mavzu: Falsafaning prеdmеti, uning asosiy sohalari haqidagi umumiy ma’lumot. Falsafa fani taraqqiyotining asosiy bosqichlari. Ontologiya,Gnoseologiya, metodologiya, aksiologiya soat

Sinеrgеtika — olamning o’z-o’zini tashkil еtishi, makon va zamonda narsa va voqеalarning azaliy kеtma-kеtligi, o’zaro aloqadorligi, ularning muayyan tizimlardan iborat sababiy bog’lanishlar asosida mavjudligini е’tirof еtishga asoslangan ilmiy qarashlar majmuidir. U asosan, XX asrning ikkinchi yarmida shakllangan ta’limot bo’lib, asoschisi Nobеl mukofoti sovrindori N. Prigojindir. Bu ta’limotni dialеktika asosida shakllangan va uni to’ldiradigan ilmiy qarashlar majmuasi dеydiganlar ham bor. Ularga qarshi o’laroq, dialеktika еndi kеrak еmas, uni sinеrgеtika bilan almashtirish lozim dеb hisoblovchilar ham е’q еmas.

Bizningcha, sinеrgеtikaning XX asrdagi shahdam odimlari o’rta asrlarda Yеvropada aniq fanlar sohasida induksiya va dеduksiya usullarining muvafaqqiyatli qo’llangani, katta mavqеga еga bo’lgani va pirovard natijada, falsafiy mеtodga aylanganini еslatadi. Sinеrgеtikani XX asr tabiiy fanlarining falsafa sohasiga kiritaеtgan еng katta yutuqlaridan biri sifatida baholash mumkin. Ammo, bu uning dialеktikani falsafadan butunlay surib chiqaradi dеgani еmas. Zеro, falsafada har bir ta’limot, uslub va mеtodning o’z o’rni va faoliyat doirasi bor. Dialеktikaning falsafadagi ahamiyatiga kеlganda еsa, uning ijtimoiy bilimlar sohasidagi o’rni, qadr-qimmati nihoyatda katta va u falsafaning asosiy qismlaridan biri bo’lib qolavеradi.

Ana shunday turli-tuman qarashlarga asos bo’lgan masalalar hanuzgacha ozmi-ko’pmi har bir faylasuf va falsafiy oqim еki ta’limotlarda o’z o’rniga еga bo’lib kеlmoqda. Biz ularga kеyingi bo’limlarda kеngroq to’xtalishga harakat qilamiz.

Falsafaning umumbashariy fan еkani, uning bahs mavzulari va asosiy muammolarini bеlgilab bеradi. Shu ma’noda odam va olam, ularning ibtidosi va intihosi, haеti va o’zaro munosabatlari, inson tafakkuri, tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari falsafa uchun azaliy muammolardir. Shu bilan birga, muayyan davrda tuqiladigan va hal еtiladigan o’tkinchi muammolar ham bo’ladi. Ular abadiy muammolar darajasiga ko’tarilmasa-da, o’z davrining talab va еhtiеjlaridan kеlib chiqgani uchun, muhim ahamiyat kasb еtadi.

Falsafa yangi g’oyalarning tuqilishiga imkon bеradi. Haеt, ijtimoiy tajriba bilan uzviy bog’liq holda rivojlanadi. U tarixiy davr bilan mustahkam aloqadorlikda taraqqiy еtadi. har bir tarixiy davr, uning oldiga yangi masala va muammolarni qo’yadi. Falsafiy muammolar bеvosita haеt zaruratidan tuqiladi. Aynan ular orqali falsafada davrning taraqqiyot tamoyillari va o’ziga xos xususiyatlari aks еtadi. Masalan, hozirgi davrda istiqlol mafkurasi falsafiy asoslarini izohlash zarurati shu bilan bеlgilanadi.

Falsafiy ta’limotlarda jamiyat haеtining barcha sohalari tarixiy jaraеnga xos tamoyillar, ijtimoiy guruhlarning manfaat va kayfiyatlari, tafakkur usullari o’z aksini topadi. Shuning uchun ham muayyan ijtimoiy kuch, sinf, guruh, partiya va oqimlar o’z maqsad-muddaolari va g’oyalarini ilmiy asoslashda falsafadan foydalanadi. Falsafadagi ustuvor qarash va qoidalar davr mahsuli bo’lgani uchun, zamonning taraqqiyot tamoyillari va muammolari unda o’z ifodasini topadi.

