iz urug’lari, qavmlari 

juda qadimiy tarixga ega bo’lib, ularga ilk bor O’g’izxon nomli buyuk shaxs 

boshchilik qilgan. IX asr oxiri X asr o’rtalariga kelib Orolbo’yi va Kaspiy 

shimolida O’g’iz urug’lari ittifoqi shakllangan. X asr oxirlarida Sirdaryo etagida 

poytaxti Yangikent bo’lgan o’g’izlar davlati tashkil topadi. XI asr o’rtalariga 

kelib bu davlat shimoliy sharqdan bostirib kelgan qipchoqlar zarbasiga uchraydi. 

Natijada o’g’iz urug’larining bir qismi shimolga - dashtli hududlarga, bir qismi 

old Osiyo mamlakatlariga chekinadi, yana bir qismi esa hozirgi Turkmaniston 

hududiga o’tib, erli aholi bilan qo’shilishib, turkmanlar nomi bilan atalib ketadi. 

Tarixchi Rashiddidin, shuningdek, Mahmud Qoshg’ariy, Abul G’oziylarning 

ma’lumotlariga qaraganda, o’g’izlar 22 yoki 24 qabiladan, chunonchi, chavdir, 

emreli, ichdir, yazir, salir, qoradoshli, bayot, koyi, taturga va boshqalardan 

tashkil topgan. 

 

103

 

Sirdaryo quyi oqimida paydo bo’lgan o’g’iz davlatining dastlabki yobg’usi 

(podshosi)  Saljuqbek bo’lgan. Uning avlodlari Tug’rulbek, Dovudbek, 

Chag’ribek va Shakarbeklar o’z davrlarida saljuqiylar shuhratini yuksakka 

ko’tardilar. 

 

 

Saljuqiylar sulolasi 

namoyalari 

¾  Saljuqbek 

¾  Tug’rilbek (1038-1063) 

¾  Alp-Arslon (1063-1072) 

¾  Malikshoh (1072-1092) 

¾  Sulton Sanjar (1118-1157)  

 

 

Hozirgi Turkiya turklari, Iroq, Eronda yashovchi turkmanlar, shuningdek, 

gagauzlar, ozarbayjon xalqlarining shakllanishida saljuqiy turklarning roli va 

ta’siri alohidadir. 

Somoniylar hukmronligi davrida ularning ruxsati bilan saljuqiy qabilalar 

Zarafshon vohasiga, Nurotaning tog’li erlariga kelib o’rnashib, chorvachilik bilan 

shug’ullanganlar. Keyinroq Movarounnahr hududlari qoraxoniylar sulolasi 

tomonidan egallanib, ularning chorvador xo’jaliklari bu erlarni band etgach, 

saljuqiylarning yashash sharoitlari mushkullashadi. Shu bois ular g’arbga tomon 

siljishga majbur bo’ladilar. XI asrning 20-30 yillariga kelib saljuqiy urug’-

qabilalarning hozirgi turkman erlari orqali G’aznaviylar tasarrufidagi Xuroson 

o’lkasiga kirib borishi faollashadi. 1038 yilda Saraxsda, 1040 yilda 

Dandanakanda bo’lib o’tgan hal qiluvchi urushlar davomida Saljuqiylar 

G’aznaviylarni engib, butun Xuroson erlarini egallab, o’z davlati markazini shu 

hududga ko’chiradilar. Shu tariqa, Nishopur shahri Saljuqiylar poytaxtiga 

aylanadi. Saljuqiylar hukmdori Tug’rulbek egallangan Movarounnahr va 

Xuroson hududlarini o’z avlodlari - Chag’rilbek va Dovudbeklar tasarrufida 

qoldirib, o’zi g’arbga tomon harbiy yurishlarini davom ettiradi. Tug’rulbekning 

1038-1063 yillarni o’z ichiga olgan hukmronlik davri old Osiyo  va Kichik 

Osiyoning katta hududlarini qo’lga kiritilganligi bilan tavsiflanadi. 

