«Миллий истиқлол ғояси» фанини ўқитишнинг таълимий ва тарбиявий аҳамияти

Мавзуни баён этиш режаси

1. 
   Мафкура нима? Унинг моҳияти, мазмуни ва аҳамияти.
   
2. 
   Президент Ислом Каримов ёшларнинг ғоявий дунёқараши ва маънавий фазилатларининг камол топтириш ҳақида.
   
3. 
   Фидоий, мустақил тафаккур эта оладиган, ҳар томонлама билимли, ижтимоий-сиёсий жиҳатдан фаол инсонни тарбиялаш – мафкуравий тарбиянинг асосидир.
   
4. 
   Фуқароларда умуммаданий, аҳлоқий, ижтимоий-сиёсий дунёқарашларини фаол шакллантириб бориш ва жамиятда соғлом муҳитни барпо этишда жавобгарлик масъулиятларини шакллантиришнинг шакл ва методлари.
   

Хулоса


Дарснинг тури: Муаммоли таълим элементларини ўз ичига олган ноанъанавий дарс.
Дарснинг блок чизмалари
А) Ўқитувчи ўқув жараёнининг ҳар қандай тизимида ҳам 1-2 дақиқа вақтни ташкилий масалага ажратиши табиий бир ҳол. Ана шу ташкилий дақиқаларда мавзуга оид кўргазмали қуроллар, тарқатувчи дидактик материаллар ва дарсда қўлланиладиган таълимнинг техника воситалари фойдаланиш ҳолатига келтириб, янги мавзу ва унинг режаси ёзилган оқ қалин қоғоздаги «кўчма доска» гуруҳ доскаси ёнига осиб қўйилади.
Б) Дарс блоки чизмасидан «уй ишини текшириш» деб номланиб келаётган масалага келсак, бу ўринда ўқитувчи талабаларнинг курс юзасидан олган билимларидан юқорида қайд этилган «Таянч ғоялар», «Бошқарувчи ғоялар»дан иборат тушунчалар системасидан бир нечтасини муаммоли савол сифатида ўртага ташлайди. Синфнинг фаоллашувини ташкил этгач, масалан, «Миллий истиқлол мафкурасининг бош ғоялари нималардан иборат?» ёки «Тараққиётнинг ўзбек модели деганда нимани тушунасиз?» деган саволни ўртага ташлаб унга талабалар диққат-эътиборлари «кўчма доска»да баён этилган бугунги ўрганиладиган мавзунинг номи ва режасига жалб этилади.
В) Дарс блокидаги эндиги босқич – янги мавзуни тушунтириш ёки дарснинг боришидир.
1. Ўқитувчи мавзуни баён этишга киришар экан, биринчи галда талабаларга «Миллий истиқлол мафкураси қандай ҳусусиятларга эга бўлиши ва қандай талабларга жавоб бериши керак» деган саволларга муфассал жавоб бермоғи лозим. Мазкур ўринда Президент Ислом Каримовнинг «Fidokor» газетаси мухбирига берган интервьюсидаги қуйидаги фикрларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Юртбошимиз бу саволларга жавоб берар эканлар, бунда жамиятни маънавий жиҳатдан янгилаш, яъни «юрт тинчлиги, Ватан равнақи, халқ эркинлиги ва фаровонлигига эришиш комил инсонни тарбиялаш» лозимлигига, «бунинг учун биринчи галда, тараққиётимизнинг ҳар бир йўналиши – жамиятимиздаги сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, маънавий муносабатларнинг ривожи ҳақида махсус дарсликлар, қўлланмалар, оммабоп адабиётлар яратиш зарур» лигини алоҳида қайд этиб ўтдилар.
Юртбошимизнинг истиқлол мафкураси хусусида баён этган юқоридаги фикрларида ёшларимизда истиқлол мафкурасини тарбиялаб шакллантиришда «Ватан равнақи», «халқ эркинлиги ва фаровонлигига эришиш», «комил инсонни тарбиялаш» тушунчалари марказий ўринни эгаллаб тургани ўқитувчига дарс давомида талабалар диққат-эътиборини ана шу тушунчаларнинг атрофлича изоҳларини тақозо этади. Лекин ўқитувчи талабаларнинг мазкур тушунчалар ҳусусидаги мустақил фикрларни баён этишга жалб этишдан олдин уларнинг эътиборларини «Ватан» тушунчасига кенг жалб этади. Гап шундаки, Ватанни севмоқ ундан шунчаки қувонмоқ, ғурурланмоққина эмас. Уни дил-дилдан англамоқ, у билан нафас олмоқ, у билан яшамоқдир. Уни яшнатмоқ, обод этмоқ, унинг истиқболи учун тинмай кураш олиб бормоқдир. Афсуски, XIX асрнинг 60-йилларида рус босқинчилари биздан Ватанимиз билан бирга Ватанимизга бўлган муҳаббатимизни ҳам тортиб олган эди, кейинги 70 йил давомида ана шундай муқаддас муҳаббат ҳис-туйғуларимиз пояма-поя сўндириб келинди. Миллат, Ватан тушунчалари коммунистик мафкурага мослаб чиқилди. «Биз – совет халқимиз», «СССР – бизнинг ватанимиз» деган тушунча онгларга сингдирилди. Бутун социализм йиқилиб, у билан боғлиқ тушунчалар тумандек тарқала бошлагач, яна ҳамма нарса асл ҳолида намоён бўла бошлади.
Бизнинг ватанимиз кўп минг йиллик тарихга эга бўлган, жаҳон маданиятининг чорраҳасида келган, ўнлаб илм-фан даҳолари билан башарият тафаккурини ёритган, жаҳонгир саркардалари билан олам харитасига неча бор туб ўзгартиришлар киритган табаррук Туркистон – Ўзбекистон эканлигини бугун бутун жаҳон ҳамжамиятлиги тан олмоқда.
Она Туркистонимиз тарихини варақлар эканмиз, миллат тушунчаси ҳамиша Ватан билан ёнма-ён, мисоли жисму-жон эканлигига яна бор қаноат ҳосил қиласиз. Дарҳақиқат бу икки олий тушунчани бирини бирисиз тасаввур этиб бўлмайди. Шу жоиз тарихимизнинг миллий уйғониш даври деб аталган 1865-1929 йилларда Ватан ва миллатни англаш миллий мустақиллик учун курашиш энг муҳим масалалардан бўлиб турган эди. Худди ана шу даврда жадидлар номи билан тарихга кирган фидойи оталаримиз бу борада катта шижоат кўрсатдилар.
«Ватан – у менинг жону таним, саждагоҳимиздур.
У менинг тўлин ойим, тинч – омонлигим, иззатим,
Шарафим, Каъбам, қиблам ҳамда гулистонимдур»