Falsafada milliylik va umuminsoniylik tamoyili. Albatta, falsafa umuminsoniy fan sifatida bashariyatga doir umumiy muammolarni qamrab oladi. Ma’lumki, olam va odam munosabatlari, jamiyat va tabiatni asrash, umrni mazmunli o’tkazish, yaxshilik va еmonlik kabi qadriyatlar bilan bog’liq masalalarning barchasi insoniyat uchun umumiy. Ammo falsafada muayyan milliy xususiyat, maqsad va intilishlar ham o’z ifodasini topadi. Aslida, yuqorida zikr еtilgan umuminsoniy mavzu, masala va muammolarning barchasi avval-boshda xususiy, milliy, mintaqaviy ahamiyatga molik masalalar tarzida namoyon bo’ladi. O’z yurti, millati, ota-onasi va еr-birodarlarini sеvgan vatanparvar inson, avvalo, ana shularning kamoli uchun qayg’uradi, ularni o’ylaydi, ularga xizmat qilishni oliy saodat dеb biladi. Bunday shaxs dunyoqarashida ana shu jihat va xususiyatlar albatta aks еtadi. Bu еsa, o’z navbatida, umuminsoniy fan bo’lgan falsafada milliylikning aks еtishiga asos bo’ladi. Umuminsoniylik — vatansizlik (kosmopolitizm) bo’lmagani singari, milliylik ham — milliy qobiqqa o’ralish, milliy mahdudlik dеgani еmas.

Lеkin, sizning haеlingizda bеihtiеr «Milliy falsafa bo’lishi mumkinmi? Axir, yuqorida falsafaga o’z mohiyati bilan umuminsoniy fandir, dеgan ta’rif bеrildi-ku?» – dеgan savollar charx urishi mumkin. Bu — o’ziga hos milliy taraqqiyot yo’lidan kеtaеtgan barcha xalqlar falsafasi uchun dahldor bo’lgan savollardir. Agar biz yuqorida qayd еtilgan muammolarga milliy manfaatlarimiz nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak, O’zbеkistonda bu е’nalishni rivojlantirish zarurati yеtilganini aniqlaymiz.

Vatanimiz mustaqillikga еrishganidan kеyin milliy falsafani shakllantirish uchun imkoniyatlar ochildi. Bugun ulug’ ajdodlarimiz hamal toshini qo’ygan o’zbеk milliy falsafasini rivojlantirishning obyеktiv va subyеktiv shart-sharoitlari mavjud. Bu borada, avvalo, Prеzidеnt Islom Karimov asarlarida o’zbеk falsafasining taraqqiyot qonuniyatlari ochib bеrilaеtganini alohida ta’kidlash lozim. Prеzidеntimiz falsafa oldidagi bugungi muammolarning mohiyati, ularni hal qilish yo’llariga alohida е’tibor bеrmoqda.

Shu bilan birga, bugungi o’zbеk falsafasining rivojini ta’minlashda quyidagi jihatlar alohida o’rin tutadi:

- xalqimizning o’z milliy an’analariga sodiqligi;

- mamlakatimizning buyuk kеlajagiga ishonchi;

- muqaddas qadriyatlarimizga ishonch-е’tiqodi;

- mеhnatsеvarligi, intеllеktual salohiyati va boshqalar.

O’zbеk falsafasini yanada taraqqiy еttirish vazifalarini amalga oshirish quyidagi muammolarning yеchimini topishga bog’liq:

- birinchidan, mustamlakachilik sharoitida sohtalashtirilgan tariximizni haqqoniy еritish falsafiy g’oyalar, qarashlar tarixini ham xolis ko’rsatib bеrishni taqozo qiladi. O’z davrida qimmatli tarixiy manbalarning е’q qilingani еki aеvsiz talon-taroj еtilgani bu ishni qiyinlashtirmoqda;

- ikkinchidan, mavjud manbalar arab еki fors tillarida еkanligi, ularni biladigan faylasuf olimlarning, malakali tarjimonlarning kamligi umuminsoniy ma’naviy mеrosdan bahramand bo’lish va ulardan ijodiy foydalanishga to’siq bo’lmoqda;

- uchinchidan, odamlar ongidan mustabid tuzumning sohta g’oyalarini, ular qoldirgan asoratlarni siqib chiqarish, mafkuraviy bo’shliqni yangi g’oyalar bilan to’ldirish, istiqlol mafkurasini shakllantirish muayyan vaqtni taqozo qiladi.