 

Bu davr mobaynida Saljuqiylar Gurgon, Tabariston, Xorazm, Ozarbayjon, 

Kurdiston hududlarini, hozirgi  g’arbiy Eron viloyatlarining bir qismini, 

shuningdek, Fors, Kermon viloyatlarini egallaydilar. 1055 yilda esa xalifalik 

markazi Bag’dod ishg’ol qilinadi. Ayni paytda Vizantiyaning Kavkazdagi 

ta’siriga ham kuchli zarba beriladi. Shunday qilib, Tug’rulbek kuchli Saljuqiy 

sultonligiga asos soladi. Uning vorisi Alp-Arslon (1063-1072) ham jahongirlik 

yurishlarini davom ettiradi. Uning davrida O’rta er dengiziga qadar bo’lgan 

Kichik Osiyo erlari egallanadi. Endilikda Saljuqiylar saltanati Movarounnahrdan 

to O’rta Er dengiziga qadar bepoyon hududlarga yoyiladi. 

 

Alp-Arslon mamlakat poytaxtini Nishopurdan Marvga ko’chiradi. U o’z 

podsholigi davrining katta qismini yana sharqqa -  Movarounnahrning 

Qoraxoniylar ta’sirida bo’lgan joylarini egallashga qaratadi. Shu maqsadda u 

Xorazm erlarini, so’ngra Jand, Sabronni qo’lga kiritadi. Keyinroq Chag’aniyon 

 

104

va Xuttalon viloyatlarini bosib olish uchun qo’shin tuzadi. Biroq Alp-Arslon 

1072 yilda 200 minglik qo’shin bilan Amudaryo kechuvidan o’tish chog’ida 

kutilmaganda xalok bo’ladi 

 

Saljuqiylar davlati qudratining Movarounnahr va Xurosondagi eng 

kuchaygan payti Malikshoh (1072-1092) davriga to’g’ri keladi. Gap shundaki, 

xuddi shu yillarda Malikshoh va uning tadbirkor, dono vaziri Nizomulmulk  

tomonidan mamlakat hayotining ko’plab sohalarida juda muhim ijobiy 

o’zgarishlar amalga oshiriladi. Avvalo, Saljuqiylar davlatining 

Movarounnahrdagi maqomi yanada mustahkamlanadi. Malikshoh muhim 

strategik ahamiyatga molik Balx va Termiz hududlarini Qoraxoniylardan 

qaytarib oladi. Shuningdek Qoraxoniylar hukmdori Shamsulmulk vafotidan 

so’ng vujudga kelgan qulay vaziyatdan foydalanib, 1089 yilda katta qo’shin 

tortib Buxoro va Samarqandni egallaydi va yangi xon Ahmadni asir qiladi. 

Garchand tez orada Ahmad Qoraxoniylar xonligi taxtiga qaytarilgan bo’lsa-da, 

biroq amalda Qoraxoniylar Saljuqiylarga tobe bo’lib qoladi. 

Malikshoh davrida davlat xokimiyatining kuchayishida dono vazir 

Nizomulmulk (1017-1092) roli benazirdir. Katta huquq va keng vakolatlarga ega 

bo’lgan birinchi vazir markaziy hokimiyatni kuchaytirishga, davlat 

amaldorlarining mas’uliyati, javobgarligini oshirishga, davlatning moliya, soliq 

va boshqa boshqaruv tizimlarini takomillashtirishga alohida ahamiyat beradi. U 

o’zining bu boradagi yuksak salohiyati va tajribasini umumlashtirib, mashhur 

«Siyosatnoma» asarini yozadi. Bu kitob katta shuhrat va e’tirof qozonib, mana, 

necha asrlardirki, Sharq va G’arb mamlakatlarining davlat arboblari, vaziru 

vuzarolari uchun siyosat bobida muhim dasturulamal qo’llanma vazifasini 

bajarib kelmoqda.  

 

Nizomulmulkning rahnomoligi va tashabbusi bilan Bag’dod, Nishopur, 

Hirot, Balx, Marv kabi shaharlarda oliy madrasalar ochilib, ularda juda ko’plab 

o’qimishli yoshlarning ta’lim-tarbiya olishi yaxshi yo’lga qo’yildi. Mamlakat 

shaharlarining hunarmandchilik va savdo-sotiq, karvon savdosi markazlari 

sifatidagi mavqei kuchayib, xalqaro Ipak yo’lining roli ortib bordi. 

