Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

Название публикации:
«ОНА ТИЛИ ДАРСЛАРИДА МАТН ЯРАТИШ 
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ» 
Аннонтация
: Ушбу мақолада она тили дарсларида матн яратиш 
технологиялари тўғрисида фикр юритилган. 
Калит сўзлар
: Она тили, технология, матн яратиш, мактаб, дунёқараш, 
тилшунос. 
 
 
Техника тарққиёти даврида ёш авлодни тарбиялашда билим салоҳиятига 
қўйлаётган барча талаблар, ўқувчи дунёқарашининг кенглиги, нутқининг 
равонлиги ва ҳар қандай ҳолатда мустақил фикр билдира олиши унинг 
келажагини таъминлашда муҳим роль ўйнайди. Мактабларда она тили фанидан 
уй топшириқларининг айнан матн яратишга урғу берилиши бежизга емас.
Матн – тилнинг алоҳида йирик бирлиги. Матнни яратишда уни сўз 
бирикмаси ва гапдан фарқлаш зарур. Тилшунос олим И.Расуловнинг фикрича, 
гапда катта бирлик мураккаб синтактик бутунлик бўлиб, у фикран ва синтактик 
жиҳатдан ўзаро боғлиқ гаплар бирлашмасидан иборат.
Маълумки, ўқувчиларнинг нутқий фаолиятини ривожлантиришда матн 
яратишнинг аҳамияти катта. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да матн сўзи арабча 
сўздан олинганлиги айтилади. 
Aслига матн услубий моҳиятига кўра илмий, расмий, бадиий ва оммабоп 
каби турларга бўлинади. Она тили дарсларида матнинг деярли барча 
кўринишларидан фойдаланилади. Ўқувчилар матн яратишлари орқали оғзаки 
нутқини ўстиришга ҳам эришадилар. Матн яратиш машғулотлари ўқувчиларни 
нутқини мантиқий қуриш малакасини шакллантиради. 
Умумий ўрта таълим мактабларида она тили таълимининг асосий мақсади 
ўқувчиларнинг коммуникатив саводхонлигини ошириш, уларни мустақил 

---

283 
ижодий фикрлашга йўналтириш, фикр маҳсулини тўғри, равон, ўринли 
ифодалашга ўргатишдир. Буни амалга оширишнинг ишончли омили – матн 
яратишнинг самарали технологиясини ишлаб чиқишдир. Демак, бу ўқувчини 
муаммоли ўқув топшириқлари орқали изланишга ва кашф қилишга йўналтириб, 
луғат бойлигини кенгайтириш орқали нутқий маҳоратини ҳам шакллантиради. 
Шунингдек, фикрини ифодалашда сўзларни таниб ва танлаб ишлатишга 
ўргатади. 
Умуман олганда, ўқувч саводхонлигини таъминлашда мустақил матн ярата 
олиш кўникмаларини ривожлантириб бориш ва уни мунтазам равишда 
такомиллаштириб бориш муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун ўқувчи эгалланган 
билим, кўникма ва малака, яъни мустақил матн яратиш масаласи она тили 
дарсларида ўрганилаётган ҳар бир мавзуниниг асосий мақсадига айланиши 
лозим. 
Она тилининг янги-янги имкониятларини излаб топиш ва уни дарс 
жараёнига татбиқ этиш ўқувчиларнинг ижодий тафаккур, ҳодисаларни кузатиш, 
англаш, қиёслаш таҳлил етиш, танлаш, гуруҳлаш каби қобилиятларини 
такомиллаштириб, уларда миллий мафкура, мустаҳкам эътиқод, миллий дунё 
қарашни таркиб топтиришга хизмат қилади. Ўқувчи ва ўқитувчи ўртасидаги 
ҳамкорлик муносабатлари фаоллашади.
Ҳозирги давр талабига мувофиқ, таълим жараёнини ахборотлаштириш, 
масофавий таълимнинг аудиовизувал воситаларини яратиш ҳамда уларни 
педагогиc жараёнда қўллаш борасида кўплаб тадқиқотлар олиб борилмоқда. 
Тил ва адабиёт таълимида замонавий педагогик технологиялардан 
фойдаланиш методикасини яратишда ўзбек методист олимларидан М.Ҳ.Aлиев, 
Р.Х.Aҳмедов, М.Ю.Ниёзметова, Ж.Ҳасанов, Ф.О Эгамбердиева, Т.Ўринов, 
Н.Мирзайев каби соҳа мутахассисларининг илмий изланишлари муҳим 
аҳамиятга эгадир. 
Ўзбек тили дарсларида асосан ҳикоя мазмунли ҳамда тасвирий матнлардан 
фойдаланиш яҳши натижа беради. Aйниқса, бадиий асардан олинган 
парчалардаги диалогиc ва монологик нутқ кўринишдаги матнлар ўқувчилар 

---

284 
онгига тез етиб боради ва енгил ўзлаштирилади.Тасвирий матнларда 
тасвирланган нарса, ҳодиса ёки шахснинг бирламчи хусусиятларини тилга олиш, 
уларга алоқадор бошқа хусусиятлар ҳақида сўз юритиш ҳам самаралидир.
Ўқувчиларда мустақил матн яратиш кўникмаларини шакллантиришда 
таълим самарасини белгиловчи муҳим омиллардан ҳисобланган илмий-маданий 
мулоқот ва унга ўргатувчи интерфаол методлар, ижтимоий психологик 
тренинглардан ҳам унумли фойдаланиш мумкин.
Демак, мустақил матн яратиш даражаси ўқувчи онгида нутқий тафаккурини 
кенгайтириш, ривожлантириш ва мустақил матн яратишга йўналтирилган 
лингвопсихолагик ўқув топшириқлар: расмли нутқий вазиятлар, муаммоли 
савол-жавоблар, электрон слайд ва версиялар, ахборот технологияси билан 
бойитилган таълимий-дедактик воситалар ёрдамида ҳамда амалий татбиқ 
даражасини аниқлашга хизмат қиладиган меъёрлар тизимида акс этиши лозим. 
Ўзбек тилини ўқитишда матн яратиш ва матннинг турли шаклларидан 
фойдаланиш 
ўзбек 
тили 
дарсларининг 
самарадорлигини 
оширишга 
,ўқувчиларнинг оғзаки нутқини ривожланишига хизмат қилади.