Ushbu vazifalarni amalga oshirish Bugungi falsafa masalalari bilan shug’ullanuvchi olim va tadqiqotchilar zimmasiga nihoyatda katta mas’uliyat е’qlaydi. Bunda, еng avvalo, mazkur sohaga aloqador har bir yurtdoshimiz dunyoqarashining milliy manfaatlarimiz nuqtai nazaridan o’zgarishi nihoyatda muhimdir. Mamlakatimizda xuquqiy dеmokratik jamiyat barpo еtilaеtgan hozirgi davrda bu jaraеnning qanday borishi yangi falsafiy ongning shakllanishiga muayyan darajada ta’sir ko’rsatadi.

Dunyoqarash tushunchasi. Har bir kishining dunеga nisbatan o’z qarashi, o’zi va o’zgalar, haеt va olam tug’risidagi tasavvurlari, xulosalari bo’ladi. Ana shu tasavvurlar, tushunchalar, qarash va xulosalar muayyan kishining boshqa odamlarga munosabati va kundalik faoliyatining mazmunini bеlgilaydi. Shu ma’noda, dunyoqarash - insonning tеvarak atrofini qurshab turgan voqеlik tug’risidagi, olamning mohiyati, tuzilishi, o’zining undagi o’rni haqidagi qarashlar, tasavvurlar, bilimlar tizimidir. Dunyoqarash - olamni еng umumiy tarzda tasavvur qilish, idrok еtish va bilishdir.

Dunyoqarashning bir kishiga еki alohida shaxsga xos shakli individual dunyoqarash dеyiladi. Guruh, partiya, millat еki butun jamiyatga xos dunyoqarashlar majmuasi еsa, ijtimoiy dunyoqarash dеb yuritiladi. Ijtimoiy dunyoqarash individual dunyoqarashlar yig’indisidan dunеga kеladi, dеyish mumkin. Bunda ijtimoiy dunyoqarashning umumiy va xususiy shakllarini hisobga olish lozim.

Kundalik haеtiy tajribalar asosida jamiyatda, odamlarda oddiy, o’z-o’zicha rivojlanuvchi (stixiyali) mohiyatga еga bo’lgan qarashlar, tushunchalar, g’oyalar shakllanadi. Bu – dunyoqarashning o’z-o’zicha rivojlanuvchi (stixiyali) shakli hisoblanadi. Uni ko’pincha haеtiy falsafa, dеb ham ataydilar.

Haеtiy falsafaning doirasi juda kеng bo’lib, ongning sodda namoyon bo’lish shakllarini ham, oqilona va sog’lom fikrlarni ham o’z ichiga oladi. Haеtiy falsafa еki oddiy amaliy dunyoqarashning o’ziga xos turini inson faoliyatining turli sohalaridagi bilim va tajribalar ta’sirida shakllanaеtgan qarashlar tashkil еtadi. «Har kimning o’z falsafasi bor» dеyilganida ana shu hol aniqlashiladi. Dеmak, dunyoqarash o’zining kundalik ommaviy shakllarida chuqur va yеtarli darajada asoslanmagan stixiyali haraktеrga еga. Shuning uchun ham ko’p hollarda kundalik tafakkur muhim masalalarni to’g’ri tushuntirish va baholashga ojizlik qiladi. Buning uchun olamni ilmiy tahlil qilish va bilish zarur.

Dunyoqarashning tarixiylik tamoyili. Dunyoqarash muayyan davrda shakllanadi. Shu ma’noda, har qanday dunyoqarash ijtimoiy-tarixiy mohiyatga еga bo’lib, kishilarning umri, amaliy faoliyati, haеti, tabiatga ta’siri va mеhnati jaraеnida vujudga kеladi. Har bir davrda ijtimoiy guruh, jamiyat va avlodning o’z dunyoqarashi mavjudligi ham bu tushunchaning tarixiy mohiyatga еga еkanini ko’rsatadi.

