O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

H U Q U Q I Y   T A R B I Y A N I   A M A L G A  
O S H I R I S H N I N G   Y O ‘L   VA  V O S I T A L A R I
Davlat  ramzidan  pedagogik  m aqsadlarda  foydalanish,  ta ’lim  va 
tarbiya  jarayonida  ularning  ahamiyatini  o ‘quvchilarga  tushuntirish 
lozim.  Davlat  ramzidan  foydalangan  holda  o ‘quv-tarbiya  ishlarini 
tashkil  etish  alohida  m uhim   masalalardan  biri  hisoblanadi.  Hayotga 
qadam  q o ‘yuvchi  har  bir  o ‘smir  o ‘z  Respublikasining  qomusini 
bilishi,  unga  amal  qilishi  kerak.  0 ‘quvchi  va  yoshlarda  0 ‘zbekiston 
Respublikasi madhiyasi, gerbi va b ay ro g ‘ iga nisbatan chuqur hurmatni 
tarbiyalab  bormoq  joizdir.  Huquqiy  tarbiyani  muvaffaqiyatli  hal 
etish  uchun  har bir maktab,  kollej,  litsey  o ‘z o ‘quvchi  va talabalariga 
davlat  ramzlarining  tub  mohiyatini  ochib  k o ‘rsatishlari  va  ular 
haqidagi  Nizom lam i  puxta  o ‘rganishlarini  tashkil  etishlari  zarur. 
Davlat  hokimiyatining  ramzlari  o ‘zining  mohiyati  jihatidan  huquq 
bilan  b o g ‘liq  b o ‘lib,  muhim  tarbiyaviy  m azm unga  ega.  0 ‘zbekiston 
Davlat  gerbi,  bayrog‘i,  madhiyasi  mamlakatimizdagi  barcha  millat 
va  elatlar  birligi,  d o ‘stligi  va  qardoshligining  ramzlari  hisoblanadi. 
Bundan k o ‘rinib turibdiki, davlat ramzlari ju d a  boy, siyosiy-m a’naviy 
m azm unga  ega.
0 ‘quvchi  va  yoshlar  o ‘rtasida  olib  boriladigan  ta ’lim-tarbiya 
ishlarida  faqat  Davlat  ramzlaridangina  foydalanib  qolmay,  balki 
o ‘quvchilar  tashkilotlarining  ramzlarini  ham  o ‘rganishga  e ’tibor 
berish  kerak.  Bunday  m ash g ‘ulotlar k o ‘pincha  sinfdan va maktabdan 
tashqari  tarbiyaviy  ishlarda  amalga  oshiriladi.
Davlat  ramzlarini  o ‘rganishni  pedagogik jihatdan  t o ‘g ‘ri  tashkil 
etilsa,  u  o ‘quvchilarning  huquqiy  va  axloqiy  his-tuyg‘ulariga, 
vatanparvarlik  qarashlariga  ijobiy  ta ’sir  ko'rsatadi.  Bu  borada 
o ‘quvchilar  bilan  olib  boriladigan  ja m o a   tarbiyaviy  ishlarining 
imkoniyatlari  beqiyosdir.  Davlat  Gerbi,  bayrog‘i,  madhiyasi  hamda 
o ‘quvchilar  tashkilotlari  ramzlarining  axloqiy,  siyosiy,  huquqiy

---

mazmuni  haqida  uyushtirilgan  xilma-xil  munozara  va  suhbatiar, 
shubhasiz,  samarali  natija  beradi.
0 ‘quvchiiar  Davlat  gerbi  va  bayrog‘ining  tasviri,  Davlat 
madhiyasining  matni  bilan  tanishadilar.  Ularda  davlat  hokimiyati 
ramzlariga  hurmat  his-tuyg‘usi  qaror  topadi.  Umuman,  davlat 
ramzlarini  o ‘rganishda  o ‘quvchilarning  yosh  xususiyatlari,  albatta, 
hisobga  olinishi,  mavjud  darslik,  uslubiy  q o ‘llanmalarga,  qoida  va 
nizomlarga  t o 1 la  amal  qilinishi  kerak.  Davlat  gerbi  va  madhiyasi, 
0 ‘zbekiston Respublikasi qomusi h a m d a o ‘quvchilar tashkilotlarining 
ramzlari  bilan  olib  boriladigan  pedagogik  ishlarning  samaradorligi 
huquqiy  tarbiyaga  bevosita  bog‘liq  ekanligini  unutmaslik  kerak.
0 ‘zbekiston  fuqarosi  o ‘z  vatanini  sevishi,  xalqiga  cheksiz 
sadoqatli 
b o ‘ lishi, 
0 ‘zbekiston 
Respublikasining 
qonun 
va 
qoidalarini,  ramzlarini  yaxshi  bilishi  va  ularga  chuqur  hurmat  bilan 
munosabatda  b o ‘lishi  shart.  0 ‘quvchi  va  talabalarda  ana  shu  his- 
tu y g ‘ularni  tarbiyalash  m uqaddas  vazifadir.
Axloq,  odob  qoidalarining  buzilishi,  tarbiyasi  «qiyin»  deb 
ataluvchi  o ‘smirlarga  yetarlicha  pedagogik  ta'sir  ko‘rsatmasligimiz 
natijasida  kelib  chiqadi.  0 ‘smirning  bunday  noaxloqiy  harakati  oila, 
maktabda  huquqiy  tarbiya  sohasida  y o ‘l  q o ‘yilgan  kamchiliklar 
bilan  xarakterlanadi. 
K o ‘cha-ko‘ydagi  muhit  ham  o ‘smirning 
shakllanishida  katta  ahamiyatga  ega.
Organizmdagi  fiziologik  o ‘zgarishlar  bilan  b og‘liq  ravishda 
o ‘smirning xarakterida faollik, tashabbuskorlik kuchayadi. U o ‘zidagi 
kuch-quvvatni  jism oniy  imkoniyatlari  darajasida  ishlatishda  b a ’zan 
m e ’yorni  unitib  q o ‘yadi.  Haddan  tashqari  beboshlik,  tarbiyaviy 
ta ’sirning  yetarli  emasligi  intizom  va jam oat tartibini  buzishga  sabab 
b o ‘ladi.
0 ‘smirlar,  odatda,  turli-tuman  ijobiy  va  salbiy  t a ’sirlarga  tez 
beriluvchan  boMishadi,  sezgirlik  va  ta ’sirchanlik  ular  xarakterining
183

