|
19.3. Nominal va real valyuta kurslari
Nominal va real valyuta kurslari o’zaro farqlanadi. Nominal valyuta kursi
valyutalarning almashinuv kursi deyiladi. Yuqorida biz aynan nominal valyuta
kursi haqida fikr yuritdik.
204
Real valyuta kursi ikki mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarning nisbiy
bahosidir.
Real valyuta kursi bir mamlakat tovarlari boshqa mamlakat tovarlariga
almashishi mumkin bo’lgan nisbatni ko’rsatadi, shu tufayli u savdo sharoiti ham
deb yuritiladi.
Nominal va real valyuta kurslari o’rtasidagi nisbat quyidagi ko’rinishga ega.
E
r
= E
n
x R
d
/ R
t
Bu erda : E
r
— real valyuta kursi;
E
n
- nominal valyuta kursi ;
R
d
- milliy valyutada ko’rsatilgan ichki baholar darajasi (indeksi);
R
t
- xorijiy valyutada ko’rsatilgan chet eldagi baholar darajasi (indeksi).
Har ikkala mamlakatdagi narxlar darajasi (indeksi) bir xil bazis yilga nisbatan
berilgan. Real valyuta kursining ko’tarilishi (pasayishi) bu mamlakat tovarlari
raqobatbardoshligining pasayganligi (oshganligi) to’g’risida guvohlik beradi.
Umuman valyuta kursi tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlarning
mamlakatlararo harakatini o’ziga xos boshqarib turuvchisi hisoblanib, uni
o’zgarib turishi mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga hamda butun
makroiqtisodiy vaziyatga kuchli ta’sir qiladi. Bu ta’sirni shunday vaziyat
misolida ko’rib chiqish mumkin. Masalan, o’zbek so’mining kursi 1000
Turkiya lirasiga nisbatan 30 so’mdan 32 so’mgacha pasaygan bo’lsin, ya’ni,
so’m Turkiya lirasiga nisbatan arzonlashgan va aksincha, lira so’mga
nisbatan qimmatlashgan bo’lsin. Bunday holatda mamlakatimizda ishlab
chiqarilgan 720 so’mlik qiymatga ega bo’lgan tovar Turkiya bozorida
arzonlashib boradi va endi bu tovar 100 ming (720/7,2x1000) emas, balki
72 ming lira turadi (720/10x1000). Natijada, tovar-ning raqobatga
chidamliligi orta boradi va unga bo’lgan talab oshadi, eksport rag’batlantiriladi.
Biroq milliy valyutani Turkiyaga chiqarish O’zbekiston uchun foydali bo’lmay
qoladi. Turkiyada ishlab chiqarilgan 2000 liralik mahsulot endi o’zbek so’mi
kursining pasayishi va Turkiya lirasi kursining qimmatlashuvi natijasida o’zbek
205
bozorida 14,4 so’m (2000x7,2/ 1000) emas, balki 20 so’m (2000x10/1000) turadi.
Ko’rinib turibdiki, mahsulot narxi qimmatlashadi va shu sababli uni olib kelish
qisqarib boradi, va aksincha, o’zbek so’mi kursi oshib borishi bilan Turkiyadan
tovar olib kelish va kapitalni chetga chiqarish foydali bo’ladi.
Xarid qobiliyati pariteti kontseptsiyasiga ko’ra valyuta kursi doimo turli
mamlakatlarda narxlar darajasining o’zgarishi natijasida kelib chiqadigan farqni
qoplash uchun zarur bo’lgan darajada o’zgaradi. Ya’ni:
Pt
Pd
r
Bu erda: r — xorijiy valyutaning milliy valyutadagi narxi;
R
d
— ichki narxlar darajasi;
R
t
— chet eldagi narxlar darajasi.
Biz xarid qobiliyati pariteti kontseptsiyasini real almashtirish kursi modelida
ifodalashimiz mumkin. Xalqaro olib sotarlarning tez harakatlari shuni ko’rsatyaptiki,
sof eksport har qanday o’zgarishlar natijasida tez o’zgaradi. Milliy tovarlar narxining
chet tovarlarga nisbatan kamayishi yoki boshqacha aytganda real almashtirish
kurslarining pasayishi, olib sotarlarni o’z mamlakatidan tovarlarni sotib olib, chetga
sotishga undaydi, yoki, aksincha. Valyuta kurslari milliy iqtisodiyotga, ishlab
chiqarish va undagi bandlikka sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin. Milliy valyutalar
kursining pasayishi mamlakatlar eksport imkoniyatini oshiradi. Ammo mamlakat
eksporti xom ashyo tovarlari importiga asoslansa, bunda valyutalar kursining
pasayishi eksport qilinadigan tovarlar narxsining o’sishiga olib keladi va bu ularning
raqobatga layoqatliligiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Valyuta kurslarining oshishi
mamlakatlar eksport imkoniyatlarini yomonlashtiradi. Valyuta kurslarining
beqarorligi tashqi iqtisodiy aloqalarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Uning tebranishi
xalqaro bitimlarda noaniqlik va tahlika darajasini ko’paytiradi. Shu sababli valyuta
kursi ham mamlakat ichida va xalqaro munosabatlarda tartibga solishning muxim
ob’ekti xisoblanadi.
206
Do'stlaringiz bilan baham: |