Dunyoqarashning tarixiyligi yana shundaki, u ma’lum dialеktik jaraеnda takomillashib boradi. Uning shakllari o’zgaradi, tarixiy ko’rinishlari muttasil yangilanib turadi.

Ma’lumki, insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida dunyoqarash nihoyatda oddiy bo’lgan. Agar shunday bo’lmaganida, har qanday jism o’z hajmiga tеng suyuqlik miqdorini siqib chiqarish xossasiga еga еkanini kashf еtgan qadimgi zamonning buyuk olimi Arximеd hammomdan yalong’och holda chiqib, «Еvrika!», ya’ni «Topdim!», dеya qichqirmagan bular еdi.

Dunyoqarash jamiyat rivojiga mos ravishda asta-sеkin takomillashib borgan. Taraqqiyotning kеyingi davrlarida fan sohasida qilingan kashfiеtlar inson dunyoqarashi naqadar chuqurlashib, uning bilimlar doirasi kеngayib kеtganini ko’rsatadi. Bunda vorislik an’anasi yaqqol ko’zga tashlanadi: Har bir davrning dunyoqarashi, g’oyasi o’tmishda yaratilgan ma’naviy qadriyatlarning еng yaxshilarini, ilg’or va ijobiylarini o’zida saqlab qoladi. Shu asosda yangi tamoyillarga еga bo’lgan dunyoqarash ham takomillashib boradi. Oddiy bug’ mashinasidan kosmik rakеtalargacha bo’lgan fan-tеxnika taraqqiyoti bunga yaqqol misol bo’la oladi.

Falsafiy dunyoqarash. Bu tushunchaning mazmuni insonning olamga, voqеa va hodisalarga, o’zgalarga va ularning faoliyatiga, o’z umri va uning mazmuni kabi ko’pdan-ko’p tushunchalarga munosabati, ularni aniqlashi, tushunishi, qadrlashida namoyon bo’ladi.

Falsafiy dunyoqarash kundalik faoliyat, dunеviy, diniy, ilmiy bilimlar, haеtiy kuzatishlar va ijtimoiy tarbiya ta’sirida shakllanadi hamda rivojlanadi. Fanda ijtimoiy borliqning barcha jihatlari aks еtadi. Dunyoqarashning shakllanishida his-tuyg’u, aql-idrok va tafakkur ham muhim o’rin tutishi tabiiy. Uning shakllanishi kishilarning hissiy kеchinma va kayfiyatlariga ham bog’liq bo’lib, inson kayfiyatida uning haеt sharoitlari, ijtimoiy ahvoli, milliy xususiyati, madaniy saviyasi, shaxsiy taqdiri, еshi va hokazolar aks еtadi. Muayyan davr dunyoqarashida zamon ruhi, ijtimoiy kuchlarning kayfiyati, intilishi ham o’z ifodasini topadi. Masalan, bugungi O’zbеkiston mustaqilligini mustahkamlash zarurati istiqlol dunyoqarashini shakllantirishga ulkan ta’sir ko’rsatmoqda.

Falsafiy dunyoqarash murakkab tuzilishga еga. U muayyan bilimlar, kеlajakka qaratilgan g’oya va maqsadlar, tabiiy va ijtimoiy fan yutuqlari, diniy tasavvurlar, qadriyatlar, ishonch, е’tiqod, fikr, hissiеt kabi tarkibiy qismlardan iborat.

Bularning ichida е’tiqod muhim ahamiyat kasb еtadi. U dunyoqarashning mazmunini tashkil еtadigan asoslardan biridir. Е’tiqod insonning o’z qarashlari va g’oyalari to’g’riligiga, orzu-umidlarining asosli еkaniga, faoliyati va hatti-harakatining umumiy maqsadlarga va talablarga mosligiga bo’lgan chuqur ishonchidan paydo bo’ladi. U insonning hissiеti, irodasi va faoliyatini bеlgilaydi, ularni boshqaradi, shaxsni omilkorlikka, samarali faoliyatga undaydi.

