Nókis filiali 2a kánshilik isi topari studenti Dilanova Bekayimniń

Kalendar (lot. calendarium — qarız dápteri), kalendar — jıl, ay, hápte hám kún esaplawdı júrgiziw sisteması. Quyash, Ay, planetalardıń ko'rinma háreketi, kún menen tunning almasinuvi, Ay fazaları hám jıl mawsimleriniń udayı tákirarlanatuǵın túrde tákirarlanıp turıwına tiykarlanadı. K. dıń payda bolıwı adamdıń xojalıq iskerligin júrgiziw mútajligi menen baylanıslı. Adamlar Quyashdıń shıǵıp batıwın gúzetip — kún, Ay o'rog'ining aldın úlkenlesip, keyin kishreyishiga qaray — ay, jıl mawsimleriniń dawamında Quyashdıń ufqdan qanshellilik eliriwin gúzetip jıl túsiniklerine kelgenler. Az-azdan waqtın taǵı da anıqlaw esaplaw mútajligi menen saat, minut birlikleri, mifologik dástúrler tiykarında hápte túsinigi kiritilgen. waqıt esabın tuwrı júrgiziw ushın dáslepki observatoriyalar qurılǵan, quyash saatı oylap tabılǵan.

K. esabınıń tiykarǵı birligi — ysh. Jıl bolsa aylarǵa, aylar bolsa kúnga bólingen. Bul 3 túsinik 3 qıylı astronomık hádiyse — uyqas tártipte Jerdiń Quyash átirapında aylanıwı, Aynıń Jer átirapında aylanıwı hám Jerdiń óz o'qi átirapında aylanıwı menen baylanıslı. Bul 3 hádiysediń dawam etiw waqti talay quramalılıǵı jıldı aylarǵa, oyni kúnga bolıwdı quramalılastıradı. Bul másele túrli xalıqlarda túrli usılda hal etilgen hám sol tárzde quyash K. i (quyashiy kalendar ), ay K. i (ayiy kalendar ) hám de ay-quyash K. i (quyashiyqamariy kalendar ) islep shıǵılǵan.

Quyash k al ye n d ar i dıń tiykarǵı birligi — tropik jıl. Onıń uzınlıǵı izbe-iz eki báhárgi teńkunlik aralıǵindan ibarat bolıp, 365, 2422 kún, yaǵnıy 365 kún 5 saat 48 min. 46 sek.ga teń. Dáslepki quyashiy K. den paydalanǵan kad. Egipetlikler bir jıldı 365 kún dep alǵanlar. Bir jıl 30 kúnlik 12 ayǵa bólingen hám jıl aqırında qosımsha 5 kún qosılǵan. Qáddi. Rimde de bir jıldı 365 kún dep alınǵan, lekin jıldıń aylarǵa bóliniwi taǵı da quramalılaw bolǵan. Bunnan tısqarı qáddi. Egipet hám Rim K. larida jıl uzınlıǵı tropik jıldan shama menen 6 saatına qısqa bolǵanı ushın báhárgi teń kúnlik hár 4 jılda 1 kunga surilgan jáne bul da shálkesliklerge sebep bolǵan. Olardı saplastırıw ushın Rim konsuli Yuliy Sezar mil. av. 46 -jılda grek astronomı Sazigen usınısına muwapıq K. reformaın ótkeredi: hár 4 jıldan biri 366 kúnlik (artıq kúni bar jıl ) dep qabıl etiledi. Bul K. Yuliy kalendarı dep júritiledi. Yuliy K. ida bir jıl 12 ayǵa bolınıp toq aylar 31 kún, jup aylar 30 kún, tek fevral sheshe 28 kún (artıq kúni bar jıl jılı 29 kún). Dúnyanıń kóp mámleketlerinde házirge shekem aylardıń Yuliy K. dagi atları qollanıladı.