Bu davrda «iqto’» tizimi kuchli rivojlangan bo’lib, uning bilan bog’liq 

mulkiy munosabatlar qishloq xo’jaligi sohasida etakchi mavqe egallagan. 

Saljuqiylarning eng so’nggi hukmdori Sulton Sanjar (1118-1157) bu 

davlatning ham yuksalishi, ham halokatga yuz tutishi bilan o’ziga xos murakkab, 

ziddiyatli davrni aks ettiradi. 

 

Negaki, bu yillarda Saljuqiylar hukmronligi Xuroson va Movarounnahrda 

yanada mustahkamlandi. Qoraxoniylar hukmdorlari amalda ularga tobelik 

maqomiga tushib qolgan edi. 

  

Ayniqsa, 1130 yilda Sanjar tomonidan bu sulolaning asosiy hayotiy 

markazlari Samarqand, Buxoroning egallanganligi (garchand bular yana 

Qoraxoniylarga qaytarib berilgan bo’lsa-da) fakti ham fikrimizni isbot etadi. Bu 

davrda Xorazm erlari ham amalda Saljuqiylar ta’sirida bo’lib, Xorazmshohlar, 

masalan, Qutbiddin Muhammad, Otsiz rasman ularga itoat etardilar.  

 

105

 

Biroq XI asrning 40-yillariga kelib Saljuqiylar davlatining mavqei 

puturdan keta boshlaydi. Bunda ayniqsa Sharqdan bostirib kelgan Qoraxitoylar 

bir vaqtning o’zida ham Qoraxoniylarga va hamda Saljuqiylar saltanatiga katta 

xavf soladi. Sulton Sanjar va Qoraxoniylar xoni Mahmudning birlashgan 

qo’shini 1141 yilda Samarqand yaqinidagi Katvon cho’lida Qoraxitoylar bilan 

bo’lgan hal qiluvchi jangda qaqshatqich mag’lubiyatga uchragach, 

Movarounnahr erlari Qoraxitoylar qo’li ostiga o’tadi. Saljuqiylar esa katta 

hududlarga egalik qilish huquqidan mahrum bo’ladi. 

 

Qoraxitoylar esa Movarounnahrni ishg’ol etish bilan birga, bu erdagi 

sulolalar  hukmronligini yiqitmay, ularni o’zlariga vassal qilish, muntazam boj, 

xiroj olib turish sharti bilan kifoyalandilar. 

 Shuning 

uchun 

ham 

Qoraxoniylar, 

Xorazmshohlar va boshqalar 

Bolasog’unda turuvchi Qoraxitoylar hukmdori Gurxonga kelishilgan miqdordagi 

xiroj-o’lponni yuborib turishga majbur edilar. 

 

Sulton Sanjarning keyingi taqdiri ham favqulodda holatda kechdi. U 1153 

yilda Balx viloyatining tog’li hududida ko’chib yuruvchi g’uz qabilalarining 

g’alayonlarini bostirish chog’ida kutilmaganda asirga tushib qoladi. U uch yil 

davomida g’uzlar qo’lida asirda bo’ladi. Bu vaqt ichida g’uzlarning Xuroson va 

Movarounnahrning janubiy-sharqiy erlariga bosqinlari tez-tez takrorlanib turadi.  

 

Faqat 1156 yildagina Sulton Sanjar tutqunlikdan qutulishga muvaffaq 

bo’ladi va bir yildan so’ng vafot etadi. Uning o’limi bilan bir vaqtda o’z davrida 

qudratli bo’lgan markazlashgan Saljuqiylar davlati-yu, uning shonu-shuhrati ham 

so’nadi. Bu davrga kelib Kermon o’z mustaqilligiga erishadi. Fors va Ozarbayjon 

hududlarida mustaqil davlatlar paydo bo’ladi. Xuroson ham Saljuqiylar 

tobeligidan chiqadi. Arab xalifaligi o’zining avvalgi mustaqilligini tiklaydi. Ayni 

chog’da Kichik Osiyo hududida Saljuqiy turklarning uzil-kesil joylashuvi 

jarayoni kuchayadi ham ularning mustaqil davlat tuzilmalari vujudga kela boradi. 