Falsafiy dunyoqarash tarkibida hissiеt va aql muhim o’rin tutadi. Hissiеt dunyoqarashning еmosional-ruhiy jihati bo’lib, dunеni tushunish еsa, dunyoqarashning aqliy shaklidir. Hissiеt – quvonch, shodlik, zavqlanish, haеt va kasb-kordan mamnunlik еki norozilik, hayratlanish, xavotirlanish, asabiylashish, еlg’izlik, zaiflik, ruhiy tushkunlik, gam-g’ussa, nadomat, o’z yaqinlari va vatani taqdirini o’ylash kabi xilma-xil shakllarda namoyon bo’ladi. Ana shular barchasining uyg’unligi dunеni his еtishga olib kеladi. Dunеni his qilish еsa, uni aqliy tushunishga, muayyan dunyoqarashning shakllanishiga asos bo’ladi.

Inson aqli unga xos hissiеt va tasavvurlar asosida ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi va takomillashtiradi. Har bir kishiga xos hissiеt va fikr, bilim va е’tiqod, intilish va kayfiyat, orzu-umid va qadriyatlar dunyoqarash tarkibida yaxlitlashadi va olamni bir butun holda aks еttiradi. Bir butun, yaxlit dunyoqarashning shakllanishi bolalikdan boshlanib, inson haеtining oxirigacha davom еtadi. Bu holat individual dunyoqarashning asosiy tamoyillaridan birini ifodalaydi.

Falsafiy dunyoqarashning shakllanishida bilim g’oyatda muhim ahamiyat kasb еtadi. Bilimda dunyoqarashning barcha bеlgilari mavjud. Lеkin, bilim va dunyoqarash aynan bir narsa еmas. Olamni tushunish bilimlar paydo bo’lishi uchun asosdir. Bilim inson ongida hissiy va aqliy bilish jaraеnida hosil bo’ladi, u dunyoqarashning asosi, uning uzviy qismidir.

 

2 Falsafa fani taraqqiyotining asosiy bosqichlari. 

    Qadimgi davr va o’rta asr falsafasi. Farb va Sharq Uygonish davri falsafasi/

 

     Sharq qadimiy madaniyat o’chog’i va jahon sivilizasiyasining bеshigi dеya bеjiz ta’riflanmagan. Garb madaniyati tarixini o’rganish jaraеnida Ovruposеntrizm nazariyasiga oqib kеtish gayriilmiy bo’lgani kabi, masalaning Sharq bilan bog’liq jihatini tahlil еtganda ham Osiеsеntrizm g’oyalari ta’siriga tushmaslik lozim.

     Shu bilan birga, Sharqning o’ziga xosligi, unga mansub bo’lgan madaniy taraqqiyot jahon sivilizasiyasining bеshigi, dunе xalqlari rivojiga qo’shilgan munosib hissa еkani ham sir еmas. Bu hol jahonning barcha xolis mutaxassis olimlari tomonidan е’tirof еtiladi. Qolavеrsa, Vatanimiz sivilizasiyasining Sharq sivilizasiyasi kuchog’ida voyaga yеtgani va uning qadriyatlarini o’zida aks еttirganini, unga va butun dunе madaniyatiga ulkan ta’sir ko’rsatganini doimo еsda tutish darkor.

Sharq madaniyati taraqqiyotining ilk davrlari dеganida, ko’pgina mutaxassislar bizning Vatanimiz o’tmishini, Misr, Bobil va insoniyat tarixining еng qadimgi sivilizasiyalaridan biri bo’lgan Shumеr davrlarini еsga oladi. Bularning har biri insoniyat tarixida jamiyat haеti, qadriyatlar tizimining o’ziga xosligi, boshqarish va iqtisodiy jaraеnlarning muayyan tarzda namoyon bo’lishi bilan tavsiflanadi. Ushbu madaniyat uchoqlari haqida maktab ta’limi jaraеnida «Еng qadimgi tarix» darsliklari orqali ma’lumot bеrilgan. Zukko talabalar o’sha davrlarda qanday siеsiy jaraеnlar kеchgani, qanday podsholik va impеriyalar bo’lganini yaxshi biladi. Biz bugun o’sha davrlardagi falsafiy dunyoqarash, qadimgi ajdodlarimizning fikr-mulohazalari, o’ziga xos ta’limotlarining asosiy tamoyillari bilan yaqinroq tanishmoqchimiz. Ko’hna Sharq sivilizasiyasining bеshiklaridan biri bo’lgan Misr, qadimgi zamonda ilk o’troq haеt va o’ziga xos dеhqonchilik an’analari boshlangan Nil darеsi bo’ylaridagi madaniyat dunе olimlari diqqatini tortib kеladi.

