Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedogogika universiteti jismoniy tarbiya va sportda menejment hamda marketing

M: Jismoniy tarbiya va sport korxonalarida tovar bozorini tadqiq qilish

1. 
   Sport tovarlari xaqida tushuncha va ularning tasniflanishi.
   
2. 
   Sport korxonalarida bozorning tovar strukturasini o’rganish.
   
3. 
   Sport marketingda bozor kon`yunkturasini o’rganish.
   
4. 
   Sport marketingda tovar bozori xajmini aniqlash. Sport marketingi bozorida talab va taklifni o’rganish.
   

Kon’yunkturani urganish marketing xizmatini ajralmas kismini tashkil etadi. Bizning mamlakatimizda kon’yunkturani urganish 20 yillarda tashkil etildi. “Kon’yunktura” lotincha suz bulib, xolat degan ma’noni anglatadi, u keng ma’noda ularning uzaro alokasidan olingan shartlarning yigindisi, utar sharoit, predmetlarining joylashishidir.
Bozor kon’yunkturasi – bu ma’lum bir vaktda, ma’lum bir xududda talab bilan taklif urtasidagi nisbatdir.
Marketing sharoitini va bozorni tekshirish iktisodiy, demografik, ijtimoiy, tabiiy, siyosiy va boshka shart-sharoitlarni tax-lil va bashoratni taxmin kiladi. Xozirgi kunda deyarli xamma yirik firmalar xususiy kon’yunktura xizmatlariga egadirlar, ular uzining faoliyat doirasida jaxon va milliy masshtabda kon’yunkturani rivojlanishini kuzatishadi. Iktisodiy kon’yunktura bu omillar va kayta ishlash sharoitlarining rivojlanishi va uzaro alokadorlikda talab, taklif, narx omillari asosida bozordagi bir kurinishdir. Bu kursatilgan aniklik uz ichida kon’yunktura tushunchasining barcha amaliy sifatlarini uzida mujassamlashtiradi.
Birinchidan, unda iktisodiy kon’yunktura predmeti kursatilgan, ya’ni bozor, ayirboshlash soxasidagi kon’yunkturani avval olib borilayotgan ishlar bilan boglaydi.
Ikkinchidan, kon’yunkturani fakat ayirboshlash soxasidagini emas, balki butun ishlab chikarish jarayonini, ya’ni (ishlab chikarish, taksimlash, muomala, iste’mol, bular ayirboshlash prizmasi orkali aniklanadi) uz ichiga kamrab oladi.
Uchinchidan, kon’yunktura dinamik usish davrlarida kuriladi.
Turtinchidan, kon’yunktura ishlab chikarish jarayoni anik tarixiy sharoitlari bilan boglik, xar bir ishlash jarayonining yangi boskichi uchun omillarning va kon’yunkturani rivojlanishining sharoitlarining mosligi uziga xosdir.
Beshinchidan, uning kurinishining asosiy shakli talab, taklif, va narx dinamikasining nisbatidir. Bir suz bilan aytganda, ayni shu omillar bozorning xolatini va dinamikasini aniklashda markaziy bugin bulib xisoblanadi. Kon’yunktura tadkikotining 2ta ob’ektiga kura - ya’ni iktisodiy kon’yunktura tushunchasidagi xujalik va tovar bozori, 2 mustakil tarkibiy kismga ajratiladi
1) umumxujalik kon’yunkturasi
2) tovar bozori kon’yunkturasi.
Umumxujalik kon’yunkturani strukturaviy birlik deb, shunga karamasdan tovar bozorlarining va kuplab uzaro munosabatlar kon’yunkturasini yigindisi deb karash mumkin. Tovar kon’yunkturasi umumxujalik kon’yunkturasini tashkil etadi, umumxujalik kon’yunkturasi esa tovar bozorlari kon’yunkturasini keltirib chikarida. SHuning uchun xam umumxujalik kon’yunkturani uni tashkil etuvchi tovar kon’yunkturalarini xususiyatlarining arifmetik summasi deb xisoblab bulmaydi. Tovar bozorlari kon’yunkturasini umumxujalik kon’yunkturasini elementi sifatida birlashuvi, bir butun kabi tovar kon’yunkturasini tashkil etuvchilarga mavjud bulmagan yangi sifatni beradi. SHunday kilib, uning butun kismi va buginlarining belgilari uzaro ta’sirchanligi va uzaro alokadorligi shakllarining fe’l - atvorini, umumxujalik va tovar kon’yunkturasini rivojlanishni aniklaydi.