Yuliy K. de bir jıl tropik jıldan 11 min. 14 sek. artıq bolǵanı ushın bul parq hár 400 jılda shama menen 3 kunni quraydı. Bul parq jıynalıp 16 -asirde 10 kunga jetken, nátiyjede báhárgi teń kúnlik 11 mart ǵa tuwrı kelip qalǵan. Bul uyqaspawshılıq xristianlarning diniy bayramların belgilewde shálkeslik keltirip shıǵarar edi. Sol sebepli Yuliy K. dagi qátelikti ońlaw ushın Rim papasi Grigoriy XIII 1582 y. 24 fevral de Italiyalıq vrach hám matematikalıq Luidji Lullio joybarı boyınsha K. reformaın ótkeredi: 1) 1582 y. 4 okt. den keyingi kún 15 okt. dep alınadı hám báhárgi teń kúnlik 21 martqa qaytarıladı ; 2) tórtga bólinetuǵın jıllar Yuliy K. dagi sıyaqlı 366 kún dep alınadı ; 3) hár 400 jılda 3 kún shıǵarıp taslanadı — 400 ge bólindiytuǵın jıllar 365 kúnlik (yaǵnıy ápiwayı ) jıl dep daǵaza etiledi. Ol Grigoriy kalendarı dep yuritila basladı. Sánelerdi Grigoriy K. iga muwapıq esaplaw jańa usıl dep ataldı. Sánelerdi aldınǵı sıyaqlı Yuliy K. i tiykarında esaplawda dawam etiw bolsa eski usıl atınıń alǵan. Grigoriy K. i 16 -ásirden baslap az-azdan dúnyanıń kópshilik mámleketlerine tarqaldı. Ózbekstanda da ol 1918 y. 14 fevraldan qollap kelinedi.

Jıl uzınlıǵı hám ay-kúnga bóliniw K.ga muwapıq yuritilsa, jıllar esabı bólek shártlesiw menen belgileniwi kerek. Qashan birinshi jıl dep alınıwı menen bul másele hal boladı hám qálegen sanani esaplaw múmkinshiligi tuwıladı. Bunday shártlesiw K. menen birge xronologiya dep ataladı. Grigoriy K. i qabıl etilgen mámleketlerdiń kóbisinde xronologiya Iso Masihning tuwılǵan kúninen baslanadı, yaǵnıy Iso (as) tuwılǵan kún 1-jıldıń 1 yanvarı dep qabıl etilgen. Tariyxtıń mine sol sánesige shekem dáwiri eski era (eramızǵa shekem), keyingi dáwiri bolsa jańa era (eramizǵa shekemiy) dep da ataladı.

Ay kalendarında tiykarǵı birlik wazıypasın sinodik ay oteydi. Ay Jer átirapında aylanıwı dawamında Quyashdıń tuwrısına keliwi ay bası dep ataladı. Bul waqıtta Ay kózge kórinbeydi, 1—2 kúnden keyin ol batısda keshte ótkir oraq (" jańa ay") formasında kórinedi. Ay K. ida 12 ay bir jıldı quraydı. Sinodik ay 29, 5306 sutka, yaǵnıy 29 kún 12 saat 44 min. 3 sek. bolǵanı ushın bir jıl shama menen 354 kunga teń boladı.

