Microsoft Word Conf-селекция rtf

КУНГАБОҚАРНИНГ ИНЦУХТ ЛИНИЯЛАРИНИ ҚИСҚА МУДДАТДА ЕТИШТИРИШ УСУЛИ 
 
Луков М.Қ. 
Самарқанд қишлоқ хўжалик институти
 
Республикамизнинг аҳолиси ҳозирги пайтда, истеъмол учун кунгабоқар мойини кўпроқ 
ишлатишаётгани сир эмас. Шунингдек дўконлардаги сотувда ҳам асосан кунгабоқар мойи харид 
қилинмоқда. Чунки бу мой табиий тоза бўлиб, сифатлилиги жиҳатидан зайтун мойига жуда ўхшашдир. 
Сўнгги йилларда кунгабоқарнинг майдони бир мунча кенгайтирилди. Жумладан, 2008-йилдан 
бошлаб ҳар йили 21-22 минг гектар суғориладиган ерда мойли кунгабоқар ўстирилмоқда ва гектаридан 22 
ц/га ҳосил етиштириш режалаштирилган.
Маълумки, кунгабоқарнинг навларига нисбатан гетерозис дурагайлари кўп экилади. Чунки, 
дурагайнинг биринчи (F
1
) авлоди навларга нисбатан 25-40 % кўп ҳосил олишни таъминлайди.[1.,2.,3.] 
Республикамиз шароитида кунгабоқарнинг давлат реестрига киритилган Лучафэрул, санбред-254, ХС-
8506 (МПК-8506), Велия каби дурагайлари АҚШ, Молдава, Франция, Сербия, давлатларининг селекцион 
дурагайларидир. Кунгабоқар гетерозис дурагайларининг ижобий томонлари: ўсимлик бўйи ва бошқа 
морфологик белгилари жиҳатидан бир текис, пишиш муддатлари бир хил, ота-она шаклларига нисбатан 
ҳосилдорлик 1,5-2,5 марта кўп ва уруғдаги мой миқдорининг кўп бўлишидир. [3.,8.,9.] Кунгабоқарнинг 
гетерозисли селекцияси бўйича биринчи марта Россияда дастлабки иш 1971 йил машҳур селекционер 

---

117
Академик В.С.Пустовойт раҳбарлигида бошланган.[3] Бундан ташқари шу соҳада Н.И.Воскобойник, 
П.И.Ткаченко, В.А.Литвиненко, К.И.Солдатов, А.В.Анишенколар гетерозис дурагайларини етиштиришни 
ишлаб чиқариш даражасига етказдилар. [5] Ҳозирги пайтда Россия ва бошқа давлатлар кунгабоқар 
ҳосилдорлигининг юқори бўлишини гетерозисли селекциянинг ҳисобидан амалга оширишмоқда. 
Гетерозисли дурагайнинг F
1
авлоди экишга тавсия этилади. Чунки F
2 
– F
3 
авлодларида парчаланиш рўй 
берганлиги сабабли ўсимликнинг вегетатив ва репродуктив органларида кескин фарқланишлар кузатилади 
[9.,10.] Гетерозисли дурагайлар ўзидан чаглатилган (инцухт) линиялар асосида амалга оширилади. 
[1.,3.] Инцухт линияларни етиштириш ва уларнинг констант шаклини олишга эришиш ҳамда олинган 
линияларнинг умумий комбинацион қобилияти ва махсус комбинацион қобилиятини аниқлаш асосида 
гетерозис қобилиятга эга шаклларни ажратиш жуда маъсулиятли ва мураккаб жараён ҳисобланади. [3.,7.]
Бундан ташқари кунгабоқар инцухт линияларининг констант формалари 5-8 йил ва айрим намуналарда 10 
йилдан 14 йилгача ўз- ўзидан чанглатиш ишларини ўтказиш зарур бўлади [10.] .
2003 йилдан буён кунгабоқарнинг гетерозисли дурагайларни қисқа муддатда етиштириш усулини 
ўрганиш мақсадида илмий тадқиқотлар олиб борилди. Ушбу мақсадга эришиш учун дала тажрибалари 
икки хил иқлим шароитда, Самарқанд ва Сурхондарё вилоятларида ўтказилди. Тажрибалар турли 
ўстириш шароитлари: суньий иситилган иссиқхона, плёнка остида ўстириш ва очиқ ерда ўтказилиб, бир 
йилда кунгабоқарнинг икки авлодини олиш вазифаси қўйилди. Объект сифатида Бутун Россия мойли 
экинлар ИТИ, Ўзбекистон ўсимликшунослик ИТИ, Ўзбекистон толали ва мойли экинлар тажриба 
станцияси ва СамҚХИ селекциясига оид коллекция намуналаридан фойдаланилди. Тажрибаларни 
ўтказишда, ота –она жуфтларини танлаш, кастрация ўтказиш, чатиштириш, сунъий равишда қўшимча 
чанглатиш, даврий ва масофий чеклаш ўрнатиш, инцухт линияларнинг умумий комбинацион ва махсус 
комбинацион қобилиятларини аниқлаш, линиялар ўсимликларининг ўсув ва генератив органларнинг 
шаклланишини ўрганиш Бутун Россия мойли экинлар ИТИ, Бутун Россия ўсимликшунослик ИТИ, 
Ўзбекистон ўсимликшунослик ИТИ ҳамда Давлат Нав Синовининг умум қабул қилинган усулларидан 
фойдаланилди.