Bular keyinchalik Usmonli turklar davlatining tarkib topib, mustahkamlanishida 

muhim asos bo’lib xizmat qiladi. 

5.  Xorazmshohlar 

 

 

Xorazm vohasi o’zining qulay strategik va jug’rofiy mavqei hamda 

qadimdan rivojlangan hudud bo’lganligidan, u Markaziy Osiyo mintaqasida turli 

davrlarda kechgan muhim tarixiy jarayonlarda alohida o’rin tutib, o’z muayyan 

ta’sirini o’tkazib borgan. Vatanimiz hududida miloddan avvalgi so’nggi ming 

yillik boshlaridagi ilk davlatchilik tuzilmalari ham shu hududda vujudga kelgan. 

Milodning turli bosqichlarida ham Xorazmshohlar sulolasi nomi bilan 

hukmronlik qilgan hukmdorlar xonadoni tarixdan ma’lum. Bular: 305-995 

yillarda  afrig’iylar xonadoni, 995-1017 yillarda ma’muniylar (Ma’mun I, 

Abdulhasan Ali, Ma’mun II), 1017-1034 yillarda esa Oltintoshiylar 

(Oltuntosh, Horun, Handon) sulolalari Xorazmshohlar unvoni bilan davlat 

boshqaruvini amalga oshirganlar. 

 

106

 

Biroq ming taassufki, XI asrning boshlarida yuz bergan tarixiy jarayonlar 

taqozosi bilan Xorazm davlati tanazzullikka uchrab, zaiflashib, mintaqaning 

boshqa sulolalari, chunonchi, avval boshda G’aznaviylar hukmronligi (1017-

1044), undan so’ng Saljuqiylar boshqaruvi ta’siriga tushib qolgandi. Shuningdek, 

XI asrning 40 yillarida sharqdan bostirib kelgan ko’p sonli Qoraxitoylar ham 

Xorazm erlarini ishg’ol etib, bu hududlardan belgilangan miqdordagi xiroj 

to’lovlarini olish huquqini qo’lga kiritgandilar. Binobarin, XI asr ikkinchi 

yarmiga kelib Xorazm oldida yangidan mustaqillikka erishish vazifasi 

ko’ndalang bo’lib turardi. 

 

Bunda shuni ta’kidlash joizki, Xorazmning qaytadan mustaqillikni qo’lga 

kiritishi, hududiy jihatdan kengayib, butun-butun o’lkalarni o’z tarkibiga kiritib, 

qudratli saltanat darajasiga ko’tarilishi, so’ngra uning pirovardida inqirozga 

yo’liqishi - bu jarayonlar yangi sulola - Anushtaginlar sulolasi (1097-1231) nomi 

bilan uzviy bog’liqdir. 

 

 

Xorazmshohlar 

(Anushtaginlar) 

sulolasi 

¾  Anushtagin (1077-1097) 

¾  Qutbiddin Muhammad (1097-1127) 

¾  Jaloliddin Otsiz (1127-1156) 

¾  Alp-Arslon (1156-1172) 

¾  Alouddin Takash (1172-1200) 

¾  Muhammad Xorazmshoh (1200-1221) 

¾  Jaloliddin Manguberdi (1221-1231) 

 

Xususan saljuqiy hukmdorlardan Malikshoh (1071-1092) davrida katta 

obro’ - martabaga erishgan harbiy lashkarboshi Alpteginning Xorazm 

hukmdori etib tayinlanishi (1077-1097) hamda ko’p o’tmay uning Xorazmshoh 

unvoniga sazovar bo’lishi – bu Xorazmning mustaqillikka erishishida jiddiy 

qadam bo’lgan edi. 1097 yilda uning o’rniga Xorazm taxtiga o’tirgan va 

Xorazmshoh unvoni sohibi Qutbiddin Muhammad o’lka mustaqilligini 

ta’minlashda muhim rol o’ynagan. Qutbiddin Muhammad ham Saljuqiylar 

hukmronligini tan olgan holda Xorazmni idora qildi. Biroq shunga qaramay 

o’lkaning har tomonlama rivojlanishi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishi 

uchun ham muhim imkoniyatlar topa bildi. 