Bozorni va avvalo butun bozorni kon’yunkturasini kompleks izlanishlar ishbilarmonlar doirasining fikriga kura, ishbilarmonlarga ularning xujalik karorlarini kabul kilishda xatoga yul kuymasligi uchun tavakkalchilikni pasaytirishda kurol xisoblanadi. Iktisodiy kon’yunkturani izlash, fakatgina ayirboshlash soxasini rivojlanishi va uning kayta ishlab chikarish jarayonining boshka boskichlari bilan uzaro alokadorligining umumiy konunchiligini urganish bilan chegaralanib kolmaydi. U, u yoki bu tovar bozorda vujudga keladigan asoslangan taxlil va bashorat kilishni amalga oshirishga karatilgan.
Tovar bozori uzida, birinchidan, ma’lum bir tovarni ishlab chikaruvchilar va iste’molchilar urtasida, ikkinchidan, ishlab chikaruvchilar guruxi va iste’molchilar guruxi urtasida iktisodiyotchilar alokalarining tizimini uzida aks ettiradi. Alokalarning asosiy kurinishi 1-turi bu oldi-sotdi jarayoni, 2-si esa rakobatdir. Tovar bozorlari tarmoklararo rakobatning mexanizmi orkali uzaro ta’sirga egadir va u milliy bozorni butunlay shakllantiradi. Bozor munosabatlarning tarixiy rivojlanishi davomida milliy chegara doirasidan chetga chikmaydi va xalkaro tovar bozorlari shakllanadi.
Kon’yunktura taxlili uz ichiga ishlab chikarish va iste’molning xajmi, tarkibi, bir tovarning boshkasining urnini egalay olish imkoniyati, tovar zaxiralari, narxning uzgarishi, reklama xizmati, bozor ishtirokchilarining urganishni oladi. Bozor konyu’nkturasini muntazam ravishda urganib borish savdo faoliyatini muvaffakiyatli yakuniga imkon beradi. Xar davrda bozor kon’yunkturasi kaysi tovar chikarishni kupaytirish, kaysi tovarga talabning kamayishi xakida anik ma’lumotlar beradi. Bu ma’lumotlar ishlab chikarish uchun xam savdo firmasi uchun xam zarurdir. Bozor kon’yunkturasi bozorda muvozanatni mavjudligi yoki buzilganligi bilan xarakterlanadi. SHunga kura bozor kon’yunkturasi ijobiy va salbiy, kulay va nokulay bulishi mumkin.
Bozor kon’yunkturasi ayrim tovar ishlab chikaruvchilar mikyosiga va sotib oluvchilarning xarid kobiliyatiga boglikdir, narx- navoga, modaning uzgarishiga karab xar xil buladi. Bozorning kelajakdagi xolatini ishlab chikarishning texnikaviy axvoli, unga sarflangan kushimcha resurslar, ularning kaytarib berish muddatlari, tovar zaxiralari dinamikasi, eksport va import, shuningdek narx - navodagi uzgarishlar yunalishiga karab aniklash mumkin. Bu bilan tovar taklifi urganiladi.
Investitsiya summasi va tuzilishiga, mexnat predmetiga bulgan talab va korxona, tashkilotlar pul sarfining yunalishiga karab, shuningdek axoli xarid kobiliyatining, uning tovarlar bilan ta’minlanishini darajasini xisobga olib talab urganiladi.
Uzok muddatli usish imkoniyalarini aniklash va kon’yunktura taxlili bir -biri bilan boglik va u bir-birini tuldira boradi.
Sifatli taxlil kilish uchun tuplangan ma’lumotlarni 3 ta guruxga bulinadi:
-utgan davr kon’yunktura ma’lumotlari;
-tadkik kilinayotgan davr kon’yunktura ma’lumotlari;
-kelgusidagi kon’yunkturaga ta’sir etuvchi ma’lumotlar.
Kon’yunkturani taxlil kilish shakli bulib, kon’yunktura sharxi bulib xisoblanadi.
Kon’yunkturani taxlil kilish savollariga utishdan avval kon’yunkturani kursatkichlar tizimini kurib chikish darkor.
Kursatkichlar shartli ravishda makro va mikro kursatkichlarga bulinadi. Makrokursatkichlarga - umumxujalik kon’yunkturasini tavsiflovchi kursatkichlar: yalpi milliy maxsulot, yalpi milliy daromad, ishlab chikarish kursatkichlari, tovar oborot kursatkichlari, pul muomalasi kursatkichlari, iste’mol kursatkichlar kiradi. Mikrokursatkichlarga esa aloxida tovarlar bozorini tavsiflovchi kursatkichlar kiradi: ishlab chikarish kursatkichlari, maxsulot sotilishi va iste’moli, narx dinamikasi va x.k.
Umumxujalik kon’yunkturaning taxlilini izlanishni maksadiga kura ikkita yul olib borish mumkin:

