O. F. Fayzullayev, O. O. Fayzullayev, L. U. Maxmudov

4.2. Real gazlar qonunlari
Real gazlar ideal gazlardan farqli ravishda o‘zaro ta’sirlashadi, har bir molekula xususiy hajmga ega bo‘lganligi uchun ularning holat (Van-der-Vaals) tenglamasi:

bo‘ladi. Bu erda – ichki bosim; b – molekulaning xususiy hajmi. a molekulaning o‘zaro tortilish qobiliyatini hisobga oladi. Agar uning haroratga bog‘liqligi hisobga olinsa, Bertlo tenglamasi hosil bo‘ladi:
.
Bertlo tenglamasi ham gazlarning asl holatini tasvirlab berolmaganligi uchun virial holat tenglamasidan

(bu erda – siqilish koeffitsienti; B, C va D – virial koeffitsientlar) foydalaniladi. Past bosimli soha uchun yetarlidir.
4.35. 4,48 m³ hajmli (n.sh.) 1 kmol vodorodning bosimini aniqlang. Bu qiymatni tajribada aniqlangan bosim (52,28·10⁴ Pa) bilan taqqoslang.
Yechish: Bosimni avvalo ideal gaz pV=RT formulasi yordamida hisoblaymiz: kPa.
Endi esa bosimni Van-der-Vaals tenglamasi yordamida (real gaz) aniqlaymiz. Buning uchun maxsus jadvaldan a va b qiymatlarini olamiz:
J·m³/kmol, m³/kmol.
Bu qiymatlarni Van-der-Vaals tenglamasiga qo‘ysak:
p=509,1 kPa.
Real va ideal gaz holat tenglamalari asosida hisoblangan bosimlar o‘zaro 509,1–506,6=2,5 kPa ga farqlanadi. Mazkur farq 2,5·100/509,1=0,5 % ni tashkil etadi.
Van-der-Vaals tenglamasi yordamida hisoblangan bosim tajribada aniqlanganidan 522,8–509,1=13,7 kPa ga farqlanadi, bu 13,7·100/522,8=2,61 % ni tashkil etadi.
4.36. 5,2 m³ hajmli 1 kmol kislorodning bosimini (a=0,138 J·m³/kmol; b=0,0318 m³/kmol) aniqlang. Uni ideal gaz bosimi bilan taqqoslab, qancha farqlanishini aniqlang. Shu gazning siqilish koeffitsientini hisoblang. (Javob: 439,17 kPa; 0,61 %; 1,006).
4.37. 25 ^oC haroratda 2,24 m³ ammiakning 1 kmol miqdorining real bosimini (a=0,423 J·m³/kmol; b=0,0378 m³/kmol) va gazning siqilish koeffitsientini aniqlang.
(Javob: 1124,96 kPa; 1,017).
4.38. 393 K da 2,5 m³ hajmli 1 kmol suv bug‘ining real bosimini (a=0,555 J·m³/kmol; b=0,0366 m³/kmol) aniqlang va bu bosimning ideal gaz holati tenglamasi asosida hisoblangan bosimdan qancha farq qilishini va siqilish koeffitsientini aniqlang. (Javob: 1326,29 kPa; 1,46 %; 1,0148).
4.39. 1 kmol metan 2026,5 kPa bosimda 1,2 m³ hajmni egallaydi. Shu gazning haroratini (a=0,228 J·m³/kmol; b=0,0428 m³/kmol) aniqlang.
Yechish: Van-der-Vaals tenglamasiga berilganlarni qo‘ysak:
T=282 K.
4.40. 0,5 m³ 1 kmol metanning 6079,5 kPa bosimda qanday haroratga (a=0,228 J·m³/kmol; b=0,0428 m³/kmol) ega bo‘lishini toping. (Javob: 334,4 K).
4.41. 0,2 m³ hajmli 1 kmol azotning 7029,6 kPa bosimda qanday haroratga (a=0,1363 J·m³/kmol; b=0,0385 m³/kmol) ega bo‘lishini toping. (Javob: 136,6 K).
5. Kimyoviy reaksiyalar energetikasi.
Termokimyo asoslari. GESS QONUNI
5.1. Kimyoviy reaksiyalar entalpiyasi
Entalpiya (H)  kimyoviy sistemaning termodinamik funksiyasi bo‘lib, bosim o‘zgarmas bo‘lganda shu sistemadagi reaksiyaning issiqlik effektini aks ettiradi. Kimyoviy reaksiyalar natijasida issiqlik ajralib chiqsa (ekzotermik reaksiya), entalpiya manfiy, reaksiyaning sodir bo’lishi uchun issiqlik talab etilsa (endotermik reaksiya), entalpiya musbat bo‘ladi. Reaksiyalarning issiqlik effektini hisobga olib tuziladigan tenglamalarga termokimyoviy tenglamalar deyiladi. Termokimyoviy tenglamalarni tuzishda ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik energiyasi H yoki Q ifoda bilan tasvirlanishi mumkin. Ekzotermik reaksiyalarning tenglamalarida reaksiya mahsulotlaridan so‘ng H<0 yoki +Q, endotermik reaksiyalarning tenglamalarida H>0 yoki Q ko‘rsatiladi. Odatda, ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik energiyasi 1 mol mahsulotga nisbatan keltiriladi. Ayrim hollarda, boshqacha bo‘lishi ham mumkin.
Termokimyoviy hisoblashlar Gess qonuni asosida hosil bo‘lish va yonish issiqliklari asosida bajariladi.
Masalan, mA+nBpC+qD reaksiya berilgan bo‘lsa, kimyoviy reaksiyaning issiqlik effekti:

1.