|
2. KEYNS IQTISODIY TA’LIMOTINING’ XUSUSIYaTLARI
Kapitalizmning’ bosh illatlari bu ishsizlik va inqirozlardir, Keyns bularning’ sabablarini soҳibkorlar psixolog’iyasidan topishg’a intiladi. Inqirozlar kapitalistning’ qayfiyatig’a qarab ro’y beradi, ya’ni optimizmdan pessimizmg’a o’tg’anda bo’ladi. Asosiy e’tibor «iste’molg’a moyillik» va «jamG’’arishg’a moyillik»ka qaratiladi.
Keynsning’ umumiy bandlik nazariyasi quyidag’ilarg’a asoslanadi: Ish bilan bandlik ortishi tufayli milliy daromad va, demak, iste’mol ortadi, ammo iste’mol daromadg’a nisbatan sekinroq ortadi, chunki daromad ortishi bilan «jamG’’arishg’a intilish» kuchayadi. Uning’cha, asosiy psixolog’ik qonun shundan iboratki, odamlar odatda daromadlar ortishi bilan iste’molni ҳam o’stiradi, ammo bu o’sish daromadlar darajasida bo’lmaydi. Oqibatda daromadlar o’sishi bilan jamG’’arish ortadi va iste’mol nisbati kamayib boradi. Oxirida esa «samarali talab» kamayadi, talab shunday yo’l bilan ishlab chiqarish ҳajmlarig’a va bandlik darajasig’a ta’sir etadi.
Iste’mol talabining’ etarlicha o’smaslig’i yang’i investistiyalarg’a ҳarajatlarning’ oshuvi yo’li bilan qoplanishi, ya’ni ishlab chiqarish iste’molining’ ishlab chiqarish vositalarig’a qarab oshuvi yo’li bilan qoplanishi mumkin. Shu sababli investistiyalarning’ umumiy ҳajmi bandlik ҳajmini belg’ilashda ҳal qiluvchi rolni o’ynaydi. Keynsning’ fikri bo’yicha investistiyalar ҳajmi investistiyalarg’a bo’lg’an intilishg’a boG’’liq.
Keyns ochg’an «asosiy psixolog’ik qonun» uning’cha istalg’an jamiyat uchun qo’llanilishi mumkin va iste’mol talabining’ kamomadi asriy tendenstiyag’a eg’a ҳamda barcha uchun yag’ona iste’mol qonuni mavjuddir.
«Kapitalning’ eng’ yuqori samaradorlig’i», qo’shimcha kapital birlig’i tomonidan vujudg’a keltiriladig’an bo’lajak foydaning’ shu birlikka ketg’an ishlab chiqarish chiqimlarig’a nisbatidir. Keynsning’ fikricha daromad, foyda keltiradig’an narsalar kapital ҳisoblanadi (boshqa omillarda ҳam shunday).
Keyns foizg’a aloҳida e’tibor beradi, uni pul qarzi uchun berilg’an ҳaq deb ҳisoblaydi. Foiz uning’cha muomaladag’i pul miqdorig’a va «likvidlilik afzallig’i»g’a boG’’liq (likvidlilik - pulg’a tez aylana olish, qadrlilik demakdir). Uning’ miqdori «likvidlilik afzallig’i»g’a to’G’’ri va muomaladag’i pul miqdorig’a teskari proporstionaldir.
Keynsning’ fikricha, foiz normasi ma’lum davrg’a likvidlilikdan, ya’ni boylikning’ likvid, pul shaklidan voz kechish ҳisobig’a beriladig’an mukofotdir. Boylikning’ pul shakli eng’ ҳarakatchan va qulaydir, shu sababli kapitalist doim o’z boylig’ini pul shaklida saqlashg’a va undan ajralmaslikka intiladi. Mana shu niyat, mana shu ishtiyoq Keyns tomonidan «likvidlilik afzallig’i» deb ataladi. Bu kapitalist likvid shaklda saqlamoqchi bo’lg’an resurslarning’ miqdori bilan o’lchanadi.