1. 
   Agar ma’lum bir vaktning ichida kon’yunkturaning rivojlanish tendensiyalari va sur’atlarini bilib olish masalasi kuyilgan bulsa, u xolda kon’yunktura taxlili shu vaktning ichida uning dinamikasini urganish yuli bilan olib boriladi,
   
2. 
   Agar eng oxirgi sanaga kon’yunktura xolatini aniklash masalasi kuyilgan bulsa, u xolda iktisodiy siklning fazasini va faza ichidagi misol tarikasidagi joyini aniklash yuli bilan olib boriladi. SHuni e’tiborga olish kerakki, kon’yunktura taxlili va uzok tendensiyalarning rivojlanishini aniklash uzora boglik va bir - birini tuldiradi.
   

Kon’yunktura taxlili jamiyatning xujalik xyotining kiyinligini xisobga olmagan xolda u eki bu karashlarni tasdiklaydigan uzboshimchalik bilan tanlangan omillar va statistiktik ma’lumotlarga endoshib emas,balki bir-biriga karama-karshi xodisalarning yigindisiga endashish kerak.Kon’yunktura taxlilining shakli bu kon’yunktura sharxi va ma’lumotnomasidir.
Maxsulotni ishlab chikarishni belgilanganligiga karab,maxsulotni absolyut birligi ulchovlarida ishlab chikarib, ishlab chikarish davrini davomiyligi,iste’molchilar doirasi tezrok eki sekinrok kon’yunkturani uzgarishini aks ettiradi.
Ba’zi tarmoklar,masalan kora metallurgiya,xavo va suv transporti,kurilish belgilangan iste’molchilar uchun oldindan buyurtma kilish tizimi buyicha ishlaydilar.Boshkalar esa, ya’ni avtomobil , radioelektron va shu kabilar kiska muddat ichida ishlab chikariladi va bozorda noma’lum iste’molchilarga sotiladi. Uzok muddatli tovarlarni ishlab chikarishni kiskarishi yoki uz ishi natijasida ishlab chikarish konyunkturasini yaxshilash yoki yomonlash anik kursatkichi bulib xisoblanmaydi. CHunki katta buyurtma portfelining kattaligi yoki shunday tarmoklarda uning yukligi maxsulot ishlab chikarish dinamikasining iktisodiy siklning dinamikasidan rad etadi.
Ayrim tovar bozor konyunkturasini urganishdan maksad tugri bashorat kilish va uzgarishlarning oldindan aytib berishdan iboratdir. Umuman bashorat - bu ob’ekt axvolining kelajagi xakida, fikrlari va rejalarini ruyobga chikarish yullari va muddatlaridir. Bashorat insonning urganish va amaliy faoliyatida yullangan ob’ekti bulib, jaraenlar, kurinishlar, xodisalar bulishi mumkin.
Bashorat kilish bu- ob’ektning kelajagini taxlil kilish va bu kelajakni kanday bulishini kura bilishdir. Ijtimoiy-iktisodiy jaraenlarning bashorat imkoniyatlari eng avval sabab va xodisa boglanishlarining tabiat xarakterlari orkali aniklanadi. Oldindan aytib berish, bashorat kilish fakat umumiy xossalar va konuniylikka ega bulgan sabab va xulosalar anik bulgan jaraenlarga boglikdir.
Iktisodiy bashorat konyunkturasining tuzishning asosiy imkoniyatlari iktisodiy xodisalarni rivojlanishi tugridan - tugri vakt takozosi orkali aniklanadi. Bashorat kiluvchining vazifasi xozirgi kunda kuz ostida oldingilarni esga olib, kelajak elemetlarini topish va umum tendensiyalarini urganib shu xodisalarni rivojlanishining kelajagini kursatib berishdir.
