Mundarija kirish I bob. Mamlakatimiz agrosanoat majmui tarmoqlarida mahsulotlarini ishlab chiqarishda ijtimoiy sohani takomillashtirishning ilmiy va nazariy asoslari

Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi,Kirish,ikki bob xulosa va
I BOB. MAMLAKATIMIZ AGROSANOAT MAJMUI TARMOQLARIDA MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA IJTIMOIY SOHANI TAKOMILLASHTIRISHNING ILMIY VA NAZARIY ASOSLARI
1.1. Agrosanoat majmui to‘g‘risida tushuncha, uning tarkibi va ishlab chiqarishni rivojlantirishning ilmiy-nazariy asoslari
Agrosanoat integratsiyasi – sanoat va qishloq xo’jaligining bir-biriga singib ketishi, bir butun tizimga aylanishidir. Agrosanoat integratsiyasi ijtimoiy mehnat taqsimoti va kooperatsiyasini rivojlanishining natijasidir. Tarmoqlarning bir-biridan ajralib ketishi ularning ishlab chiqargan mahsulotlarini ayriboshlashni kuchayishini talab qildi. Bir tarmoqda ishlab chiqariladigan mahsulotga talab asosan boshqa tarmoqda vujudga keladi. Natijada bir tarmoq ikkinchisiz mo’tadil rivojlana olmaydi. Bu ularni integratsiyalashuvi zaruratini keltirib chiqaradi. Sanoat va qishloq xo’jaligining rivoji ular o’rtasida aloqalarning murakkablashuviga olib keldi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari qayta ishlanish uchun qayta ishlash sanoatiga tushadi. Buning natijasida qishloq xo’jaligi sanoat uchun xom ashyo yetkazib beruvchi tarmoqqa aylana boradi. Qishloq xo’jaligining oxirgi iste’molchi bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqasi kamayib boradi. O’z navbatida iste’molchilarga tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchilar (qayta ishlash sanoati) yaqinlashib boradi. Bu esa o’z navbatida tarmoqlararo integratsiyani kuchaytiradi. Keyingi yillarda ishlab chiqarish shu darajada yuksalib bormoqdaki, iqtisodiyotning turli tarmoqlari bir-biri bilan juda chambarchas bog’lanib qolmoqda.
Ularning bog’lanishi, ayniqsa, texnologik jihatidan bir – birini to’ldiruvchi tarmoqlarda kuchli. Agrosanoat majmuasiga kiruvchi tarmoqlarda bu jarayon juda yorqin namoyon bo’lmoqda. Bugungi kunda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi, uni tayyorlovchi, qayta ishlovchi, saqlovchi, qayta ishlangan tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib beruvchi sohalar iqtisodiyotini bir – biridan ajri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu tarmoqlar yagona bir tizimni tashkil etadi va ularning birgalikda mutanosib ishlashi provard natijaning samarali bo’lishini ta’minlaydi. Hozirda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan sanoatning bir butun ko’rinishidir.
Agrosanoat integaratsiyasining yanada chuqurlashib borishi ob’yektiv jarayondir. Bu, albatta, qishloq xo’jaligining va umuman, agrosanoat majmuasining, iqtisodiyotning rivojlanishiga olib keluvchi jarayondir. Agrosanoat integratsiyasining va kooperatsiyasining mahsuli sifatida o’tgan asrning 60-yillaridan boshlab mamlakatimizda agrosanoat majmuasi yagona tizim sifatida shaklana boshladi. Agrosanoat majmuasi – qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, ularni tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib beruvchi, yagona maqsadlarga bo’ysundirilgan, texnologik jihatdan ustun darajada bir biri bilan bog’langan tarmoq va xizmatlar yig’indisidir. Iqtisodiy fan mamlakat, hudud va mahsulot turlari bo’yicha “agrosanoat majmuasi” tushunchalarini farqlaydi. Shunga ko’ra agrosanoat majmuasi:
• Mamlakat agrosanoat majmuasi;
• Hudud agrosanoat majmuasi;
• Ixtisoslashgan (go’sht, sut, don, sabzavot va poliz kabi mahsulot turlarini yetishtirish bilan shug’illanuvchi) agrosanoat majmualaridan iborat.