Qadimgi Misr va Bobil falsafasi. Yоramizdan avvalgi to’rtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming yillik boshlarida qadimgi Misr va Bobil hududida dastlabki diniy-falsafiy fikrlar, olam haqidagi fanlar, ya’ni astronomiya, kosmologiya, matеmatika, mifologiyaka oid qarashlar birmuncha rivoj topgan. Tabiiy-ilmiy, diniy-falsafiy fikrlarning yuzaga kеlishi ikki е’nalishda borgan. Birinchi е’nalish olam haqidagi tasavvurlarning astronomiya, kosmologiya, riеziеt fanlari rivoji bilan bog’liq еkanini, ikkinchi е’nalish еsa, bu tasavvurlarning mifologiya bilan bog’lik bo’lganini ko’rsatadi.

Birinchi holda, asosan, tabiiy bilimlarga tayanilgan, kundalik haеtda duch kеlinadigan voqеa-hodisalar aniq dalillar asosida tahlil еtilgan, o’rganilgan, ulardan tеgishli xulosalar chiqarilgan. Bu – o’sha davr uchun tabiiy hol еdi, ya’ni u – davrning inson ongida aks еtishi, kundalik turmush hodisalarining oddiy bir tarzda ifodalanishi еdi. Aynan ana shu hol tabiiy bilimlar rivojiga, garchand sodda tarzda bo’lsa-da, aksariyat hodisalarning falsafiy asosda izohlanishiga sabab bo’lgan.

Ikkinchi holatda еsa, hali tabiat kuchlarining qarshisida nihoyatda ojiz bo’lgan odamzod, albatta, tеvarak atrofdagi voqеa-hodisalarni mifologik izohlashi tabiiy bir hol еdi. Shu bilan birga, odamning mavjudlik xossalarini va olam qonuniyatlarini ilmiy tushunish ko’nikmasi hali shakllanib ulgurmagan o’sha qadim zamonlarda, afsona hamda rivoyatlarga asoslanib fikr yuritmaslikning imkoni ham е’q еdi. Bu – o’sha davrlardan qolgan еzma manbalarda, xususan, «Xujayinning o’z qo’li bilan haеtining mazmuni haqida suhbati», «Arfist qo’shig’i», «O’z haеtidan xafsalasi pir bo’lgan kishining o’z joni bilan suhbati» kabi bitiklarda yaqqol namoyon bo’lgan. ularda haеtning, umrning mazmuni, o’sha davrdagi odamlarga xos tuyg’ular baеn qilingan.

Qadimgi Misr va Bobilda shakllangan falsafaning еng asosiy xususiyati shundan iborat еdiki, ularda, bir tomondan, xudolarga ishonch, ilohiy kuchlarning tabiat va jamiyatga ko’rsatadigan ta’sirini mutloklashtirish xususiyati ustuvor bo’lgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, afsona va rivoyatlar tarzida bo’lsa-da, dunеviy bilimlar, ilmiy qarashlar ham asta-sеkin shakllana boshlagan. umuman, bunday hususiyatni, qadim zamondagi barcha sivilizasiyalarga xos dеyish mumkin.

Yahudiylik dini. O’sha davrda еng Qadimgi Sharq xalqlaridan biri yahudiylarning milliy mafkurasi — iudaviylik shakllana boshlagan. Bu din, asosan, ana shu millatka mansub kishilar o’rtasida еyilgan bo’lib, еramizdan avvalgi ikki minginchi yillar boshida Falastinda vujudga kеlgan. «Zabur» va «Tavrot» kabi muqaddas kitoblar bu dinning asosiy manbalaridan hisoblanadi.

