Namangan muhandislik-qurilish instituti

Gomogen va geterogen kataliz.  

Kimyoviy  reaksiya  tezligini  orttirib,  o’zi  kimyoviy 

reaksiyada  ishtirok  etmaydigan  moddalar  katalizatorlar  deyiladi.  Katalizatorlar  ishtirokida  boradi-

gan  reaksiyalar  katalitik  reaksiyalar  deyiladi.  Kataliz  ham  gomogen  va  geterogen  katalizlarga 

bo’linadi. Katalizator aktivligini pasaytiruvchi moddalar katalitik zaxarlar deyiladi. 

 

Kimyoviy  reaksiya  tezligini  katalizatorlar  ishtirokida  o’zgarishi  kataliz  deb  ataladi.  Ba’zi 

katalizatorlar reaksiyani  juda tezlashtiradi, bu  — musbat kataliz deyiladi. Masalan, sulfat kislotani 

ishlab chiqarishda SO

2

 ning oksidlanib SO

3

 ga aylanishi musbat katalizga misoldir. Boshqa katali-

zatorlar reaksiyani sekinlashtiradi, bu — manfiy kataliz deyiladi. Masalan, vodorod peroksid H

2

O

2 

ning parchalanish reaksiyasi tezligining ozroq miqdordagi (0,0001 mas.q.) sulfat kislota ishtirokida 

kamayishi  manfiy  katalizga  misoldir.  Reaksiya  tezligini  kamaytiradigan  manfiy  katalizatorlar  esa 

ingibitorlar deyiladi (ingibitorlarning ta’sir etish mexanizmi katalizatorlarnikidan farq qiladi). 

Gomogen katalizda reaksiyaga kirishayotgan moddalar bilan katalizatorlar bir fazali gaz yoki 

suyuq fazali sistema hosil qiladi. Bunda katalizator bilan reaksiyaga kirishayotgan moddalar orasida 

ajralish sirti bo’lmaydi. 

 

Gamogen: 

2

2

2

2

1

СО

О

СО

О

Н



 





 

 

Geterogen  katalizda  reaksiyaga  kirishayotgan  moddalar  bilan  katalizatorlar  turli  fazalardan 

iborat sistemani hosil qiladi. Bunda katalizator bilan reatsiyaga kirishayotgan moddalar orasida che-

gara  sirti  hosil  bo’ladi.  Odatda,  katalizator  qattiq  modda,  reaksiyaga  kirishayotgan  moddalar  esa 

gazlar yoki suyuqliklar bo’ladi. 

Geterogen: 

O

H

NO

O

NH

Pt

2

2

3

3

2

2

2

5









 

Kimyoviy ishlab chiqarishda katalizatorlarning roli nihoyatda katta. Sulfat kislotaning olin-

ishi,  ammiak  sintezi,  qattiq  ko’mirdan  suyuq  yoqilg’i  olish,  neftni  va  tabiy  gazni  qayta  ishlash, 

sun’iy  kauchuk,  plastmassalar  olish  —  bular  kattalizatorlar  ishlatiladigan  eng  muhim  ishlab 

chiqarishlarning bir qismigina xolos. 

Biologik sistemalarda kataliz juda muhim rol uynaydi. Bunday jarayonlarning katalizatorlari 

fermentlar deyiladi. Fermentlar oddiy yoki murakkab oqsillardan iborat. Chunonchi, so’lakda ptialin 

fermenti bor bo’lib, kraxmalni qandga aylanishini katalitik tezlashtiradi. Odam organizmida 30 000 

ga yaqin turli-tuman fermentlar bo’lib, ulardan har biri o’ziga xos reaksiyalar uchun effektiv katali-

zatorlik vazifasini bajaradi. 

 

 

 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   37