Házir Ay K. i arab mámleketlerinde ámel etedi. 20 -asrgacha ol tiykarǵı xalqı musulman bolǵan mámleketler, atap aytqanda, biziń jurtımızda da qollanǵan hám musılmansha jıl esabı (anıqrog'i musılmansha jıl esabı -ayiy) kalendar dep atalǵan. Musılmansha jıl esabı kalendarda xronologiya payǵambar Muhammad (as) dıń Makkadan Madinaga kóship barǵan (arabsha xijra ) kúninen baslanadı. Bul sáne Yuliy K. ida 622 jıl 16 iyul juma kúnine tuwrı keliwi anıqlanǵan. Musılmansha jıl esabı kalendarda 12 aydan toqlari 30, jupi bolsa 29 kún. Bunda bir jıl 354 kún bolıp, 12 sinodik aydan qısqa bolǵanı ushın hár otız jıldan 11 tasi artıq kúni bar jıl dep alınadı. Artıq kúni bar jıl jıldıń sońǵı on ekinshi sheshe (zulxijja ) 30 kún boladı. Musılmansha jıl esabı kalendarda otız jıllıq dáwirler (1-jıldan 30 -jılǵa shekem, 31-jıldan 60 -jılǵa shekem hám t.b. ) qollanıladı. Hár otız jıllıq dáwirdiń, 7, 10, 12, 15, 17, 19, 21, 24, 27 hám 29 jılları artıq kúni bar jıl bolıp tabıladı. Mac, musılmansha jıl esabı 1426 jıl artıq kúni bar jılmiyo'qmi ekenligin anıqlaw ushın odan 30 ǵa márteli bólegi chegirib taslanadı : 1426 — 30 x47=1426 — 1410=14, sonday eken, bıyılǵı jılı ápiwayı eken, 1427 jılda bolsa qaldıq 15 shıǵadı hám artıq kúni bar jıl bolıwın kórsetedi.

Ayırım Shıǵıs mámleketlerinde musılmansha jıl esabı kalendardıń artıq kúni bar jıl jılları basqa usılda da anıqlanǵan. Sonıń menen birge, Iranda musılmansha jıl esabı -ayiy kalendar menen bir waqıtta musılmansha jıl esabı -quyashiy kalendar da qollanıladı. Ol jaǵdayda xronologiya xijra kúninen baslanadı, biraq jıl uzınlıǵı Quyash K. i boyınsha esaplanadı. Jıl bası retinde báhárgi teńkunlik — Sortro'z kúni, aylar bolsa zodiaklar menen derlik ústpe-úst túsedi.

Ayırım Shıǵıs mámleketlerinde de jıl, da ay tiykarǵı birlik bolǵan ay-quyash kalendarları qollanıladı. K. tariyxında Umar Xayyom usınıs etken reforma da áhmiyetke iyelik etiw. Ol sol dáwirde ámelde bolǵan K. lar menen tanısıp, olardaǵı kemshiliklerden erkin bolǵan quyash K. ini islep shıqqan hám saljuqiylar sultanı Jaloliddin Malikshoh tárepinen ámeldegi de etilgen (Yuliy K. i boyınsha 1079 y. 15 martda ). Biraq sultan opatınan (1092 y.) keyin ámel etińmay qalıp ketken. Umar Xayyom kalendarında hár 33 jıldan 8 tasi: 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28 hám 33-jıllar artıq kúni bar jıl jıl bolǵan. Bunda bir jıl ortasha 365+8/33=365, 242424 kunga teń bolıp, tropik jıldan tek 19, 7 sekundqa parıq etedi. Umar Xayyom kalendarın ámeldegi K. lar ishinde eń ápiwayı hám anig'i deyiw múmkin. Áyyemginen túrli xalıqlar túrlishe K. lar hám xronologiya sistemalarınan paydalanǵani bir K. dagi sáneler basqa K. de qaysı sánege sáykes keliwi máselesin ortaǵa shıǵarǵan. Bul máseleni sheshiwge ásirese alXorezmiy, Beruniy hám Ullıbek úlken úles qosqan. Atap aytqanda, Ullıbekning " Ziji jadidi Kóregoniy" shıǵarmasında sol dáwirde Jaqın Shıǵıs, Kitay, Evropada qollanǵan onnan artıq K. lar ortasındaǵı sáykeslik bayanlaingan.

