Mavzu: tovushlar talaffuzini mustaxkamlash uchun nutqiy materiallar tanlash

Kurs ishining tuzilishi: Kirish, nazariy qism, 1-bob 2 paragrafdan, 2-bob, 2 paragraf, bob bo’yicha xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

I. BOB NUTQIY MATERIALLAR TANLASHDA LOGOPEDIK TAMOIL VA METODLARGA TAYANISH

1. 
   Nutqiy materiallar tanlashda bolalar yoshining ahamiyati
   

Ma’lumki logopediyaning asosiy maqsadi turli xil nutq faoliyati: og‘zaki, yozma nutqdagi kamchiliklarni, mustaqil gapirish jarayonida, o‘yinlarda, o‘qishda, jamiyat ishlarida va hokazolardagi talaffuz nuqsonlarini bartaraf etish, to‘g‘rilash, yo‘qotishdir.

Logopedik ta’sir o‘tkazish mohiyat e’tibori bilan olganda maxsus pedagogik sistemalar yordamida yangi ko‘nikmalarni tarbiyalash, notog‘ri kґnikmalarni oldiniga bo‘g‘ib, keyin yo‘qotib yuborishdan iboratdir.

Logopedik ta’sirning asosiy vositasi – talaffuz kamchiliklarini bartaraf etishning maxsus usullarini qo‘llash, ya’ni to‘g‘ri tuzilgan nutq mashqlari kompleksi va artikulyatsion gimnastikadan foydalanishdir.

Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish ishi 4 bosqichda olib boriladi: 1) tayyorlov davri, 2) tovushlar talaffuzini yo‘lga qo‘yish (tovushlar postanovkasi), 3) tovushlarning oson, ya’ni o‘z-o‘zidan talaffuz etiladigan bo‘lishiga erishish - avtomatizatsiyasi, 4)almashtiriladigan tovushlarni bir-biridan farq qilish, tovushlar differensiyasi.Tayyorlov davri har doim o‘tkazilishi shart emas. Ba’zi hollarda birgina oddiy mashq bilan tovushning o‘z-o‘zidan talaffuz etiladigan bo‘lishiga erishish mumkin. Biroq ko‘p hollarda tovushni qo‘yish uchun bir qator tayyorlov ishlarini o‘tkazish zarur. Masalan til tagidagi yuganchaning kalta bo‘lishi tufayli bola “r” tovushini to‘g‘ri talaffuz etmasa, til uchini tepaga ko‘tara olmasa, yuganchani bir qator artikulyatsion mashqlar yordamida o‘z holiga keltirish,cho‘zish mumkin.Tayyorlov bosqichida artikulyatsion apparatning harakatchanligini yaxshilash, nafasni mashq qilish, taqlidchanlikni rivojlantirish va keyingi bosqichlarda zarur bo‘ladigan boshqa ko‘nikmalarni tarbiyalash zarur.

Bir yarim yoshdan uch yoshgacha bo'lgan bolalarda nutqni tushunish tez rivojlanadi, lug'at boyligi keskin ortadi va so'z tarkibi takomillashadi. Ular avval tovush birikmalarini, so'ngra esa oddiy iboralar, kichik she'rlarni oson takrorlay oladilar. Ushbu davrda nutq nafaqat kattalar bilan, balki tengdoshlar bilan ham muloqot vositasi sifatida shakllanadi. Aynan shu davrda bolada tovush talaffuzi va tinglash qobiliyati jadal rivojlanadi.

Ushbu davrdagi asosiy vazifa tinglash qobiliyatini doimiy rivojlantirish, nutq apparati azolarini mustahkamlash va rivojlantirishdan iborat.

Ushbu maqsadlarga erishish uchun muayyan tovushlar guruh tanlab olinadi va bolalar tovushga taqlid qilish asosida ularni mashq qildiradilar. Asosa bu eng oddiy tovushlar guruhlaridir:

- unlilar-a, i, o.

- lab-lab undoshlari-b, m, p.

- til orqa undoshlari-k, g, x.

- lab-tish undoshlari-v, f.

- til oldi undoshlari-t, d, n.

Ikki yildan keyin asta-sekin artikulyatsiya jihatdan nisbatan murakkab boTgan til oldi undoshlar ham beriladi-xushtaksimonlar-s,z; shuvillovchilar-sh, j, ch; sonorlilar-l, r. Ammo bu degani 3 yoshdan boshlab bolalarning to'g'ri talaffuziga erishish zarur, degani emas. Bolalar ushbu tovushlarni muntazam mashq qilish natijasida asta-sekin, 5-6 yoshlarga kelib to'g'ri talaffuz qila boshlaydilar.

Tovushga taqlid qilishni bolaning turli faoliyatlariga qo'shish bolalarning nafaqat turli ko'rinishdagi tovushlarni to' g'ri talaffuz qilishlarini aniqlash va mustahkamlashga yordam beradi, balki tovushlar hamda so zlarni aniq va tushunarli qilib talaffuz etishlariga erishishda ham komaklashadi. Aynan bir xil tovush taqlidlarini bir necha marta qo'shib talaffuz qilish nutqiy nafasning rivojlanishiga yordam beradi.

Agar kishi talaffuzida kamchiliklar bo‘lsa, eng avval noto‘g‘ri talaffuz etiladigan tovushni to‘g‘ri talaffuz etishga o‘rgatish, ya’ni tovush talaffuzini yo‘lga qo‘yish, uning postanovkasi ustida ish olib boriladi.

