Mavzu: gapning ajratilgan bo`laklari va ularda tinish belgilarini qo`llanilishi

QO`SHMA GAPLARDA TINISH BELGILARI. BOG`LANGAN QO`SHMA GAPLARDA TINISH BELGILARI
Bog`langan qo`shma gap qismlari teng bog`lovchilari yordamida bog`lanadi. Biriktiruv bog`lovchilari (va, ham, hamda) yordamida bog`langan qo`shma gap qismlari orasiga vergul qo`yilmaydi. Tashqarida chaqmoq yaltirar va bahor yomg`iri salovatli shovillardi.
Zidlovchi bog`lovchilar (ammo, lekin, biroq) yordamida bog`langan qo`shma gap qismlari orasiga shu bog`lovchidan oldin vergul qo`yiladi: Men uyalib yerga qarayman, ammo Turg`un pisand qilmay shaftolini maqtaydi.
Zidlovchi bog`lovchilardan oldin nuqta yoki nuqtali vergul qo`yilish hollari ham bor. Mazmunan ancha mustaqil bo`lgan qo`shma gap qismlari orasida zidlovchi bog`lovchilardan oldin nuqta qo`yiladi:Ular bir-birlariga mamnun qarab qo`yishdi. Biroq Ortiq natijani bundan ham ortiq chamalaganini aytdi. Ayiruvchi (yo, yoki, goh, dam) va inkor bog`lovchisi (na, na) orqali bog`langan qo`shma gaplarda vergul ishlatiladi:
Yoki mening ko`nglim hamma vaqt yosh, yoki chiroy senga umrbod yo`ldosh.
Takrorlanib kelgan ayiruvchi yoki inkor bog`lovchilari yordami bilan birikkan gaplarda vergul takrorlangan ikkinchi bog`lovchidan oldin qo`yiladi. Ayiruvchi bog`lovchi takrorlanmasligi ham mumkin, bu holda qo`shma gapni tashkil etgan gaplar orasiga vergul qo`yilmaydi: Ilgari ham kun shunday qizirmidi yo bu yil yoz issiqroqmi?
YORDAMCHILARSIZ BOG`LANADIGAN QO`SHMA GAPLARDA TINISH BELGILARINING ISHLATILISHI
Vergulva nuqtali vergulning ishlatilishi. Yordamchilarsiz bog`lanadigan qo`shma gap tarkibidagi mazmun jihatdan bir-biriga yaqin bo`lgan, bir paytda yoki ketma-ket bo`lgan voqea-hodisalarni ifodalagan sodda gaplar orasiga vergul qo`yiladi: Havo ochiq, quyoshning iliq nuri qirov bosgan marzalardan yengil bug` ko`taradi. (S.A)Kechasi shamol tindi,yo`l azobidan horigan kishilar qattiq uyquga ketdilar.(L.vat)
Birinchi qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarda bir paytda, keyingisida keyingisida esa ketma-ket bo`lgan voqea-hodisalar ifodalangan. Og`zaki nutqda bunday gaplar sanash ohangi bilan aytiladi.
Yordamchilarsiz bog`lanadigan qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmuni uqadar yaqin bo`lmagan voqea-hodisalarni ifodalasa, shuningdek sodda gapalrning o`zida vergul ishlatilgan bo`lsa, ular orasiga nuqtali vergul qo`yiladi: Shinel jiqqa ho`l; Bektemirning yuzidan tomchilar quyilar edi.(O.)Qushlarning sho`hlik bilan sayrashi mayin, yoqimli va mungli bu ovozni bosolmaydi;daraxtlarning shitirlagan ovozi qulog`imga yozning xayrlashuv qo`shig`idek eshitilardi.(M.G.)