ModuL. Elektrvakum va yarim o’tkazgichli asboblarda kechadigan fizik jarayonlar

6.3. Bipolyar tranzistorlarda yasalgan kalit sxemalar
BT da yasalgan sodda kalit sxemasi 63 – rasmda keltirilgan. Yuklama qarshiligi R_K emitteri umumiy shinaga ulangan tranzistorning kollektor zanjiriga ulangan. Kalit ikkita turg‘un holatga ega bo‘lishi kerak: ochiq va berk.

Ochiq kalit holatiga tranzistorning to‘yinish yoki aktiv ish rejimi, berk holatga esa - berkilish rejimi mos keladi.

Agar tranzistor bazasiga manfiy kuchlanish berilsa (U_KIR0V), u holda emitter va kollektor o‘tishlar teskari yo‘nalishda ulangan bo‘ladi, ya’ni berk holatda bo‘ladi. Bu vaqtda tranzistor kollektor tokining berkilish rejimida ishlaydi va kalit uzilgan holatda bo‘ladi. Berkilish rejimida tranzistor toklari mos ravishda
, , (6.1) .
Natijada tranzistor kollektoridagi kuchlanish
, (mantiqiy bir U¹) (6.2),
bo‘lib, yuklamaning manbadan uzilgan holatiga mos keladi (kalit uzilgan).

Baza zanjirida R_B rezistor mavjud bo‘lganda tranzistor baza kuchlanishi

(6.3)

63 – rasm.
Yuqori temperaturalarda kalit I_K0 qiymati keskin ortadi va natijada emitter o‘tishdagi kuchlanish ham ortadi. Shu sababli berkilish rejimida tranzistor normal ishlashi uchun quyidagi shart bajarilishi kerak
(6.4) ,
bu yerda U_BO‘S – emitter o‘tishdagi musbat kuchlanish U_BE bo‘lib, ushbu qiymat ortsa tranzistor berk rejimdan aktiv rejimga o‘tadi, ya’ni ochiladi.

Integral texnologiyada bajarilgan kremniyli tranzistorlar uchun U_BO‘S=0,50,6 V.

Agar U_KIR=0, u holda (6.4) shart quyidagicha qayta yoziladi.
(6.5) .
U_BO‘S=0,6 V va I_K0=1mkA deb faraz qilsak, u holda R_B.max=0,6 MOm ga teng bo‘ladi.

Kirishga U_KIR0,7 V (mantiqiy bir U¹) kuchlanish berilsa tranzistor aktiv yoki to‘yinish rejimida ishlaydi (kalit ulangan).

Kalit rejimda tranzistorning aktiv ish rejimi ma’qullanmaydi, chunki yuklamadagi tok faqat yuklama R_K va manba kuchlanishi Ye_M kattaligi bilan emas, balki tranzistordagi kuchlanish pasayishi U_KE bilan ham aniqlanadi,

(6.6) ,
ya’ni tranzistor xossalariga (parametrlarning o‘zgarishi va ularning temperaturaga bog‘liqligi) ham bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, aktiv rejimda tranzistorda qo‘shimcha quvvat sochiladi, sxemaning FIK kamayadi.

Integral texnologiyada bajarilgan kremniyli tranzistorlar uchun to‘yinish rejimida U_ChIQ=U_KE0,25 V (mantiqiy nol U⁰). Analog sxemalarda alohida kalitlar qo‘llaniladi. Raqamli sxemalarda esa kalitli zanjirlar qo‘llaniladi. Bunday zanjirlarda har bir kalitni o‘zidan oldingi kalit boshqaradi va o‘z navbatida bu kalitning o‘zi keyingi kalit uchun boshqaruvchi hisoblanadi. Demak, agar oldingi kalitda tranzistor to‘yinish rejimi bo‘lsa, u holda bu kalit keyingi kalitni qayta ulashi mumkin emas.

Shunday qilib, agar kalit kirishiga mantiqiy nol potensiali berilsa, u holda uning chiqishida mantiqiy birga mos potensial hosil bo‘ladi va aksincha, ya’ni bunday kalit invers sxema hisoblanadi va invertor deb ataladi.

Asosiy dinamik parametrlaridan biri bo‘lib, sxemaning ulanish va uzilish vaqtidagi qayta ulanish jarayonlari bilan aniqlanadigan tezkorligi hisoblanadi. Sxema chiqishidagi kuchlanishning bo‘sag‘aviy qiymati, kirish signalini U⁰ dan U¹ ga o‘zgartirganda ma’lum t¹_K vaqtiga, U¹ dan U⁰ ga o‘zagtirganda t⁰_K vaqtiga kechikadi. Kechikishlarga tranzistorlar qayta zaryadlanish sig‘imi va yuklama sabab bo‘ladi. Sxema tezkorligi o‘rtacha kechikish vaqti bilan aniqlanadi

.
Sxema iste’mol qilayongan tok ortsa, sig‘imlarning katta qayta zaryadlanish tezligi hisobiga qayta ulanish vaqti ortadi. Lekin bu vaqtda sxemaning iste’mol quvvati ortadi. Shu sababli o‘rtacha kechikish vaqti qayta ulanish ishi A_Q=Rt_K deb ataluvchi kattalik bilan aniqlanadi. Zamonaviy IMSlar uchun Aq=10^-12-10^-14 Dj.