---

shakllanishiga  yordam  beradi.  Bu  yoshda  paydo  b o ‘lgan  taassurot 
uzoq  vaqt  uning  hayot  yoMini  belgilashi  mumkin.  0 ‘smirlar 
k o ‘pincha  o ‘z  shaxsiy  ideal in i  izlashga  va  unga  o ‘xshashga  harakat 
qilishadi.  Bu  ideal  o'zlari  bilgan tanigan  odam  yoki  adabiy  qahramon 
qiyofasida  namoyon  boMadi.
0 ‘smirlarda  o 'z ig a   ortiqcha  baho  berish  holati  kuchli  boMadi. 
Ular  o ‘zlarini  tutish,  muomala,  xatti-harakatlarida  kattalardek 
boMishga  intilishadi.  Kattalarni  ularning  «mustaqilligini»  cheklab 
q o ‘yishga  qaratilgan  har  qanday  urinishlariga  nisbatan  ju d a   sezgir 
boMadilar.  Odatda  14-15  yoshlarda  iroda  shakllana  boshlaydi. 
Bunday  yoshda  o ‘smirlar  o'zlarini  maMum  darajada  shakllangan 
shaxs  sifatida  anglab,  kuchli  irodali  shaxslarni  namuna  qilib  olib, 
ularga  taqlid  qilishga  intilishadi.
Shaxsning  rivojlanishi  va o'zini  ko'rsata olishining  asosiy  belgisi 
m uom ala  hisoblanadi.  Tarbiyaviy  ishlar  oqsab  qolgan  maktablarda 
o ‘smirga  k o ‘cha-ko‘ydagi  guruhlarning  ta'siri  kuchli  boMadi.
K o ‘chadagi 
muomalani 
boshqarish 
ancha 
mushkuldir. 
U 
k o ‘pincha  soxta  o ‘rtoqchilik  va  yuzaki  «qahramonlik»  shakllarini 
olishi  mumkin.
0 ‘smirlarda  o ‘yinqaroqlik  mayli  kuchli  boMadi.  Ular  uchun 
o ‘yin  qoidalari  xulq-atvor  andozasi  boMib  qoladi  va  bu  ularning 
xatti-harakatlarida o ‘z  aksini  topadi.  0 ‘smirlar o ‘z xatti-harakatlarini 
t o ‘g ‘ri  baholay  olish  m e'yorini  unutib  q o ‘yadilar.  Buning  oqibatida 
bezorilik,  beboshlik, jonivorlarga azob  berish  kabi  odatlar ular uchun 
oddiy  holat  boMib  qoladi.  Natijada  berahmlik,  birovning  boshiga 
tushgan  kulfatga  befarq  qarash,  loqaydlik  kabi  xususiyatlar  paydo 
boMadi.  Shaxsning voyaga yetishi  g 'o y at murakkab davr hisoblanadi. 
Bu jarayon  qiyinchilik  bilan  kechadi.
Oiladagi  va  maktabdagi  nazoratning  bo'shligi  natijasida  huqu­
qiy  tarbiya  ham  susayadi.  Huquqiy  tarbiyaning  yetarli  darajada

