Metodologiyasi

uchun q o 'lia n iia d i.
T aqqoslash uslubi d astlab m a ’rifatparvarlar to m o n id a n
q o 'lla- 
n ilgan . r.Vimv* b ir in c h ih r d a n b o'lib n V i to m o n id a n yaratilean
tarixiy 
kitoblarida taqqoslash uslubini q o'llagan, biroq b u n d a bu 
uslub tarixiy uslubga n isb atan ko‘proq vosita sifatida q o 'llan ilg an . 
XIX
asr 
oxirlariga kelib bu uslub tarixiy tad q iq o tlard a, ayniqsa 
ijtim oiy-iqtisodiy tarix soh alarid a an ch a keng o ‘rin tu ta b o sh la­
di. 
Ikkinchi ja h o n u ru sh id an keyingi yillarda ayniqsa kom parativ 
uslub keng q o 'llan ila boshlandi. A m alda biron ta h am tadqiqot bu 
uslublarni qo 'llam asdan am alga oshirilm aydigan bo'ldi.
D aliliy m ateriallarn i, m a’lum otlarn i yig‘ish, d alillarn i tiz im - 
lashtirish va ta h lil qilish jaray on id a tarix ch i ko'p g in a jara y o n ­
larning m azm unidagi o 'x sh a sh lik n i, biroq ayni vaqtda jara y o n ­
larn in g zam on va m akon b o 'y ich a turliligi, b ir-b irid an farqlanishi 
om illari sababli turlilik kasb etish in i va yana ayni vaqtda shak lan
um um iylikni ko'rishi m um k in .
M azkur uslubning bilish ja ray o n id ag i m ohiyati u n in g ta r i­
xiy ja ra y o n larn in g m o h iy atin i tu sh u n tirib berish uch u n y o 'n a lti- 
radigan im k o n iy atlarid ad ir. Jaray o n n in g m o h iy atin i an g lash va 
tu sh u n ish uchu n u n in g o 'x sh a sh lik va farqlanuvchi xususiyat- 
larin i tu sh u n ish kerak. Bu u slu b n in g m antiqiy asosini analogiya 
tash k il etib, tadq iq ot obyektidagi b iro r-b ir o 'x sh ash lik asosida 
ja ra y o n n in g boshqa jih a tla ri haqida h am x u lo salar ch iq arilish i 
m u m k in.
Tarixiy taqqoslash uslubi tarixiy jarayon tafsilotlari an iq va 
ravshan bo'lm ag an da u n in g m oh iyatin i ochishga, shuningdek, 
um um iylikni, qo n u n iy lik n i, tak ro rlan u v ch an lik n i aniqlash h a m ­
da um um lashtirishga va tarixiy p arallellik n i yuzaga chiqarish 
uchun im kon beradi. B unda alb atta b ir q ato r talablarga rioya 
etishga to 'g 'ri keladi. Ju m la d a n , avvalo taqqoslash tarixiy ja ra ­
yonning shaklan o'xshash jih a tla rin i em as, balki m ohiyatini aks 
ettiruvchi aniq va k onkret d a lilla r (faktlar) bilan am alga o sh i- 
rilishi lozim , ik k in ch id an , ho disalar va ja ra y o n larn in g tipologi-
309

---

yasi va davrini yaxshi bilish va tu sh u n ish lozim . Taraqqiyotning 
b ir bosqichida voki turli bosaichlariria b o ‘
1
ean h ir vi! vn tu rli v?i 
ho u isaiarn i laqqosiash m u m k in . b ir holatda m ohiyat o'xshash- 
lik asosida ochiiad ig an b o is a , boshqa holatda tu rlilik asosida 
a u iq ia a ish i m u m k in . B iroq ayni vaqiua la n x c n ia a n tarixiylik ta ­
m oy ilin i unutib q o'ym aslik talab etiladi. Tarixiy taqqoslash uslu- 
b in i qo 'llash d a b ir q ato r ch eklanishlarga duch kelish m um kin. 
Bu uslub real voqelikning tu rlilig in i tushunishga im kon bersada, 
k o n k ret shakldagi xususiyatini ko'rsatib berolm aydi. Shuningdek, 
tarix iy taraqqiyot su r'a tin in g tadqiqida ham tarixiy taqqoslash 
uslubidan foydalanish m aqsadga m uvofiq em as. M azk u r uslub­
n in g rasm an (shunchaki q o 'llash , qo'llan ish i «kerak* b o'lganli- 
gi uchun q o'llash ) q o 'llan ilish i xatoliklarga olib kelishi, ko'pgina 
tarix iy hod isalar m ohiyatin in g n o to 'g 'ri talqiniga va tavsiflani- 
shiga olib kelishi m u m k in . Tarixiy taqqoslash uslubidan boshqa 
tad q iq ot uslublari bilan birgalikda foydalanish m u m kin. Afsuski, 
ta rix c h ilar to m o n id an tarix iy taqqoslash uslubi ko'p hollarda 
analogiya va solishtirish bilan gin a q o 'ilan ilad i, u tad qiqo tlar ja ­
rayonida to 'liq yuqoridagi ko'rsatib o 'tilg an jih a tla rin i inobatga 
olgan holda kam dan kam q o 'ilan ila d i.
Tarixiy x a rita la r (k a rta la r) - tarixiy voqealar va jarayonlar, 
u la rn in g borishi, so d ir b o'lg an joylari, m asalan, qadim gi sivi- 
lizatsiyalar, m adaniy m arkazlar, davlatlar, jan g va to'qnashuvlar 
b o'lgan joylar, savdo yo'llari va ch egaralar kabilarni aks ettirad i 
va voqelikni tasavvur qilish d a yordam beradi.
Tarixiy-genetik uslub — tarixiy-genetik uslub va retrospektiv 
uslublar keng tarqalgan bo'lib, ular tarixiy voqealarning tarkibi, va- 
zifalari va o'zgarishlarni ketm a-ket ochib berishga yo'naltirilgan. 
Tarixchi I. K ovalchenkoning ta ’kidlashiga ko'ra m azkur uslub­
lar «mantiqiy tabiati bo'yicha bu analitik va induktiv, axborotning 
bayon etilishga ko'ra esa tavsifiydir*. U sabab va oqibat o'rtasidagi 
bog'liqlikni aniqlashga yo'naltirilgan bo'lib, u yoki bu tarixiy ja ra ­
yonlarning kelib chiqishini tahlil qilishga asoslanadi. Bunda tarixiy 
voqea ham individual, ham konkret holatda ko'rinadi.

---

Bu m etoddan absolyutlashtirilgan (m utlaqlashtirilgan) holatda 
c«»iaianibu ayriir. xaiulikhrgn o!ib kelishi !rv.,r" v ;"