Абдурауф Фитрат

Биз талабаларда истиқлол мафкурасини изчиллик билан шакллантиришда Ватан омилининг роли ҳусусида фикр юритар эканмиз, бугунги кундаги геополитик мақсадлар ва мафкуравий сиёсатнинг, яъни муайян давлатнинг ўз мавқеси ва таъсирини ўзга ҳудуд ва минтақаларда кучайтиришга қаратилган сиёсатларида «Ватан» омилидан ўзларининг разил мақсадларини амалга оширишда фойдаланиш йўлидан ҳатти-ҳаракатларидан ҳам ёшларимизга зарур илмий билим асосларини беришимиз лозимлиги ва уларнинг онгларига юртбошимизнинг «Халқимиз фақат жисман эмас, руҳан ҳам уйғоқ бўлмоғи даркор. Руҳ бедорлигига унинг раҳбар раҳнамолари, олиму зиёлилари, барча фарзандлари масъулдир»² деган огоҳликка даъватларини ҳам асло унутмаслигимиз даркор.

2. Шу нарса сир эмаски, сўнгги йилларда исломни ислоҳ қилиб, ваҳҳобизмни кенг тарғиб қилувчи кучлар фаолияти бетиним авж олмоқда. Улар айниқса «Ислом Низоми» деб номланган ўша реакцион дастурда ўзларининг гўё «Чин ва соф исломий» қарашларини тарғиб қилишга зўр бериб уринмоқдалар. Уларнинг жазавалари шу даражага етиб бордики, ҳатто Арабистоннинг Жидда шаҳрида айрим ҳожиларимизга «Ислом Низоми»ни бепул эҳсон қилишга ҳам шошилмоқдалар. Натижада бундай «беғараз» эҳсоннинг туб моҳиятидан мутлоқ бехабар айрим ҳожиларимиз: «Қаранг, юртдошларимиз Арабистонда ҳам ўзбек тилида ёзилган китоб - «Ислом Низоми»ни нашр эттириб, эҳсон қилаётган эканлар» деб севинмоққа тушдилар. Ҳатто асл мазмун моҳияти ҳокимият учун курашмоқчи бўлиб, юртдошлари, бола-чақалари тинчлигини бузиб, ўзларининг мараз мақсадларини амалга оширмоқчи бўлаётганлар ҳақига дуолар ҳам ўқидилар.
____________________