Bashoratning maksadi va xizmati ratsional echimlar kabul kilish uchun mukobil iktisodiy rivojlanish va uning ijtimoiy-iktisodiy natijalarini kura bilishdir. Bashorat kilish umumiy rejalashtirishni va boshkarishni rivojlantirish uchun samarali kurol bulib xizmat kiladi. Jaxon bozori rivojlanish kelajagini anik kura bilish uning imkoniyatlarini va extiyojlarini aniklash uchun davlat mikyosida kaysi soxalarini usishi va effektivligini aniklash va radikal uzgarishlarini va ilmiy ishlab chikarishni baxolashga imkoniyat beradi.
Bashorat kilish xar doim ishning rejalashdan oldingi boskichi xisoblanadi, marketing dasturi va rejasining asosiy variantlaridan biri xisoblanadi, chunki bashorat kilishning maksadi- bilimimizning darajasiga tugri keladigan va bashoratga kiritilishi asosida mumkin bulgan xolatlarning rivojlanishini kengrok bulishi mumkin bulgan mukobil yullarini berishdir. Bu xolatda karor kabul kilish bashorat variantlarining kuprok bulishi mumkin bulgan asoslangan tanlov xisoblanadi. Bashorat kilish- ilmiy analitik ajralmas boskichdir. Ishlab chikarilgan bashoratlar asosida karorlarni kabul kilish xam karor xisoblanadi. Xozirgi vaktda iktisodiy bashorat kilish 1-1,5 eng kupi 2 yildir, urta muddatli 5 yilgacha, uzok muddatli 5 yildan ortik va 15-20gacha. Kiska muddatli bashorat kilish bu xar doimgi kon’yunktura bashoratidir, u xar kungi amaliyotning boshkaruvchisi xisoblanadi, uzok muddatli bashorat kilish umumiy tendensiyalarini aniklaydi, iktisodiy programmalarni tuzishda asos xisoblanadi va u kelajak konyunkturani aniklash uchun muximdir. Xozirgi vaktda zamonaviy ilm-fanda bashorat kilishning 100dan ortik turli uslublari kullaniladi. Ular bir-birlaridan kullanmalari bilan, ularni kullash va asoslanganliklari bilan fark kiladi. Ularning orasida ekspert baxolash uslubi, miya xujumi, tarixiy analog, EXMlarni ishlatishda xar xil matematik- statistik uslublarni kullash bilan fark kiladi.
Kon’yunkturani bashorat kilishda kon’yunktura rivojlanishi umumiy tendensiya baxolaridan boshlash kerak. Buning uchun esa kelajak kon’yunkturani zamonaviy kon’yunkturadan ajratish uchun xamma narsani e’tiborga olishi kerak. Bu maksad uchun esa uzok davr uchun xizmat kiladi.Kon’yunktura rivojlanishidagi ichki omillar bilan bir katorda yana shu mamlakatning iktisodiyotiga jaxon kon’yunkturasini ta’sir etishini xam kuzatish kerak, chunki u ba’zi mamlakatlar uchun kon’yunktura sinish paytida katta axamiyatga ega bulishi mumkin. Agar mamlakatning tashki iktisodiy alokalari kancha kuchli bulsa, shunchalik unga bulgan ta’sir ortadi.
Umuman bashoratni aniklash ma’lum ob’ektning bulajak xolatini, ilmiy asosda obrazini yaratish demakdir.
Tovarlar bozori bashoratini aniklashda kuyidagi talablar e’tiborga olinishi shart:
1.Kelajakda bozor kon’yunkturasiga ta’sir etuvchi omillarni xisobga olgan xolda ilmiy asoslangan, ishonchli va tizimli yondashish.
2. Bashoratni aniklashda bir necha variantlardan foydalanish, ularning natijalari bir xil yoki yakin bulishi.
3.Ishlatilgan uslublarning ilmiy asosi etarli bulishi.
4.Xulosalarni anik va ravon tilda, ayniksa karor kabul kiluvchilarga tushunarli ishlanganligi.
5.Bozor kon’yunkturasi istikboli uz vaktida aniklanishi va korxona, assotsiatsiya, kompaniya va vazirliklar ishini boshkarishda kullaniladi.
Bozor kon’yunkturasini iktisodiy tenglikka yulikmaslik, muvozanatiga erishish sharti xisoblanadi.