Musulman Shıǵısı, atap aytqanda Orta Aziya xalıqları tariyxı, klassik hám materiallıq esteliklerinde sáneler musılmansha jıl esabı -ayiy kalendarda berilgen. Sol sebepli bunday estelikler úyrenilganda musılmansha jıl esabı sánelerdi eramizǵa shekemiy, yaǵnıy Yuliy-Grigoriy K. iga ótkeriw máselesine dus kelinedi. Bir jaǵdayda bul máseleni ámeliy sheshiw — musılmansha jıl esabı jılǵa uyqas eramizǵa shekemiy jıldı esaplaw jetkilikli qilsa, ekinshi jaǵdayda onı anıq sheshiw — tayın musılmansha jıl esabı sánege eramizǵa shekemiy boyınsha qaysı kún tuwrı keliwin tabıw kerek boladı. Derekshunoslar jumısın jeńiltiw mak, sadida túrli sáykeslik kesteleri dúzilgen. Keste bolmaǵan táǵdirde arnawlı qaǵıydadan paydalanıw múmkin: musılmansha jıl esabı jıl N menen, eramizǵa shekemiy jıl M menen belgilensa, ol halda :M=N-S+622, N=M-622+ Mu2622” Mas, dereklerge kóre Alisher Navaiy musılmansha jıl esabı 844 jıldıń 17 ramazonida tuwılıw tapqan, yaǵnıy N=844. Endi 844:33 shama menen 25, 6 ǵa teńligi ushın M=844+622-25, 6= 1440, 6. Ádetde, bul nátiyje 1440/1441 (yaǵnıy 1440 yamasa 1441) kóriniste jazıladı. Qaǵıydanı bir az ózgertirip, mikrokalkulyatorda esaplawǵa maslaw múmkin:M=N*354: 365+622, N=Mx365: 354-622.

Bir K. dagi tayın A kunga ekinshi K. de qaysı v kún tuwrı keliwin anıqlaw kerek bolsa, ol halda barinen burın hár eki K. ushın proporcionallıǵı málim kún — baslanǵısh esap noqatı alınadı. Atap aytqanda, musılmansha jıl esabı hám Yuliy-Grigoriy K. lari ushın baslanǵısh noqat retinde musılmansha jıl esabı 1-jıldıń 1-muharrami eramizǵa shekemiy 622 jıl 16 iyulga sáykes keliwi alınıwı múmkin. Keyin birinshi K.ga muwapıq A kunge shekem neshe kún ótkeni esaplanadı hám basqa K. de sonsha kún o'tsa, qaysı sáne shıǵıwı tabıladı.

Sonday etip, K. lar ortasındaǵı sáykeslik olardıń xronologiyasiga (erasına ) da baylanıslı. Túrli xalıqlarda mıń jıllar dawamında túrlishe eralar qollanǵan. Kitayda jıl esabı hukmdor Xuan Di patshalıǵı baslanǵan sáne — mil. av. 2637 jıldan esaplanǵan. Qáddi. Egipette birden-bir úzliksiz jıl qisobi bolmaǵan — hár bir faraon taxtga otırıwı menen jıl esabı basınan baslanǵan. Qáddi. Bobilda Nabonassar patshalıǵı baslanǵan mil. av. 747 i. den esaplanǵan era qollanǵan. Grekistonda xronologiyaga 1-Olimpiada baslanǵan jıl — mil. av. 776 y. tiykar etip alınǵan. Qáddi. Rimde jıl esabı tań qalǵanday qaharman Romul qalaǵa tiykar salǵan sáne — mil. av. 753 jıldan baslanǵan. Keyinirek imperator Diokletian (Daq'yonus) hukmdorligi baslanǵan eraga ótilgen, ol mil. 284 jılǵa tuwrı keledi (" Daq'yonusdan (almisokdan) qalǵan" degen sóz dizbegi sonnan kelip shıqqan ).

" Dúnyanıń jaratılıwı" den baslanǵan eraning bir neshe variantı da bar. Atap aytqanda, qáddi. evrey K. i boyınsha dúnyanıń jaratılıwı mil. av. 3761 y., vizantiya K. i boyınsha bolsa mil. av. 5508 y.júz bergen. Házirgi waqıtta kópshilik mámleketlerde qabıl etilgen jańa era — " Iso Masix tuwılǵan kun" den baslanǵan era qollanıladı.