Xorazm mustaqilligini ta’minlash, uning sarhadlarini kengaytirishda 

Qutbiddin Muhammadning o’g’li Jaloliddin Otsiz (1127-1156)ning roli 

alohidadir. Negaki, u Qoraxoniylar kuchsizligidan va Saljuqiylar zaifligidan 

foydalanib, o’z davlati qudratini yuksaltira bordi. Uning 1141 yilda oltin tangalar 

zarb ettirib muomalaga chiqarishi ham Xorazm mustaqilligining muhim belgisi 

bo’lgan.  

 

U Qoraxitoylar bilan kelishib, ularga har yili 30 ming dirxam miqdorda 

to’lov to’lash sharti bilan amalda o’z davlatining ichki mustaqilligini ta’minlaydi. 

 

Xorazmning mustaqil davlat sifatidagi ravnaqi, hududlarining benihoya 

kengayib borishida Alovuddin Takashning o’rni va roli katta bo’lgan. Uning 

 

107

hukmronlik davrida (1172-1200) Xorazm vohasida katta ijobiy o’zgarishlar yuz 

berdi. Yangidan qad rostlagan o’nlab shaharlarning obodonlashuvidan tashqari 

ularning savdo-sotiq, hunarmandchilik, karvon savdosi bobidagi dovrug’i yanada 

ortdi, qishloq xo’jaligi, ziroatchilik tarmoqlari rivojlandi, ko’plab kanallar, suv 

inshootlari barpo etildi. Bunday ijobiy jarayonlar Alouddin Muhammad 

Xorazmshoh (1200-1220) davrida ham davom ettirildi. Ayni zamonda o’ziga 

xos markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi tizimi vujudga keltirilib, 

takomillashtirib borildi. Bu esa mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotini 

mustahkamlash, uning ichki taraqqiyotini ta’minlash hamda izchil tashqi siyosat 

olib borishda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Anushteginlarning davlat 

boshqaruvi ham ikki tizimdan: dargoh va devonlar majmuidan iborat bo’lgan. 

 

Dargohda Ulug’ xojib mansabi alohida o’rin tutgan. U hukmdorning xos 

kishisi sanalib, lozim bo’lgan hollarda vazirlar faoliyatini ham nazorat qilgan. 

Xojiblar hukmdor nomidan muhim davlat ahamiyatiga daxldor masalalarda 

muzokaralar olib borganlar. Dargohdagi yana bir oliy lavozim Sohibi ustozdor 

hisoblangan. Xazina mablag’larining butun tasarrufi uning ixtiyorida bo’lgan. 

Dargoh hayotiga oid ko’plab muhim masalalar ustozdor nazarida turgan. 

Davlatdagi Tashtdor lavozimi ham muhim sanalib, u sultonning eng sirdosh 

kishisi hisoblangan. Tashtdor hukmdor mahfiy sirlaridan ogoh bo’lib, doimo u 

bilan bahamjihat holda faoliyat yuritgan. Oliy lavozimlardan yana biri - 

Qissador bo’lib, u Sulton nomiga kelgan arz, shikoyatlarni yig’ib, o’rganib, 

ularni hukmdor hukmiga havola qilib borgan. Dargohdagi xizmat turlari ichida 

Chashnigir - sultonga beriladigan ovqat, ichimliklarni tekshiruvchi, Jomador, 

Davatdor (kotib), Sharobdor,  Bayroqdor (amiri alam), xizmatkorlar boshlig’i 

(Maliki xavas) kabi vazifalar ham alohida ko’zga tashlanib turadi. Ijroiya ishlar 

devonlar (vazirliklar) tomonidan amalga oshirilgan. Ayniqsa bunda Bosh vazir 

katta mavqega ega bo’lib, u faqat hukmdorga bo’ysungan. Mansabdorlarni 

ishdan olish, ishga tayinlash, maosh, nafaqa tayinlash, xazina va soliq tizimini 

nazorat qilish, mahalliy vazirlar hisobotini olish va shu kabilar uning vakolatida 

bo’lgan

1

 . 