Bozor kon’yunkturasini bashorat kilish uslublarini 4 ta katta sinfga bulishimiz mumkin.
1. Faktografik uslublar. Bu bashorat kilishning shunday uslubiki, unda utgan davrda bulib utgan xakikiy omillardan axborotli asos sifatida foydalaniladi. Bu ma’lumotlar mikdor va sifat xarakteriga egadir. Bozor kon’yunkturasini bashorat kilishning faktografik uslublari uz navbatida 3 turga bulinadi. Birinchi turi ekstropolyasiya va interpolyasiya uslublari yigindisidan iborat bulib, bu turdagi modellar uchun chizikli funksiyalarni tuzishda boshlangich axborotdan foydalanish xarakterlidir. Ikkinchi turi statistik uslublar bulib, ular ikki va undan ortik uzgaruvchan bashorat kilish ob’ektlarining uzaro alokalarini tadkik kilishda kullaniladi. Uchinchi turi mazkur ob’ektlarning kelgusidagi rivojlanishini shunga uxshash ob’ektlarning rivojlanish konuniyatlari buyicha tadkik kilishga asoslanadi.
2. Ekspert uslublar u yoki bu soxadagi mutaxassis-ekspertlarning fikr va muloxazalarini kayta ishlashga asoslanadi. Bashorat kilishning ekspert baxolash uslubi intuitiv va analitik uslubni uz ichiga oladi. Intuitiv uslublarga ekspertlarni jalb kilishga, amalda bashorat kilish ob’ektini rivojlantirish jarayonlarini aniklash xamda shaxsiy eruditsiya va tuygu vositasida kelgusidagi uzgarishni baxolashga asoslangan uslublar kiradi. Analitik uslublarga bashorat kilish ob’ektini tadkik kilish jarayoni modelini mantikan taxlil kilishga asoslangan usullari kiradi.
Bozor kon’yunkturasini bashorat kilishda ekspert baxolash uslublari, ayniksa, intuitiv uslublar keng kullaniladi.
3. Ekstropolyasiya uslubi. Ekstropolyasiya uslublari bozor kon’yunkturasining turli kursatkichlari va xususiyatlarini bashorat kilishda kullaniladi. Ekstropolyasiya formalar yoki jarayonlarning kelgusidagi xolati konunlari, nazariyalari xamda tajribasini keng yoyishni takozo kiladi, ya’ni bu xolda ekstropolyasiya bashorat kilish amalga oshirilayotgan ob’ektning ilgarigi rivojlantirish tendensiyalariga tayanadi.
Ekstropolyasiyaning bozor tadkikotlarida kullaniladigan asosiy modellaridan biri – bu trend modelidir. Trend modellari jarayonlarni vaktga nisbatan uzgarishning asosiy yunalishlarini kursatadi.
4. Ekonometrik modellar. Ekonometrik modellar iktisodiy jarayonlar paramerlarining stoxastiklarini nazarda tutgan xolda bozor kon’yunkturasining turli kursatkichlari urtasidagi uzaro alokalar va proporsiyalarni mikdoriy bayon kiladigan regression va balans tenglamalari tuzish orkali ifodalanadi. Ekonometrik modellash bozor kon’yunkturasini bashorat kilishda keng kullaniladi. Ular ishlab chtkarish va unga ta’sir kursatuvchi omillar, bozordagi narxlar darajasi, rakobat va unga ta’sir kursatuvchi omillar, iste’molchilarning extiyojlarini taxlil kilish, marketing tadbirlarini amalga oshirish va unga ta’sir kiluvchi omillar urtasidagi va boshka jarayonlar uzgarishni matematik modellar yordamida taxlil kilishga xamda bashorat kilishga yordam beradi. Ekonometrik modellarning xususiy xoli korrelyasion va regression modellashdir.
Bozor kon’yunkturasini taxlil va bashorat kilish natijalari firmaning biznes-reja tuzishda yoki firmaning bozordagi butun faoliyatini tartibga solishda va boshkarishda keng kullaniladi.