Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

 
ҚИЁСИЙ СОДДА ГАПЛАРДА ШАКЛ ВА МАЗМУН 
 
Инсоннинг дунѐни билиш жараѐнида киѐслаш жуда катта аҳамиятга эга. Икки ѐки 
ундан ортиқ предметии улар ўртасидаги ўхшашлик ѐки фарқли томонларни аниқлаш 
мақсади билан қиѐслаш ташқи оламни билишнинг энг кенг тарқалган мантикий 
усулларидан бири бўлиб, у инсон фаолиятининг деярли барча соҳаларида кузатилади. Бу 
муҳим мантиқий категория, табиийки, тилда ўз ифодасини топади. 
Қйѐсий гапларнинг мазмуний таркибида мантиқий категория бўлмиш ана шу 
киѐслаш акс этади. Бундай гаплар дунѐ тилларининг деярли барчасида мавжуд, аммо 
уларнинг қурилиши, шаклланиш қонуниятлари ҳар бир тилда муайян хусусий томонлар 
билан характерланади. 
Ўзбек тилидаги қиѐсий содда гаплар бир қанча ўзига хос томонларга эга. 
Мантиқий жиҳатдан караладиган бўлса, қпѐсий содда гапларда ифодаланадиган 
ҳукмнинг қурилиши бошқа ҳар қандай гапда ифодаланадиган ҳукм қурилишидан 
сезиларли фарқ қилади. Аристотелдан бошланган ва ҳозиргача давом этиб келаѐтган 
формал логикага кўра ҳар қандай ҳукм икки кисмдан, яъии икки аъзодан — субъект ва 
предикатдан иборат. Аммо қиѐсий содда гапларда ифодаланадиган ҳукмнинг таркиби 
ҳам айнан шундайми? М.И.Морозова шундай ѐзади: «Бироқ қиѐсий ҳукмларнинг 
таркиби одатдаги ҳукмлардан фарқ қилади: уларда фикрнинг тугаллиги фақат ҳукмнинг 
икки бош бўлагига боғлиқ эмас, балки қиѐснинг иккинчи объекти сифатидаги учинчи 
бўлакка ҳам боғлиқдир. Агар икки агьзоли ҳукмнинг таркиби S—Р бўлса, қиѐсий 
ҳукмнинг таркиби S
1
—Р—S
2
дир»
1
Ҳар қалай, бу уч аъзоли ҳукм концепциясининг тўғри 
ѐки нотўғрилигидан, кўпчилик томонидан тан олинганлиги ѐки тан олинмаганлигидан 
қатъи назар, ана шу концепциянинг юзага келганлигининг ўзи қиѐсий ҳукмлариинг ўзига 
хослигини, анчайин мураккаблигини кўрсатади. Ана шундай ҳукмлар ифодаланадиган 
қиѐсий содда гаплар мазмуний курилишининг мураккаб бўлишини айтиш мутлақо 
мантиқийдир. 
Қиѐсий содда гапларнинг мазмуний ва синтактик қурилиши ўрганилар экан, бу 
гапларнинг ташкил этувчиларини аниклаб олмоқ лозим. С. Л. Невелованинг 
кўрсатишича, қадимги ҳинд поэтик-грамматик рисолаларида, Панини грамматикасидан 
бошлаб, қиѐснинг тўрт аъзога эга бўлиши таъкидланади, яъни 1) қиѐсланаднган нарса 
ѐки субъект, 2) унга киѐс бўлувчи нарса ѐки объект. 3) қиѐс белгиси ва 4) шаклий 
курсаткич
2
. 
«Адабиѐтшунослик терминлари луғати»да бундай ѐзилади: «Тўлиқ ўхшатишда 
тўрт элемент 1) ўхшаган нарса, 2) ўхшатилган нарса, 3) ўхшаш сифат, 4) ўхшатиш 
қўшимчаси мавжуд бўлади»
3
. 
М. И. Черемисина рус тилидаги қиѐсий тизимлар учун шундай умумий формула 
беради:{А[β (В)}. Бу формулада А ва В киѐсий тизимларппнг мустакмл ташкил 
этувчиларининг рамзи, β рамзи эса шаклий кўрсаткични ифодалашини айтади
4
. Бу 
формулада қиѐс асоси акс этмаган. Тўғри, қиѐс асоси кўп ҳолларда бевосита ифодага эга 
бўлмаслиги мумкин, аммо бу қиѐс асоси йўқ деган гап эмас. Ўзбек тилидаги қиѐсий 
тизимлар учун М. И. Черемисинанинг формуласидан тўлиқ фойдалангап ва унга суянган 
ҳолда шундай формула тузиш мумкин: (А [(В) β]С}. Бунда А — қиѐс субъектининг 
рамзи, В—қиѐс эталони рамзи, β — қиѐснинг шаклий
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

84 
1 М.о р о з о в а М. II. Логпка и спнтаксис сравнения. — Б сб.: 1Гамматика и норма. М., 
1977, с.235. 
1 Н е в е л о в а С. Л. Вопросм поэтикн древнеиндийского эпоса. М., 1977, с,38. 
2 Ҳ о м и д и й Ҳ., Абдуллаева Ш., Иброҳимова С Адабиѐтшунослик терминлари луғати. 
Тошкент, 1967, 263-бет 
3 Ч е р е м и с и н а М. И. Сравнптельпме конструкции русского язмка. Новосибирск, 
1976, с.17—18 
кўрсаткичи, С — қиѐс асосининг рамзидир. Қиѐсланг: Қовун асалдай ширин, Қовун 
асалдан ширин. Бунда қовун — А, асал — В, -дай, -дан — β ва ширин — С. Ўзбек 
тилидаги барча қиѐсий тизимларни шу формула билан ифодалаш мумкин. 
Ҳар қандай қиѐслаш характер эътибори билан бир хил эмас. Юқоридаги биринчи 
Қовун асалдай ширил қиѐсий тизимида ўхшашлик асосидаги қиѐслаш мавжуд, иккиичи 
Қовун асалдан ширин қиѐсий тизимвда эса фарклаш асосидаги киѐслаш мавжуд. 
Ўабек тилидаги кпѐсий тизимларни 2 турга ажратиш мумкин: 1) ўхшатиш 
тизимлар, 2) соф клѐсий тизимлар.