Mikrobiologiya va immunologiya

2- savol. Organizmning immun javoblari.
Antigenlar, (grekcha anti-qarshi, genes-tur). Organizmga parenterial yo’l bilan yuborilganda o’ziga qarshi immun modda hosil qiluvchi moddalar antigen deyiladi. Antigen termini 1899 yilda venger olimi Ladislau Doych tomonidan kiritilgan. Antigenlar molekulyar og’irligi yuqori moddalardir. Molekulasi qancha yirik bo’lsa uning antigenligi ya’ni –antitela hosil qilish xususiyati shuncha yuqori bo’ladi. Antigenlar kolloid bo’lishi shart.
Antigenlarga mikroorganizmlar va ularning toksinlari, begona oqsillar, fermentlar, to’qimalarning hujayra elementlari, shuningdek o’simlik va hayvon zaharlari kiradi. Sifatli va sifatsiz antigenlar farq qilinadi. Sifatli antigenlar organizmda antitelolar hosil qilib ular bilan spesefik ravishda birlashadigan oqsillardir. Yuqori molekulali nukleyn kislotalari va murakkab polisaharidlar ham shunday xususiyatga ega. Sifatsiz antigenlar yoki gaptenlar (gapten”- termini 1936 yilda K.Landshteyner tomonidan kiritilgan) murakkab uglevodlar, lipidlar va boshqa moddalar bo’lib, antitelo hosil qilmaydi, lekin ular bilan spesifik ravishda birlashadi. Gaptenlar o’zicha antitelo hosil qila olmasa ham, lekin ularni antigenlik xususiyatiga ega bo’lgan bironta oqsil moddalar bilan birlashtirib organizmga yuborilsa gaptenga qarshi immun moddalar hosil bo’ladi.
Gaptenlarga antigenlik qilishda ishtirok etadigan oqsil moddalar yetakchi yoki shlepper deyiladi. Yod, brom, atoksil, xinin va boshqa kimyoviy moddalar antigen bo’lmasa ham, ular oqsil bilan birlashganda antigenlik xususiyatiga ega bo’ladi. Bular yarim gaptenlar deyiladi. Antigenlar hujayraning barcha qismida sitoplazmasida, o’zak kritmalarida bo’ladi.
Mikroblarining antigenlari. Mikrob hujayrasida har xil kapsula, xivchinli va somatik antigenlar bo’ladi.
Ular tarkibi, xususiyatlari va ta’siri bilan farq qiladi. Kapsulali antigenlar polisaxridlar polipeptidlardan iborat (kuydirgi qo’zg’atuvchisi);xivchinlilar-flagellin oqsilidan;somatik polisaharidlar, va lipidlardan tarkib topgan murakkab kompleksdir. Xivchinli antigen termolabil -60-80⁰C da parchalanadi, somatik antigen termostabil -100⁰C 2 soat qizdirishga ham chidamli. Kapsulada, hujayra devorida va xivchinlarda maxsus antigenlar borligi aniqlangan.
Hozirgi vaqtda sintetik yo’l bilan antigenlar olinmoqda, ular vaksinalar singari immunitet hosil qila oladi.
Antitela. Bu maxsus oqsillar –immunoglobulinlar bo’lib, hayvon organizmida antigenlar ta’sirida paydo bo’ladi. Antitelolar zardob oqsillarining globulinlari bilan bog’liq bo’ladi, albuminlarda bo’lmaydi. Antitelo termolobil bo’lib, molekulyar og’irligi 150-900 kDa. Butun ittifoq sog’liqni saqlash jamiyati (VOz) immunologiya bo’limi halqoro kommissiyasi tomonidan Pragada (1964) immunoglobulinlar beshta sinfga bo’lingan: IgG, IgM, IgA, IgE va IgD. Ular qon zardobi globulinlari tarkibidagi miqdori, molekulyar og’irligi va boshqa belgilar bilan farq qiladi.
Antitelolarning asosiy xususiyati ularning maxsusligi spesefikligidadir. Ya’ni, aynan ularni hosil qilgan antigenga ta’sir qiladi. Antigen bilan antiteloning o’zaro ta’siri natijasida, antigen inaktivasiyalanadi.
Antitelolar o’z antigeniga qanday ta’sir qilishiga qarab uchga bo’linadi: mikrobga qarshi, zaharga qarshi-antitoksinlar va hujayraga karshi Agglyutininlar hujayralarni (mikroblar, eritrositlar) yopishtiradi, antitoksin lar-toksinlarni neytrallaydi, presepitinlar oqsilni koagulyasiya qiladi, lizinlar mikrob, eritrosit va hokazolarni eritadi. Antitelolar organizmda 5-6 kundan keyin paydo bo’lib, bir necha oy davomida saqlanadi. Avval antitelolar ko’payib boshlaydi, 14-17 kundan keyin ko’payishi maksimum darajaga yetib so’ngra ularning miqdori yana kamayadi. Antigen ta’sirida chuqur immunobiologik o’zgarishlar paydo bo’lib, oqibatda antitelo yo’q bo’lib ketgandan keyin ham organizm chidamli bo’lib qolaveradi. Antiteloning ko’payish tezligi antigenni yuborish joyiga bog’lik. Agar u tomir orqali yuborilsa chidamlilik tez paydo bo’ladi. Antigenning sekin so’rilishi organizmda antiteloning uzoq saqlanishiga olib keladi. Shuning uchun antigenning achchiqtosh, gidrookis alyumeniy kabi deponentlar bilan yuboriladi. Hozirgi vaqtda Passiv immunitet hosil qilish uchun qo’llash mumkin bo’lgan monoklonal antitelolar olingan. U kimyoviy toza moddalar bo’lib tarkibida begona oqsil yo’q, shuning uchun oqsil kasali, anafilaksiya va boshqa reaksiyalarning oldini oladi.