² И.А.Каримов, Истиқлол ва маънавият.Т., «Ўзбекистон», 1994 йил, 119-бет.
Бу Низомда «Ислом мафкураси» ва «Ватанпарварлик», «Исломда аҳлоқ» деган бобларга жуда катта ўрин ажратилган. Унда «Ватан» ва «Ватанпарварлик» тушунчалари (робиталари) қуйидагича ифодаланган: «Фикр саёзланиб борган сари одамлар ўртасида Ватан тушунчаси пайдо бўла бошлади. Бунинг боиси шундаки, одамлар бир жойда яшаб у ерга мустаҳкам ўрнашиб қолгач, яшаш учун курашиш туйғуси ўзини мудофаа қилишга ва ўз навбатида улар яшаб турган шаҳарни ҳам, оёқлари остидаги ерни ҳам ҳимоя қилишга ундайди. Мана шундан ватандошлик алоқалари пайдо бўлади, бу эса энг кучсиз тубан алоқадир».
«Ислом Низоми»да ватандошлик ҳусусида яна қуйидагиларни ўқиймиз: «Ватандошлик » робитаси нотўғри эканлигининг учта сабаби бор:
- биринчидан, ватандошлик робитаси тубан робита бўлиб, уйғониш йўлига қадам қўйган чоғда инсонларни бир-бирига боғлаб туришда ҳеч қандай фойда бермайди;
- иккинчидан, бу робита ҳиссиётга тааллуқли бўлиб, ўз жонини ҳимоя қилиш йўлида «яшаш учун курашиш» туйғусидан келиб чиқади;
- учинчидан, ватандошлик робитаси мудофааланиш ҳолатидагина вужудга келадиган муваққат алоқа воситасидир, аммо инсон ҳаётининг аслий ҳолати бўлган тинчлик ва барқарорлик ҳолатларида эса унча зарурат йўқ. Шунинг учун ҳам бундай робита инсон фарзандларини ўзаро боғлайдиган робита бўлишга ярамайди.
«Ислом Низоми» ўзининг асл мақсад – моҳиятини қуйидаги сатрларда баён этади:
«Биз «Ислом Низоми»ни олиб, бу низомнинг асоси бўлган Ислом ақидасини тарк қилишимиз ҳам жоиз эмас. Чунки, бу ҳолда биз руҳи йўқ ўлиқ низомни олган бўламиз. Биз исломни олар эканмиз, уни ақидаси ва тузуми билан биргаликда, бир бутун ҳолда олиб, унинг даъватини майдонга олиб чиққанда мафкурасини ҳам ёйишимиз ҳам лозимдир.
Демак уйғониш учун ягона йўлимиз мавжуд. У ҳам бўлса ислом ҳаётини қайта бошламоқ. Ислом давлатисиз эса, ислом ҳаётини қайтадан бошлашга йўл йўқ!!».
«Ислом Низоми»даги бундай сўзларни ўқиган ҳар бир инсон Республикамиз Президенти И.А.Каримовнинг диний экстремистлар тўғрисида гапирганларида уларнинг ватанлари, миллатлари ва ҳудудлари йўқ манқуртлар бўлиб, дунё халқлари XXI асрга ўтган бир пайтда илк ўрта аср давридаги ҳалифаликни тиклашни орзу қилаётганликлари хусусидаги баҳоси айни ҳақиқат ва жуда тўғри эканлигига яна бир бор ишонч ҳосил қилади. Зеро, ватанпурушларнинг назаридаги «Ватан» тушунчаси бундан ортиқ бўлишини кутиш ҳам сўқир одамдан карвонбошиликни талаб этиш билан тенг бир нарса бўлур эди! Бу манқуртларга «Ватан ва аҳли диёр»ни қадри мусофиротда маълум бўлур. Ҳақиқатан Ватан муқаддасдур, қадрини билмоқ керак. Сотмасга ва ўлгунча айрилмасга керакдур (Махмудхўжа Беҳбудий) деган даъватлар батамом бегонадур.
Истиқлол мафкурасини одамлар қалби ва онгига сингдиришда жамият ҳаётининг барча соҳаларини имкон қадар қамраб олишда таълим тизимининг роли ва ўрни, айниқса имкониятлари беқиёс катта эканлигини ҳисобга олиб, айниқса, ижтимоий фан ўқитувчилари бу борада ҳар бир ўқув юртининг йўналишини ҳисобга олган ҳолда миллий истиқлол ҳояси ва мафкурасининг асл мазмун-моҳиятини ёшлар онгига сингдириб боришга эришмоқлари даркор. Бу борада мазкур курс юзасидан олиб бориладиган амалий машғулотлар давомида талабаларнинг ёшлари ва билим даражаларига нисбатан индивидуал ва дифференциал равишда ёндашув алоҳида аҳамият касб этади.