 

Devonlar ham o’z vakolatlari doirasida faoliyat yuritganlar. Masalan, 

insho yoki tug’ro devoni rasmiy hujjatlar, yozishmalarni tuzish bilan 

shug’ullangan. Shuningdek, moliya ishlari bilan istifo devoni, davlat nazorati 

tadbirlari bilan ishrof devoni, harbiy ishlar bilan Devoni arz yoki Jaysh 

shug’ullangan. Sulton xonodoni hayotiga, iqtisodiyotiga tegishli yana bir muhim 

devon mavjud bo’lib, u Devoni xos nomi bilan atalgan. 

 

So’nggi Xorazmshohlar davrida harbiy sohaga alohida ahamiyat berilgan. 

Bunda bir necha yuz minglik qo’shindan tashqari oliy hukmdorning maxsus 

shaxsiy gvardiyasi (Haros) katta mavqega ega bo’lgan. Sulton Muhammadning 

shaxsiy gvardiyasi 10 ming nafar kishidan tashkil topgan. Harbiy qismlarda 

Harbiy nazoratchi, sipohsalor, sohibi jaysh (viloyat qo’shini boshlig’i), Amir 

                               

1

 Buniyodov Z.  Anushtegin Xorazmshohlar davlati. T., «G’ofur G’ulom» nashr, 1998, 124-bet. 

 

108

ul-umaro, Malik (10 ming qo’shin boshlig’i), Chovush (chopar), Josus 

(razvedkachi), Askar qozisi kabi mansablar ham mavjud bo’lgan. 

 

Takash va Muhammad Xorazmshohlarning katta qo’shin tuzib boshqa 

mamlakatlar, ellarni bosib olish, ularni o’z tasarruflariga kiritish borasida olib 

borgan ko’p yillik istilochilik yurishlari, bir tomondan, Xorazmshohlar saltanati 

shuhratini oshirib, uning hududlarini benihoya kengaytirishga olib kelgan bo’lsa, 

ikkinchi tomondan esa, bu hol pirovard oqibatda bu davlatning chuqur ichki 

tushkunlikka, tanazzullikka yo’liqishiga ham sabab bo’ldi. 

Jumladan, Takash o’zining XII asrning 80-90 yillardagi istilochilik 

yurishlari davomida Saraxs, Nishopur, Rey, Marv kabi muhim shaharlarni 

ishg’ol etgan. 

 

Takash vafotidan so’ng davlat hukmdori bo’lgan Alouddin Muhammad 

Xorazmshoh davrida ham mamlakat hududlari kengayishda davom etadi. Bu 

vaqtga kelib Xorazmshohlar davlati hududlari g’arbiy-janubga qarab Xormuz, 

Fors qo’ltig’i, Iroq erlariga qadar yoyiladi. Uning tarkibiga 400 dan ziyod 

shaharlar kirardi. Xorazmshoh Bag’dod xalifaligini qo’lga kiritish uchun ham 

intilgan. Bu esa butun musulmon olamining unga nisbatan qahru-g’azabiga sabab 

bo’lgan. 

 

Muhammad Xorazmshoh 1211 yilda qoraxitoylarni uzil-kesil quvib, 

Xorazm dovrug’ini ko’targanidan so’ng, u o’ziga ortiqcha bino qo’yib, o’zini 

“Iskandari Soniy”,  “Allohning erdagi soyasi” deb ulug’lashni buyuradi. 

Garchand Xorazmshoh qanchalik o’zini ko’klarga ko’tarmasin yoxud 

bosqinchilik urushlari olib bormasin, biroq bundan mamlakatning chuqur ichki 

ziddiyatlar va tanazzulliklarga duchor bo’lganligini qayd etmasdan bo’lmaydi. 

