O’. Toshbekov tuproqshunoslik asoslari fanidan o’quv-uslubiy majmua

Tuproq struktura bo’lakchalarining tasnifi (S.A. Zaxarov).

Turi	Xili	Agregatlarning diametri, mm.
Palaxsa Kesakcha To’zon (chang) Yong’oqsimon Donador Ustunnoma Prizmasimon Plitasimon Tangachasimon	I tip. Kubsimon yirik palaxsa mayda palaxsa yirik kesakcha kesakcha mayda kesakcha to’zon (chang) yirik yong’oqsimon yong’oqsimon mayda yong’oqsimon yirik donador donador mayda donador II tip prizmasimon yirik ustunnamo ustunnamo mayda ustunnamo yirik prizmasimon prizmasimon mayda prizmasimon III tip. Plitasimon Slanetssimon Plitasimon Plastinkasimon Yirik tangachasimon Mayda tangachasimon	>10 10-1 10-3 3-1 1-0,05 0,05 >10 10-7 7-5 5-3 3-1 1-0,5 5 5-3 <3 >5 5-3 3-1 >5 5-3 3-1 3-1 1

Tuproq strukturasining eng muhim xususiyati mayda kesakchali, donadorligi va diametri 0,25-10 mm kattalikdagi kesakchalarning suvga chidamligidir. Agregat bo’lakchaning qaysi bir shakliga agronomik jixatdan baho bermoqchi bo’lsak suvga chidamli makro- va mikro agregatlar miqdori inobatga olinadi.

Makroagregatlar hosil bo’lishida biologik jarayonlardan o’simlik ildiz sistemasi ham katta ahamiyatga ega. Ildiz tuproqqa kirib borish jarayonida ma’lum bir joyda tuproq massasini ajratib, ma’lum bir joyda siqib qo’yishi bilan bir qatorda u yerda organik qoldiq qoldiradi. Shu tarzda tuproqda turli agregatlar hosil qiladi, mikroagregatlarni birlashtirish bilan bir qatorda ularning chidamliligini oshiradi. Chuvalchanglar ham struktura hosil qilishda katta ahamiyatga ega.

Tuproqning mexanik tarkibiga, chirindining miqdoriga, ish qurollarining ta’siriga tuproq namligiga va boshqa sharoitlarga qarab yerga ishlov berish jarayonida agregatlar hosil bo’lishi yoki yo’qolishi mumkin ekan. Bundan tashqari tuproq yetilmasidan ishlov berish oqibatida kessakchalar hosil bo’lishi ham mumkin. Shuning uchun ham tuproq yetilganda ishlov berish kerak. Agar tuproq yetilgan vaqtda ishlov berilsa struktura agregatlarning hosil bo’lishi ham yaxshilanadi.

Tuproq zarachalari mineral va organik qolloidlarni agregatlarga yopishtiradi.

Kolloidlar namlanganda gidrotatsiyalanadi va bo’kadi. Bir valentli kationlar bilan to`yingan kaloidlar ayniqsa kuchli bo’kadi. Tuproqning suvi qochganda kalloidlar qattiq jism xossasiga ega bo`lgan gel shakliga kiradi.

Agregatlar kalloidlarga elektrolitlar ta’sir etishidan vujudga keladigan koagulyatsiyasi tufayli hosil bo’lishi mumkin. Ikki va uch valentli kationlar ayniqsa kaltsiy va temir kationlar bilan to`yingan tuproqlar qaytmas kaogulyatsiyalanadi va suvga chidamli strukturani hosil qiladi.

Tuproq strukturasini hosil qilishda organik moddalar-chirindi asоsiy ahamiyatiga ega.