Ҳozirg’i davr tili bilan aytg’anda, Keynsning’ fikricha, bozor iqtisodiyotida talab va taklif avtomatik tarzda muvozanatg’a kelmaydi. O’z davrida J.B.Sey va biz yuqorida ko’rib chiqqan boshqa olimlar bu masalada yag’ona fikrda bo’lib, ҳar qanday taklif o’z-o’zidan talabni yaratadi («Bozor qonunlari») deg’an edilar. Keyns «Sey qonuni»g’a qarshi chiqadi, uni to’G’’ri tanqid ostig’a oladi.
Ishsizlikvainqirozlarg’aqarshiko’rashbaҳonasidaunumsiziste’molning’ barchako’rinishlariturliyo’llarbilanreklamaqilinadi. Iqtisodiyotni ҳarbiylashtirish bilan birg’a ҳukmron sinflarning’ parazitik iste’molini oshirish ana щunday yo’llar g’uruҳig’a kiritiladi.
Keynsni ҳozirg’i davrda ҳammag’a yaxshi tanish ibora bo’lg’an «aralash iqtisodiyot»ning’ otasi deyish mumkin, bu iqtisodiyotda ҳukumat ҳal qiluvchi o’rinni eg’allaydi. Sof iqtisodiyot deyarli ҳech qaysi davlatda yo’q. Keynsning’ iqtisodiy G’’oyalari birinchi navbatda «buyuk inqiroz» ta’siri ostida paydo bo’ldi. 1929-1933 yillardag’i bu buyuk inqiroz Amerikani larzag’a keltirdi, ishlab chiqarish yarmig’a (50%)g’a qisqardi. 17 mln odam ishsiz edi (25%), 9 mln omonatchi kuyib qoldi. Ana shunday sharoitda iqtisodiyotni qo’tqarishning’ muҳim yo’li - ҳukumat ҳarajatlari ekanlig’i ko’rsatib berildi. Keyns o’zining’ asosiy asarining’ birinchi satrlaridan boshlaboq «klassik iqtisodiy maktabg’a qarshi» ekanlig’ini yozadi (ayniqsa davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi masalasida turli fikrlar mavjud).
Keyns yaratg’an sifat jiҳatidan yang’i ta’limotda o’sha davrda aosan shaxsiy xususiy tashabbusg’a berilg’an masalalarni nazorat qilish uchun markazlashg’an nazoratni yaratishni ҳayotiy zarurat ekanlig’i ko’rsatiladiDavlat iste’molg’a moyillikni oshirish uchun , qisman , mazkur soliqlar tizimi orqali, qisman foiz normasini belg’ilash va boshqa mumkin bo’lg’an usullar yordamida o’z raҳbarlik ta’sirini o’tkazishi kerak bo’ladi. chunki mavjud sistema (tizim) eng’ muҳimi ҳozirda ishlayotg’anlar meҳnatini taqsimlashda emas, balki bandlik ҳajmini aniqlashda yaroqsiz bo’lib qoldi, deb yozadi Keyns.
Albatta to’la bandlikni ta’minlashg’a zarur bo’lg’an markazlashg’an nazorat muassasalari tufayli davlatning’ an’naviy funkstiyalarini ancha keng’aytirishni talab etadi. Ammo shu bilan birg’a, shaxsiy tashabbus va ma’suliyatni amalg’a oshirish uchun keng’ imkoniyatlar ҳam doim mavjud bo’ladi, deb o’qtiradi u davlat tomonidan iqtisodiy jarayonlarni tartibg’a solishning’ samaradorlig’i davlat investistiyalari uchun mablaG’’lar topish, aҳolini ish bilan to’la band qilish va foiz normasini qat’iy belg’ilashg’a boG’’liq bo’ladi.Foiz stavkalari qanchalik past bo’lsa, bu investistiyalarg’a raG’’batni shunchalik oshiradi, investistion talab oshadi, bandlik o’sadi, ishsizlik yo’qolib boradi.
Ishlab chiqarish omillari (kapital, meҳnat, er) qanchalik to’la jalb etilsa,amalda o’sib boruvchi boҳolarg’a eg’a bo’lamiz (pulning’ miqdoriy nazariyasi). Resurslar to’liq foydalanilmag’an paydo boҳolarning’ mo’’tadillig’i saqlanish mumkin .
Do'stlaringiz bilan baham: |
