Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari

Iqtisodiyotning tarkibi (strukturasi) deganda ma’lum omillar ta’sirida
yuzaga kelgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish va ijtimoiy mehnat
taqsimotini ifodalaydigan iqtisodiyot tarmoqlarining nisbati tushuniladi.
Ma’lumki, Markazlashgan boshqaruv tizimida muayyan mamlakat
iqtisodiyoti “xalq ho’jaligi” iborasi bilan ifodalanar edi. Bunday
yondoshuvda mamlakat iqtisodiyoti ikki sohaga, ya’ni:
• Ishlab chiqarish
• Noishlab chiqarish sohalariga bo’lingan xalq xo’jaligi tarmoqlari
tasnifiga asoslanar edi.
Ishlab chiqarish sohasi:
• Sanoat;
• qishloq xo’jaligi;
• o’rmon xo’jaligi;
• qurilish;
• yuk transporti;
• ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi aloqa;
• moddiy texnika ta’minoti;
• savdo va tayyorlov tashkilotlari;
• umumovqatlinish korxonalari;
• boshqa har xil ishlab chiqarish faoliyatlari; I.
Noishlab chiqarish sohasi:
• uy-joy kommunal xo’jaligi va aholiga maishiy xizmat ko’rsatish;
• sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sotsial ta’minot;
• xalq ta’limi;
• madaniyat va san’at;
• moliya, kredit va davlat sug’urtasi;
• boshqarish;
• mudofaa;
• xar xil noishlab chiqarish faoliyatlari.
Xalq xo’jaligini bu tartibda guruhlash iqtisodiyotni ma’muriy buyruq
bilan boshqarish sharoitida vujudga kelgan bo’lib, xaddan tashqari
markazlashgan rejalashtirish uslubiga asoslangan edi. Bunday tasnif bozor
iqtisodiyoti talablariga javob bera olmaydi. Chunki unga asoslanib:
• noishlab chiqarish tarmoqlarida yaratilgan ijtimoiy qiymatni
aniqlash;
• tarmoqlarni mulk shakllariga ajratib o’rganish
tadbirkorlikning yangi strukturasiga oid ko’pgina ko’rsatkichlarni aniqlash
imkoniyati bo’lmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalq xo’jaligining ikki sohasidagi chegara
yo’qoladi, yangi turli-tumanli mulkiy tizim vujudga keladi. Natijada, turli
mulk shakllari ko’rinishida bozor iqtisodiyotining quyidagi sub’ektlari
shakllanadi:
• Iqtisodiy mustaqil mulk egasi, ya’ni iste’molchi bo’lgan ayrim
kishilar yoki guruhlar. Bularga odatda yollanib ishlovchilar, er
egalari, kapital sohiblari, ishlab chiqarish vositasi egalari kiradi.
Ular tadbirkorlik qilmay, o’z mulkidan daromad topadi yoki
yollanib ishlaydi.
• Firma, korxona, xo’jaliklar va ularda band bo’lgan tadbirkorlar.
Ular foyda olish yo’lida mustaqil ish yuritadilar, ishlab chiqarish
omillarini ishga soladilar.
• Davlatning barcha mahkama-idora tashkilotlari. Ular ham ishlab
chiqarish, ham iste’mol bilan shug’ullanadilar, bozor va unda
qatnashuvchilar faoliyati ustidan nazorat qiladilar.
Bozor iqtisodiyoti ishtirokchilari o’zaro aloqaga kirishadilar. Ishchi
kuchi, er, kapital va boshqa vosita egalari ularni korxona, firmalarga sotadi.
Ular o’z navbatida ishlab chiqarish omillaridan foydalanib tovar ishlab
chiqaradilar va xizmatlar ko’rsatadilar.
Birlashgan Millatlar tashkilotining 1993 yilda qabul qilingan MSTining
3-taxririda Milliy iqtisodiyot ikki qismga ajratilgan:
1. Ichki iqtisodiyot
2. Qolgan dunyo (tashqi dunyo)