Хўш, алоҳида олинган гуруҳда «Миллий истиқлол ғояси» ўрганилаётган мавзу ягона бўлиб, аудиториядаги талаба (тингловчи)ларнинг билим даражалари турлича бўлган бир реал шароитда шу гуруҳда миллий истиқлол ғоясини сингдириб боришда уларда мавжуд бўлган таълим-тарбиялари даражаларига ёндошиш жараёни қандай амалга оширилиши мумкин.
Биз мазкур муаммо ҳусусида ўз тажрибамизда Тошкент Давлат Иқтисодиёт Университети қошидаги Чилонзор Академик Лицейи шароитида қуйидаги методлардан фойдаландик:
Аввало талабалар сонига мўлжаллаб қуйидаги муаммоли саволлардан иборат тарқатувчи дидактик материаллар (саволлар) тайёрланади ва уларнинг ҳар бирини кадаскоп аппарати ёрдами билан доскада кўрсатиб (кадаскоп бўлмаган шароитда оддий доскадан фойдаланиб), талабаларнинг оғзаки жавоб-баҳслари тингланади ва кенг муҳокама қилинади. Улар қуйидагилардан иборат эди:
1. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қайси моддасида мафкура ҳусусида гап боради ва унинг мазмун-моҳияти нимадан иборат?
2. Мафкуравий иммунитет деганда нимани тушунасиз?
3. «Ислом Низоми» нима вва унинг мақсад-моҳияти нималардан иборат?
4. Президент Ислом Каримов томонидан илгари сурилган - «Ғояга қарши ғоя, фикрга қарши фикр, жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш» тамойилини қандай тушунасиз?
5. Ғоя ва мафкуранинг қандай тарихий шаклларини биласиз. Уларнинг мазмун ва моҳияти ҳусусида нималар дея оласиз?
6.Мафкуравий жараённи глобаллашуви деганда нималарни тушунасиз?
7. Президент Ислом Каримовнинг «Эски мафкурадан воз кечиш натижасида пайдо бўлган бўшликни янги – миллий ғоя, истиқлол мафкураси билан тўлдиришнинг зарурати барчамизга аён бўлиши зарур» деган кўрсатмаларини шархлаб беринг?
8. «Шовинизм» ғояси қачон, қаерда вужудга келган, унинг моҳияти нимадан иборат?
9. Мафкуравий таҳдид нима?
10. Адабиёт ва санъатнинг у ёки бу мафкурани шакллантиришдаги ўрни ва роли ҳусусида нималар дея оласиз? ва ҳ.к.
Иккинчидан, дарс жараёнида мавзу юзасидан мунозара – баҳс учун тайёрланган барча муаммоли саволларга тегишли жавобларни эшитишга улгураолмаслик эҳтимоли борлиги боис, уларга уй вазифаси тариқасида тўла жавоб ёзиб келишлари топширилди ва кейинги дарсда муфассал таҳлил этилди.
Ўқитувчи юқорида кўрсатилган саволларга талабалар томонидан берилган жавобларни умумлаштирар экан, фуқароларда умуминсоний, аҳлоқий, ижтимоий-сиёсий дунёқарашларини шакллантириб борилиши ва жамиятда соғлом муҳитни барпо этишда фаол иштирок этиш Ўзбекистон Республикасининг ҳар бир фуқароси учун муқаддас бурч эканлиги ва бунинг учун улар масъул эканликларини уқтириб ўтади.
Ўқитувчи талабаларни ғоявий-мафкуравий ва маънавий тарбиялашда оила, маҳалла ва таълим муассасаларининг роли ҳусусида фикр юритиш учун албатта ўз тингловчиларининг оилавий шароитлари, уларни ўраб турган ижтимоий муҳит аниқ маълумотларга эга бўлиши дарс самарадорлигини ошириб бориши ва унинг таъсирчанлигини кўтаришда муҳим рол ўйнайди. Бу борада ҳам биз ўзимизнинг шахсий педагогик фаолиятимизда бирмунча ижобий натижаларни қўлга киритишга муваффақ бўлдик. Жумладан, гуруҳ раҳбарларининг тарбиявий иш режалари билан танишар эканмиз, унда гуруҳ талабаларига берилган тавсияномалар, гуруҳда мавжуд бўлган ютуқ ва муаммолар, уларнинг сабаб ва моҳиятларидан миллий истиқлол мафкурасини шакллантиришни янада такомиллаштириб бориш йўлида кенг фойдаланилади. Бундай методнинг қўлланилиши ўз навбатида таълим-тарбияга индивидуал ва дифференциал муносабатда бўлиш муаммосини ҳам самарали ечишга имкон берди.


