5 – MA`RUZA. KO„MIR, NEFT, TABIIY GAZ VA ATOM
ENERGIYALARI ZAXIRALARI. SHAMOL VA QUYOSH
ENERGIYALARI ZAXIRALARI.
Reja:
1.Ko‗mir energiyasi zaxiralari.
2.Neft energiyasi zaxiralari.
3.Tabiiy gaz energiyasi zaxiralari.
4.Atom energiyasi zaxiralari. SHamol energiyasi zaxiralari. Quyosh energiyasi
zaxiralari.
5.O‗zbekistonda shamol va quyosh energiyasi zaxiralari.
1. Ko„mir. Neft. Tabiiy gaz
Elektr energiyasi boshqa turdagi energiyalardan bevosita yoki oraliq o‗zgartirish
yo‗li orqali olinadi. Buning uchun tabiiy organik energetik resurslardan va yadroviy
yoqilg‗i, shuningdek, qayta tiklanuvchan energiyalardan, ya‘ni daryolarning oqimi,
sharshalar, okean oqimlari,
quyosh radiatsiyasi, shamol, geotermal massalar va
boshqalardan foydalaniladi.
Elektr energiyasidan sanoat va qishloq xo‗jalik sohalarida, transportda, aloqa
tizimlarida, fanda maishiy xizmatda keng foydalaniladi. Elektr
energiyasini ishlab
chiqarish va uni tarqatish energetika sohasiga tegishli hisoblanadi. SHuning uchun
energetika xalq xo‗jaligining asosiy tarmog‗i hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda mamlakatimizning elektrlashtirish tizimini yaratish va xalq
ho‗jaligini turli sohalarini elektr energiyasi bilan ta‘minlash uchun elektr
energiyasining ko‗p qismi (80% atrofida) issiqlik elektr stansiyalarida (IES) organik
yoqilg‗ining kimyoviy energiyasini o‗zgartirish yo‗li bilan amalga oshiriladi.
Elektr energiyasini ishlab chiqarish hajmi bo‗yicha ikkinchi o‗rinda
gidroelektrostansiyalar (GES) turadi. Bunda gidroturbinalar va gidrogeneratorlar
yordamida elektr energiyasiga o‗zgartiriladigan daryolar
oqimi energiyasidan
foydalaniladi (masalan, Volga GESi, Bratsk GESi, CHorvoq GESi va boshqalar).
Elektr energiyasini asosiy ishlab chiqaruvchilari qatorida issiqlik va gidroelektr
stansiyalaridan keyin atom elektr stansiyalari (AES) turadi. Atom elektr
stansiyalarining birlamchi energiyasi atomlar yadrolari energiyasi hisoblanadi. Bu
energiya issiqlik energiyasiga o‗zgartiriladi, keyin esa elektr energiyasini olish
sxemasi esa, issiqlik elektr stansiyasi sxemasiga o‗xshash bo‗ladi.
Organik yoqilg‗i zahiralarining tez kamayishi,
shuningdek issiqlik elektr
stansiyalarining atrof-muhitga salbiy ta‘sirini hisobga olib elektr energiyasini olishni
qayta tiklanuvchan elektr manbalaridan (QTEM) foydalanish asosidagi texnik va
iqtisodiy echimlarini qoniqarli izlash amalga oshirilmoqda.
Gaz sanoati.
Yoqilg‗i sanoatining eng yosh tarmog‗i bo‗lgan gaz sanoati
keyingi yillarda jadal rivojlanmoqda. Gaz — yoqilg‗ining juda arzon turi. Gazdan
sanoatda ham, maishiy hayotda ham foydalaniladi. Gaz qimmatbaho kimyoviy
xomashyo hamdir. Yoqilg‗ining boshqa turlariga qaraganda
gaz havoni eng kam
ifloslantiradi.
Mamlakatimizda ko‗mir va neftga nisbatan tabiiy gaz ancha ko‗p. Aniqlangan
gaz zaxiralari 2 trillion kub metrga yaqin. Gaz konlari neft konlari bilan yonma-yon
joylashgan. Gazning ozroq qismi (yo‗ldosh gaz) neft bilan birga qazib chiqariladi,
lekin gazning asosiy qismi sof gaz konlaridan olinadi. Respublikamizda o‗tgan
asming o‗rtalarida dastlab Farg‗ona vodiysidagi neft konlarida uchraydigan yo‗ldosh
gazdan sanoatda va aholining maishiy ehtiyojida foydalanila boshlandi.
1950-yillarda O‗zbekistonda jami 9 mln kub metr tabiiy gaz qazib chiqarilgan
bo‗Isa, endilikda yiliga qazib olinayotgan gaz 60 mlrd kub metrdan ortadi. Tabiiy
gazdan foydalanish tufayli mamlakat yoqilg‗i balansida jiddiy o‗zgarish yuz berdi.
Farg‗ona
vodiysidan tashqari Buxoro, Surxondaryo va Qashqadaryo vilo-
yatlari hamda Qoraqalpog‗iston Respublikasi hududidan boy tabiiy gaz
konlari topilishi natijasida O`zbekiston gazni eksport qila boshladi.
Gaz quvurlar orqali yuborilishi sababli transport xarajati har qanday yoqilg‗ini
tashishdan arzon tushadi.
Gaz quvurlarining uzunligi tez oshib bormoqda. Dastlabki tabiiy gaz quvurlari
Farg‗ona vodiysida qurilgan edi. 0‗zbekistonda issiq kunlar ko‗pligidan faqat qish
kunlari gaz ko‗p talab qilinadi. Gazni ko‗p iste‘mol
qiladigan Toshkent, Farg‗ona,
Andijon kabi shaharlarda yozda tejalgan gazni yerosti omborlariga yig‗ib qo‗yib
qishda foydalaniladi. Gaz sifatli yoqilg‗igina emas, balki kimyo sanoatining qimmatli
xomashyosi hamdir. Gazga bo‗lgan talab kimyo, issiqlik elektr stansiyalari va
maishiy xo‗jalikda tobora ortib bormoqda. Shunga ko‗ra qo‗shimcha gaz chiqarish
yo‗llari izlanmoqda, gaz quvurlarining gaz o‗tkazish imkoniyati oshirilmoqda.
Neft sanoati.
Neftsiz hozirgi zamon iqtisodiyotini yuritish mumkin emas. Neft
xom holida ishlatilmaydi. Qayta ishlash natijasida undan turli xil yoqilg‗i, ya‘ni
kimyoviy mahsulotlar olinadi. Neftni qazib chiqarish xarajati ko‗mimi qazib
chiqarish xarajatidan o‗rta hisobda 4 barobar kam. Milliy iqtisodiyotda neftdan keng
foydalanish juda ko‗p mablag‗ni tejashga imkon beradi.
Mahsulot birligini olish (aytaylik, 1 tonna neft qazib chiqarish) uchun ketadigan
pulda
ifodalangan hamma xarajat
Do'stlaringiz bilan baham: 
