Mavzu: Ravishlarda daraja formasi. Sifatdosh oboroti,ravishdosh, harakat nomi oborotlari

Ravishdosh qo`shimchasining qaysi varianti qo’llanishi negizning qalin — ingichkaligi va unlining lablangan — lablanmaganligiga bog‘liq.

-qïnča, -kinčä / -ğïnča, -ginčä / -qunča, -künčä / -ğunča, -

günčä affiksli ravishdosh. MK da: Öküz aδaqï bolğïnča

buzağu bašï bolsa yig. – Ho‘kizning oyog‘i bo‘lgandan ko‘ra,

buzoqning boshi bo‘lgan yaxshi; QB da: todmağïnča –

to‘ymaguncha, basmağïnča – bosmagunga qadar, yetmäginčä –

yetmay turib.

-yïn, -yin affiksli ravishdosh. Tašra yorïyur tiyin kü ešidip,

balïqdaqï tašïqmïš, tağdaqï inmiš. – Tashqarida yuribdi, degan

xabarni eshitib, shahardagi tashga chiqibdi, tog‘dagi inibdi

(K.11–12).

-matï, -madï, -mäti, -mädi / -matïn, -madïn, -mätin, -mädin affiksli ravishdosh. Bunča išig küčüg bertükgärü saqïnmatï "türk bodun ölüräyin, uruğsïratayïn”, – ter ermiš. Shuncha mehnatini, kuchini sarf etganiga ham andisha qilmay: “Turk xalqini o‘ldirayin, urug‘ini qoldirmayin”, – der ekan (K.10); İgidmiš qağanïŋïn sabïn almatïn yir sayu bardïğ. – Tarbiyat qilgan xoqoningning so‘zini olmayin har yerga ketding (Ka.9).

-pan, -pän / -ban, -bän affiksli ravishdosh. İB da: olurupan – o‘tirib, yatïpan – yotib.

-maδïp, -mäδip affiksli ravishdosh. MK da: eδkärmäδip oq atar – o‘ylamayin o‘q otar.

Se’rda shunday kelgan:

İglädi meniŋ aδaq,

Körmäzip oğrï tuzaq.

İglädim andïn uzaq,

Emlägil emdi tuzaq.

(Yashirin tuzoqni ko‘rmay, mening oyog‘im ilindi. Uzoq vaqt qiynaldim. Ey sevgilim, endi o‘zing davola) (MK.I.361).

Tawğač xannïŋ turqusï telim, teŋlämäzip bïčmas. – Tavg‘ach xonning ipakligi mo‘l, lekin o‘lchamay kesilmaydi (MK.I.402).

-qalï, -käli / -ğalï, -gäli affiksli ravishdosh. MK da: tutušqalï – tutish uchun, urğalï – urgani, urish uchun; QB da: alğalï – olish uchun, tutqalï – tutish uchun, tergäli – terish uchun.

“Attuhfatu-z-zakiyatu fillug‘atit turkiya”da yozilishicha

(AZFT.117–118), turkiy masdar ikki xildir: biri - fe’l masdari,

ikkinchisi – sifat yoki otga qo‘shilib xoslangan masdarlar.

Fe’l masdarlaridan biri -maq, -mäk qo‘shimchasini qo‘shish

bilan yasalgan turidir. Bu qo‘shimcha shaxs ko‘rsatkichini

olmagan fe’llarga qo‘shilib keladi: almaq, turmaq, ketmäk,

kelmäk.

RQ da: barmaq, olturmaq, arïtmaq, qopmaq, satğïn almaq,

tökmäk, küydürmäk, yemäk.

Fe’lning boshqa bir masdari shaxs ko‘rsatkichini olmagan

so‘zlarga -š (-ïš, -iš / -uš, -üš) qo‘shimchasini qo‘shib hosil

qilingan: uruš kabi.

Otlardagi masdar yasovchilardan biri -lïq, -lik, -luq, -lük

dir.

Sonlarning birlik, ikilik, üčlük, törtlük shakli ham ot masdariga misoldir.

Bu qo‘shimcha fe’l masdarga qo‘shilib ot masdarini hosil qilishi ham mumkin: almaqlïq, bermäklik.

Otlardagi masdarning boshqa belgilari ham bor. Masalan, muddat uzoqligini bildiradi: aylïq, yïllïq künlük.

Masdar shakli shaxs-son qo‘shimchalari bilan ham qo‘llanadi: almaqïm, almaqïmïz, almaqïŋ almaqïŋïz, almaqï, almaqlarï. Bularning bo‘lishsiz ko‘rinishlari: almamaqïm, almamaqïmïz, almamaqï.

E'tiboringiz uchun rahmat!