Мавзуни баён этиш жараёнида қуйидаги фикрлардан фойдаланинг:

«Онгни, тафаккурни ўзгартирмасдан туриб биз кўзлаган олий мақсад – озод ва обод жамиятни барпо этиб бўлмайди».

Ислом Каримов

«Жамият аҳлининг мустаҳкам ва равшан мафкураси бўлмаса, ўз олдига қўйган аниқ бир мақсад – муддаоси бўлмаса, у муқаррар равишда инқирозга юз тутади.

Мақсад дегани – халқни, миллатни бирлаштирувчи, йўлга бошловчи бамисоли бир байроқ».
Ислом Каримов
«Миллий ғоя, миллий ифтиҳор кундалик машаққатли ишларимизда ва бунёдкорлик фаолиятимизда кучимизга куч, ғайратимизга ғайрат қўшиб, ҳақиқатан ҳам келажаги буюк давлат қураётганимизга мустаҳкам ишонч бағишлаб, руҳимизни баланд, белимизни бақувват қилишига ишонаман».
Ислом Каримов
«Ҳар бир фуқаронинг мустақил давлат билан мағрурланиши унинг ўз давлатининг мустаҳкамланиши ва гуллаб-яшнаши учун шахсий ҳисса қўшишга тайёрлигидандир. Фақат мана шундагина фуқаро давлатнинг ишончли таянчига айланади».
Ислом Каримов

«Агар биз бугунги ҳаётимизга, бунёдкорлик ишларимизга, эришаётган ютуқларимизга тўғри баҳо бермасак, уларнинг қадрига етмасак, ўз ҳушёрлигимизни йўқотиб, бизни ҳар қадамда кутаётган таҳдидларни, тинч турмушимизга, хавфсизлигимизга раҳна солаётган, оёқ остидан чиқаётган ҳар хил бало-қазоларни ҳам пайқамай-сезмай қолишимиз мумкин».

Ислом Каримов