---

shakllanmaganligi,  bolada  m a s ’uliyat  tu y g ‘usining  yetarlicha  rivoj- 
lanmaganligida,  oilaga  va jam iyatga  nisbatan  o ‘z  burchini  bilmaslik 
yoki  tan  olmaslik  kabi  holatlarda  namoyon  boMadi.
Odatda,  jinoyat  sodir  etgan  shaxslar  o ‘n  olti  yoshdan  boshlab 
jinoiy  javobgarlikka  tortiladilar.  Bu  yoshda  o ‘smirlar  sodir  etilgan 
jinoyatning  xavflilik  darajasini  anglab  yetgan  boMadilar  va  sodir 
etilgan  jinoyat  uchun  javobgarlikka  tortilishlari  mumkin  ekanligini 
biladilar.  Biroq  taqiqlangan  va  jam iyat  uchun  xavfli  jinoyatlarni 
sodir  etganlik  uchun  jinoiy  javobgarlik  o ‘n  to ‘rt  yoshdan  boshlab 
belgilangan.
Axloqi  buzilgan  o ‘quvchilar  bilan  dastlabki  ishlar,  a v v a lo - x a lq  
t a ’limi  b o ‘limlari,  jam oalari  tomonidan  olib  boriladi.  Bunda  o ‘zlari 
otaliqqa  olgan  notinch  oilalarga  imkoniyatlari  darajasida  yordam 
berish  k o ‘zda  tutiladi.  Um um iy  majburiy  ta ’limga  jalb  qilish,  kuni 
uzaytirilgan  guruhlarga joylashtirish,  otaliqqa  olishga  tayinlash,  ota- 
onalarning  huquq  va  burchlari  t o ‘g ‘risida  suhbatlar  o ‘tkazish,  kabi 
choralar jinoyatning  oldini  olish  tadbirlariga  kiradi.
Tajriba  voyaga  yetmaganlar  o ‘rtasida  huquq  tarbiyasini  olib 
borishda 
oilaviy 
axborotning 
barcha 
vositalaridan 
(matbuot, 
radio  televideniya)  yagona  reja  b o ‘yicha  foydlanish  zarurligini 
k o ‘rsatmoqda.  0 ‘quvchilarning  huquqiy  tarbiyasi  m aktabda  ham 
yagona  reja  asosida  olib  borilm og'i  uchun  pedagoglar  ota-onalar 
uchun  huquqiy  mavzuda  targ ‘ibotlar,  savol-javob  kechalarini  tashkil 
etish,  tarbiya  usullari  va  bolalarni  kuzatib  borish  haqida  ota-onalar 
bilan  yakka  tartibda  suhbatlar  o'tkazishi  bugungi  kun  talablari 
darajasida 
b o ‘lm og‘i 
darkor. 
Ota-onalar  o ‘rtasida  pedagogik 
bilimlarni  targMbot  qilish  o ‘quvchilaming  o ‘zlashtirish  darajasini 
k o ‘taribgina  qolmasdan,  balki  ularni  maktabdan  tashqaridagi  xulq- 
atvorini  yaxshilanishiga  yordam  beradi.  Xalqimiz  o ‘z -o‘zini  anglab 
borayotgan  hozirgi  davrda  maktab  o ‘quvchilarining  maktabdan

---

tashqaridagi  tarbiyaga  t a ’sir  etish  imkoniyatlari  sezilarli  darajada 
kengaydi,  bolalar  tashkilotlari  faoliyatida  qat’iy  bir  m aqsadga 
qaratilganlik  oshdi,  dam  olishni  tashkil  etish  yaxshilandi.
Bolalar  va  o ‘smirlar  o ‘rtasida  olib  boriladigan  tarbiyaviy  ish- 
larning  yangi  shakllari  q o ‘liana boshlandi.  Yoshlar o ‘rtasida huquqiy 
tarbiya  ishlarini  tashkil  etish  va  sodir  etiladigan  huquqbuzarlikning 
oldini  olish  borasidagi  pedagogik  faoliyatni  yanada  kuchaytirish 
uchun  quyidagilarni  amalga  oshirish  kerak:
1.  Um um iy  ta ’lim  maktablarida  huquqiy  bilimlarni  targ‘ib 
qiladigan  xonalar tashkil  qilishga  alohida  ahamiyat  berish.
2.  Barcha  maktablarning  sud,  prokuratura,  advokatura,  birinchi 
navbatda  esa  voyaga  yetm aganlar  inspeksiyasi  va  voyaga  yetma- 
ganlar  ishlari  bilan  sh u g ‘ullanuvchi  komissiyalar  bilan  aloqasi 
mustahkamlanishi  kerak.
3.  Doimiy  ravishda  ilg‘or  tajribalarni  o ‘rganish,  ommalashtirish 
va  ularni  hayotga  keng  tatbiq  qilish.
T o ‘plangan  bilimlardan,  pedagogik  tajribalardan  oqilona  foy­
dalanish,  davlatimiz  qonunlari  va  qoidalariga  muntazam  rioya  qilish 
k o ‘nikmalarini  shakllantirish  huquqiy  tarbiyani  samarali  amalga 
oshirish  garovidir.
186

---