O‘rganilgan yangi tovushni bo‘g‘in , so‘z, gaplarda, she’rlarda va umuman nutq faoliyatida to‘g‘ri qo‘llashga o‘rgatish – tovushning avtomatizatsiyasidir.

Yangi o‘rganilgan tovushni boshqa o‘xshash tovushlardan ajrata bilishga o‘rgatish – differensiatsiya to‘rtinchi bosqich sifatida o‘tkaziladi.

Tovushlarni turli xil usullar yordamida to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish mumkin.

1. 
   Taqlid usuli. Bunda logoped oynaga qarab kerakli bo‘lgan tovush artikulatsiyasini aniq qilib ko‘rsatadi, tovushni talaffuz etadi. Logopat esa uning harakatlariga taqlid qilish yo‘li bilan tovush talaffuzini o‘rganib boradi.
   
2. 
   O‘xshash tovushni talaffuz ettirib turib, mexanik usuldan ham foydalanish.
   

Logopat bola to‘g‘ri talaffuz qila oladigan o‘xshash tovushni nutq apparati organlarining holatini tegishli asbob (shpatel, logopedik zondlar) yordamida o‘zgartiradi. Agar bolaga masalan, “k” tovushini to‘g‘ri talaffuz etishini o‘rgatmoqchi bo‘lsak biz unga ta – ta – ta kabi bo‘g‘inlarni takrorlash vazifasini beramiz. Bunda til uchi pastki tishlarga tegib turishi kerak. Bola shu bo‘g‘inlarni talaffuz etayotgan vaqtda logoped shpatel yoki zond yordamida til uchini asta bosib, tilni og‘iz ichkarirog‘iga itaradi. Bunda asta sekin ta – tya – kya – ka – ka kabi tovushlar chiqadi. Shuningdek “d” tovushining talaffuzidan foydalanib “g” tovushini, “s” tovushidan foydalanib “x” tovushi talaffuzini yo‘lga qo‘yish mumkin.

3. 
   Aralash usul. Bu usul taqlid mexanik usulni va tushuntirish ishlarini o‘z ichiga oladi. Masalan, “s” tovush talaffuzi o‘rgatilayotganda logoped til, tish, lablar qanday holatda bo‘lishi kerakligini bolaga tushuntiradi. Bola bunga tushunsa ham, lekin ixtiyoriy harakat malakasi yaxshi rivojlanmaganligi tufayli tilni kerakli holatga keltira olmaydi, “tili kelishmaydi”. Bunda biz shpatel bilan yordam beramiz.
   

Tovushlar avtomatizatsiyasini o‘tkazishda dastlabki bosqichlarda sodda yopiq bo‘g‘inlar, so‘ng ochiq, keyin esa murakkabroq bґg‘in bo‘lishi mumkin. Lekin bolaning yoshiga, talaffuzidagi kamchiligining harakteriga qarab, mashq muddati har xil bo‘lishi mumkin.

Logopedik mashg‘ulotlar bir haftada kamida uch marta o‘tkazilishi kerak.Logopedik mashg‘ulotlar uchun material tanlashda oddiydan murakkabga o‘tish prinsipiga asoslanish zarur. Bunda logoped fonetik talablarni doimo hisobga olib borishi kerak. Eng oldin talaffuz fonetik jihatdan oson tovush o‘rganiladi. Differensiatsiya bosqichida eng avval artikulatsiya jihatidan bir-biridan uzoq tovushlar, so‘ngra yaqin, o‘xshash tovushlar ustida ish olib boriladi.

Tovushlar avtomatizatsiyasi o‘tkazishda dastlabki bosqichlarda sodda yopiq bo‘g‘inlar, so‘ng ochiq, keyin esa murakkabroq bo‘g‘inlar beriladi. Ularning talaffuzi o‘zlashtirilgandan so‘ng sodda so‘zlar, gaplar talaffuziga o‘tiladi va hokazo. Masalan, lo – la, ol – ma, gi –los, ix – los va hokazo.Agar bolada polimorf talaffuz defekti bo‘lsa, bunday bolalar bilan bir nechta tovush talaffuzini bir vaqtning o‘zida bartaraf etish ustida ish olib borish mumkin. Eng avval o‘zining artikulatsiyasi bilan bir-biridan uzoq turadigan keskin farq qiladigan tovushlar ustida ish olib boriladi. Masalan, “r”, “s”, “y” tovushlar bir-biridan jihatdan keskin farq qiladi. Shuning uchun bu uch tovushni bir vaqtda o‘rgatish mumkin.

Lekin bola “s”, “sh”, “l”, “r” tovushlarini noto‘g‘ri talaffuz qiladigan bo‘lsa, “s” va “sh” yoki “l” va “r” tovushlari talaffuzini bir vaqtda tuzatish mumkin emas, chunki o‘xshash tovushlarni bola bir-biri bilan almashtirib yuboradi.

Agarda 3 yoshli bolalar-s, z, sh, ch, r, l kabi tovushlarni yetarli darajada yaxshi talaffuz qila olmasa, darhol ularni mashq qilishga kirishish kerak emas, chunki bu bolalarning ularni noto'g'ri talaffuz qilishga odatlanib qolishlariga olib kelishi mumkin.

5 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan davrda tovushlarni to'g'ri talaffuz qilishni shakllantirish bolalar tomonidan kopincha aralashtirib talaffuz qilinadigan tovushlarni tabaqalashtirish ishlari bilan bog'liq holda amalga oshirish mumkin. bunda asosan jarangli va jarangsiz tovushlarni, v-f, z-s, j-sh, b-p, d-t, g-k, shuningdek, l va r tovushlarining talaffuziga e'tibor berish darkor.

2.