Ixtisoslashgan agrosanoat majmualari ikkiga bo’linadi. Birinchisi, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi agrosanoat majmuasi. Ikkinchisi nooziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi agrosanoat majmuasi. Bu agrosanoat majmualarining har ikkalasi ham alohida olingan tovarlar (mahsulotlar) bo’yicha agrosanoat majmualarini tashkil etadi.
O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng yirik tarmog`i qishloq xo`jaligidir. U, eng avvalo, aholining oziq-ovqatga bo`lgan talabini qondirishga xizmat qiladi. Bu borada O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligi juda katta yutuqlarga erishdi. Respublika qishloq xo`jaligi oziq –ovqat mahsulotlarining deyarli asosiy qismini aholimiz uchun yetarli muqdorda yetishtiradi. Qishloq xo`jaligi sanoatni xomashyo bilan ta`minlaydi. Bugungi kunda mamlakat yengil va to`qimachilik sanoatda ishlatilayotgan tolaning 60 foizidan ortiqrog`i o`zimizda ishlab chiqarilgan paxta tolasidir. Qolgan qismi jun, kanop, pilla va kimyoviy tolalarga to`g`ri keladi. Meva, sabzavot va poliz mahsulotlprini qayta ishlovchi sanoat to`liq mahalliy xomashyo mahsulotlari evaziga ishlaydi. Sut va go`shtni qayta ishlash sanoati ham mamlakatda yetishtirilgan mahsulotlar hisobiga faoliyat ko`rsatadi. Yog` – moy sanoatining xomashyolari asosan o`zimizda yetishtiriladi. Faqatgina o`simlik moyining ayrim turlarini xorijdan keltirilgan xomashyo hisobiga ishlab chiqariladi. Masalan, mamlakat aholisi iste`mol qilayotgan yog` – moylarning sifati, assortimenti boy bo`lishi uchun chetdan soya keltirmoqda. Albatta, bu jami yetishtirilayotgan yog`-moyning juda kam qismini tashkil etadi.
Qishloq xo`jaligi O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining yirik tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda qishloq xo`jaligining mamlakat iqtisodiyotdagi o`rni judda katta. Mamlakatda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulotning 26-30 foizi shu tarmoqning ulishiga to`g`ri keladi. 2004 yilda mamlakat jami yalpi ichki mahsulotining 26,8 foizi shu tarmoqda yaratildi. Mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun zarur bo`lgan erkin harakatdagi qattiq valyuta tushumining yarimidan ko`prog`i shu tarmoq mahsulotlarini eksport qilishdan olinadi. Aholining 60 foizidan ortiqrog`i qishloq joylarda yashaydi. Halqimizning turmush darajasi, inson resurslarining katta bir qismining ish bilan ta`minlanishi qishloq xo`jaligi bilan bog`liq. Bugungi kunda iqtisodiyotda band bo`lgan mehnat resurslarining 28 foizdan ko`prog`i qishloq va o`rmon xo`jaligida faoliyat olib boriladi.
Agrosanoat majmuasining asosini tashkil etadigan qishloq xo`jaligi o`ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar boshqa tarmoqlardan qishloq xo`jaligini farqlab turadi va ishlab chiqarishni tashkil etishda o`z talablarini qo`yadi. Bu xususiyatlar quyidagilardan iborat:
1. Qishloq xo`jaligi tabiiy omillarning ta`siri katta. Ular ishlab chiqarishning mavsumiyligidan kelib chiqaradi. Bu esa, ishlab chiqarishni tashkil etishda mavjud resurslardan yil davomida samarali foydalanishni hisobga olishni talab etadi. Qish oylarida aholining vaqtinchalik bekor qolishi ayrim ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi. Bu masalalar olimlar, mutaxassis va ishbilarmonlar oldiga qator vazifalarni qo`yadi.
2. Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish vositalari sifatida tirik organizmlar qatnashadi. Bu, o`z navbatida, mutaxassislardan faqatgina iqtisodiy qonuniyatlarnigina emas, balki bioligik qonunlarni ham bilishni va ishlab chiqarishni tashkil etishda ularni hisobga olishni talab qiladi. Qishloq xo`jaligida sarflanayotgan mehnatning samarasi ko`p jixatdan o`simlik va chorva mollarining biologik imkoniyatlariga bog`liq.
3. Yer asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanib, undan foydalanishning o`ziga xos xususiyatlari mavjud. Ularni inkor etish yoki yetarlicha hisobga olmaslik katta salbiy oqibatlarga olib keladi.
4. Qishloq xo`jaligida sarflanayotgan moddiy xarajatlar davri bilan faoliyat natjasida olinayotgan daromadlarning olinish davri o`rtasida farq katta. Boshqacha qilib aytganda, yil davomida faqat xarajatlar qilinadi. Chunki yerni ekishga tayyorlash, urug`lik, o`g`itlar, yoqilg`i-moylash materiallari xarid qilish va sarflash, mehnatga haq to`lab borish kabi xarajatlar har oyda qilinadi. Ekin turlari hosili esa ma`lum davrlada pishadi. Yetishtirilgan hosil sotiladi va undan keyin pul darmodlari kelib tushadi. Albatta, amaliyatda shartnomalar asosida qishloq xo`jalik korxonalariga avanslar berish, kreditlardan foydalanish yoki ayrim xizmatlarni tashkil etish natijasida ma`lum miqdoridagi pul tushumlari bo`lishi mumkin. Lekin, umuman olganda, yil davomida xarajat sarflanishi, daromadlarning esa ayrim davrlardagina tushishi o`ziga xos obyektiv talablarni keltirib chiqaradi. Agrar siyosat bu xususiyatni hisobga olgan holda yuritilish zarur.
5. Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish juda katta maydonlarda olib boriladi. Bu, o`z navbatida, ishlab chiqarishni, aholi punktlarini joylashtirishda ma`lum talablarni keltirib chiqaradi, qishloq xo`jaligining moddiy – texnika bazasini shakllantirishda hisobga olishni talab qiladi.
6. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarilgan mahsulotlarining bir qismni o`zi urug`lik, yem – xashak, oziq – ovqat sifatida imte`mol qiladi.
7. Qishloq xo`jaligi maxulotlarining ko`p turlarini uzoq saqlash mumkin emas. Bu muammo qishloq xo`jaligi mahsulotlarning deyarli bir davrda pishib yetilishi oqibatida yanada chuqurlashadi. Bu, o`z navbatida, yetishtirilgan mahsulotni tayrlovchi, qayta ishlovchi tashkilotlarning bir me`yorda tinmasdan ishlashini, bk esa ayrim davrlarda juda katta quvvatlarning bo`lishini talab qiladi. Yilning qolgan darvlarida esa bu quvvatlarning nisbatan bo`sh qolishi kuzatiladi. Bu xolat qayta ishlash tarmoqlarining katta omborxonalari bo`lishini talab etadi. Bunday holat, o`z navbatida, mahsulotning tannarxiga salbiy ta`sir ko`rsatadi.
Bu kabi o`zga xosliklarni, albatta, chuqur o`rganish va doimo hisobga olgan holda ishlab chiqarishni tashkil etish qishloq xo`jaligining samarali ishlashini ta`minlaydi. Shubhasiz, fan, texnika taraqqiyoti o`sgan borgan sari qishloq xo`jaligining bu xususiyatlari ta`siri nisbatan kamayib boradi, lekin butunlay yo`q bo`lib ketmaydi.