Shohning katta qo’shin tuzib, to’xtovsiz olib borgan besamar urushlari, buning 

asoratli oqibatlari, eng avvalo, mamlakat xalqining tinkasini quritayozgandi. 

Buning ustiga mahalliy hokimlar, bek-amaldorlarning o’zboshimchalik bilan 

xalq boshiga solayotgan behad jabr-zulmi, bunga javoban yuz berayotgan xalq 

g’alayonlari (masalan, 1206-1207 yillarda Buxoroda, 1212 yilda Samarqandda 

ko’tarilgan qo’zg’olonlar) saltanatning ichdan emirilishiga sabab bo’lmoqda edi. 

So’ngra oliy hokimiyat ichidagi kuchli muxolifatchilik harakati, xususan, 

Xorazmshoh bilan uning onasi Turkon Xotun tarafdorlari o’rtasidagi ochiq-

oshkor tarzdagi siyosiy kurash ham Xorazm davlatining beqarorlik holatini 

yaqqol ko’rsatardi. 

 Qo’shni 

Xorazmshohlar 

davlatida 

kechayotgan bu xildagi chuqur 

tanazzullik holatlaridan to’la xabardor bo’lgan, undagi barcha jarayonlarni 

o’zining maxsus josuslik mahkamasi orqali sinchkovlik bilan kuzatib turgan 

Sharqdagi boshqa bir qudratli  mo’g’ul davlati hukmdori Chingizxon esa katta 

harbiy tayyorgarlik ko’rib, tez orada Movarounnahr sarhadlari tomon istilochilik 

urushlarini boshlashga chog’lanayotgandi. 

 

Darhaqiqat, XIII asrning birinchi choragida amalga oshirilgan mo’g’ul-

tatar galalarining shafqatsiz bosqini nafaqat Xorazmshohlar davlati tarixida, balki 

 

109

shu bilan birga unda yashagan barcha ulug’ ajdodlarimiz qismatida ham mislsiz 

fojia bo’ldi. 

6. Madaniy taraqqiyot, ilm-fan ravnaqi 

 

Moddiy madaniyat  Turonzamin ulus va elatlari istiqomat qilgan hududning arablar 

istilosi va asoratidan xalos etilishi, o’z mustaqillik maqomiga ega bo’lishi yurtimizning 

ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga sezilarli ijobiy ta’sir etdi. Somoniylar, 

Qorahoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazshohlar sulolalari hukmronlik qilgan IX-

XII asrlarda Movarounnahr sarhadlarida yashagan ulus-elatlar o’rtasida nisbatan tinchlik, 

osoyishtalik, totuvlik, yaqinlik va hamjihatlik vujudga keldiki, buning orqasida o’lkada 

moddiy ishlab chiqarish, madaniy rivojlanish jarayoni ancha tezlashdi, shaharlar hayoti 

yuksaldi, savdo-sotiq, hunarmandchilik o’sdi, aholi farovonligi ko’tarila bordi. 

 

IX-XII asrlarda Movarounnahrda moddiy madaniyat o’ziga xos uslub va 

shakllarda to’xtovsiz rivoj topib bordi. Xalq ichidan chiqqan mahalliy ustalar, me’morlar, 

naqqoshlar, kulollar, zargarlar, miskarlar tomonidan yurt dovrug’ini olamga tanitgan 

ajoyib me’morchilik obidalari, san’at namunalari bunyod topdi.  

 

 

 

 

Uyg’onish davri 

me’morchiligining 

noyob obidalari 

¾  Ismoil Somoniy maqbarasi (Buxoro, X  asr) 

¾  Registon majmui (Buxoro, X asr) 

¾  Arab ota maqbarasi (Samarqand yaqinidagi Tim 

qishlog’i, X asr) 

¾  Sulton Sanjar maqbarasi (Marv, XIIasr) 

¾  Qoraxoniylar maqbarasi (O’zgan, XI asr) 

¾  G’aznaviylarning yozgi saroyi majmui (G’azna, XI asr) 

¾  Minorai Kalon maqbarasi (Buxoro, 1127 y.)