Grigoriy XIII reforması K. waqtın astronomık waqıtqa jaqınlastırǵan sonda da K. dıń ishki dúzilisindegi aylar daǵı kún sanı birdey emesligi, háptelerdiń aylar ishinde bolınıp ketiwi sıyaqlı qolaysızlıqlar saqlanıp qalǵan. Sol sebepli jetilisken K.joybarların islep shıǵıwǵa urınıslar bolǵan. Mac, Indiya húkimetiniń ǵayratı menen K. ni isloqqilish máselesi 1953 jılda BMTga qoyılǵan. BMTning Ekonomikalıq jáne social keńesi (EKOSOS) turaqlı K.joybarın maqullagan. Oǵan kóre hár bir ilajqda 13 tolıq jeti kúnlik hápte (hámmesi bolıp bir jılda 364 kún) hám jıl aqırında qosımsha bir kún (31 dek. ornına ) — Tınıshlıq bayramı kúni belgilengen. Artıq kúni bar jıl jılları bolsa, sonıń menen birge, 6 - hám 7-aylar arasında taǵı bir kún — Artıq kúni bar jıl jıl bayramı qosıladı. Qosımsha kún hápteler hám aylar esapqa kiritilmaydi (yaǵnıy olar qaysı ay hám háptediń kúnleri bolıwı kórsetilmaydi). Bul joybar boyınsha hár sherektiń birinshi ayları (yanvar, aprel, iyul, oktyabr) 31 kúnden, qalǵan aylar bolsa roppa-rosa 30 kúnden tashkil tabıwı kerek. Sonda háptesine bir kún dem alıw kúni esaplansa, hámme aylar daǵı jumıs kúnleri sanı turaqlı — 26 kúnden boladı. Hár bir xalıqtıń milliy bayramları bar ekenligi hám dem alıw kúni 2 kún kilib belgilengenligi sebepli, bul proektti ayırım mámleketler maqullamadi. Sol sebepli 1956 jıldan keyin K. reforması aldıngy jıljımadi. Keyinirek basqa K. lar joybarları usınıs etildi, lekin olardı turmısqa engiziw máselesi ashıq qalıp atır.

K. tariyxı — insaniyat civilizatsiyasınıń ajıralmas ajıralmaytuǵın bólegi. Sırtqı álem tuwrısındaǵı bilimler kóbeygen tárepke hám túrli dáwirlerde xalıq xojalıǵı mútajlikleri menen baylanıslı túrde K. lar rawajlanıwlasıp bardı. Maye, ay K. ining payda bolıwın baslanıwiy adamdıń turmıs tárizi menen bólew múmkin. Ol dáwirlerde ańshılıq hám termeshilik adam iskerliginiń tiykarın shólkemlestirgen edi. Az-azdan dıyxanshılıq hám sharbashılıqqa o'tilishi ay-quyash K. i hám kuyosh K. ining payda bolıwına alıp keldi. Keyingi eki júz jıllıq K. larning ishki dúzilisin jetilistiriwge umtılıw menen tariyxga kirdi. 18-ásir aqırındaǵı Evropadaǵı sanaat awdarıspaǵı, 19 -asirdegi industrlashtirish, 20 -asirdegi pán hám texnika revolyuciyası K. ni jetilistiriw mashqalasın aktual etip qoydı.

Pán-texnika rawajlanıwınıń xalıq xojalıǵın elektronlastırıw, kompleks mexanizatsiyalastırıw, EHM hám kompyuterlerdi xalıq xojalıǵına keń engiziw menen baylanıslı házirgi basqıshında turaqlı K. lar dúziw mashqalası aktual bolıp qaldı. Lekin aqırǵı payıtlarda K. ni reformalaw máselesi kóterilmay turıptı.