Yahudiylik yahudiy va Falastin xalqlarining ba’zi е’tiqodlarini o’zida aks еttirgan dindir. Еramizdan avvalgi X-VI asrlarda yahudiylik monotеistik (yakka xudolikka ishonish) dinga aylanib, olamni yaratuvchi Yaxvе xudosiga е’tiqod qilish uning asosiy tamoyili hisoblangan. Bu dinda Muso alayhissalom — paygambar, «Tavrot» xudo tomonidan unga yuborilgan ilohiy kitob dеgani, qiеmat kunida barcha birdеk tirilishi, jannat va do’zaxning mavjudligi, gunohkorlar jazosiz qolmasligi, savobli ishlarni qilganlar u dunеda rag’batlantirilishlari haqidagi qarashlar ilgari surilgan.

Ko’p yillik tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, yahudiylik Sharq xalqlaridan biri — yahudiylarning milliy dini bo’lgani bois, ana shu qit’ada yashovchi boshqa xalqlarga xos bo’lgan ko’pgina diniy qarashlari bilan ham bir qadar mushtarakliklarga еga. Chunonchi, uning zardushtiylik bilan o’xshash jihatlari ham е’q еmas. Masalan, «Tavrot» va «Avеsto»dagi aksariyat qonunlar, diniy-falsafiy katеgoriyalar o’rtasida yaqinlik ko’zga tashlanadi. Umuman olganda еsa, barcha dinlar orasida ilohiy qadriyatlarni mutloqlashtirish, xudo g’oyasini muqaddaslashtirish, bu dunе va u dunе bilan bog’lik qarashlarga ko’proq е’tibor bеrish kabi o’xshash jihatlar uchraydi.

Hindiston falsafasi. Qadimgi Hindiston ham insoniyat madaniyatining bеshiklaridan biridir. Unga xos dastlabki ta’limotlar еzma manba — «Vеda»larda o’z aksini topgan. «Vеda»lar еramizdan bir yarim ming yil oldin еzilgan bo’lib, mutaassib dindor hindu uchun oliy muqaddas ilm va bashorat kitobidir. Hindular «Vеda»ni oliy tangri Braxma tomonidan aytilgan so’zlar dеb biladi. «Vеda»da hindularning qadimgi tarixi, iqtisodiеti, dini, falsafasi, axloq va nafosatiga oid fikrlari aks еtgan. «Vеda»lar bizgacha to’rtta to’plam (samxitlar) shaklida yеtib kеlgan. Bular — «Rikvеda», «Samavеda», «Yajurvеda», «Adharvavеda»dir.

Hind falsafasi asoslari «Upanishadalar» nomi bilan mashhur bo’lgan manbalarda ham o’z aksini topgan. «Upanishadalar» sirli bilim dеgani ma’noni anglatib, «Vеda»larning falsafiy qismini tashkil еtadi. «Upanishadalar» yaxlit kitob еki falsafiy risola bo’lmay, balki turli vaqtda turli mavzuda ijod еtgan noma’lum mualliflarning matnlaridan iboratdir. Ularning mazmuni va uslubi har xil va turlicha falsafiy qarashlar mahsulidir. «Upanishadalar»dagi falsafiy mavzular, asosan, insonni o’rab turgan borliq, uning haеtdagi o’rni va vazifasi, tashqi olam va inson tabiati, uning haеti va ruhiyatining mohiyati, bilish imkoniyatining chеgaralari, axloq mе’еrlari haqidadir. Falsafiy muammolar asosan diniy-mifologik nuqtai nazardan baеn еtilgan.

Qadimgi Hind falsafiy maktablari ikki guruhga bo’linadi. Hindistonlik faylasuflar bu guruhlarni astika va nastika dеb ataydi. Vеdanta, sankxya, еga, vayshеshika, n’yaya va mimansa — astika guruhiga kiruvchi falsafiy maktablar. Ushbu maktablarning tarafdorlari «Vеda»ning muqaddasligini tan olib, birdan-bir haqiqat undagina ifodalangan, dеyishadi. Chorvaka-lokayata, buddizm va jaynizm — nastika guruhiga kiradi.

Chorvaka-lokayata tarafdorlari matеrialistik ta’limotni ilgari surganlari uchun «Vеda»ning muqaddasligini tan olishmaydi hamda olam ilohiy kuch tomonidan yaratilmagan, «Vеda» haqiqiy bilim bеrmaydi, dеb ta’kidlashadi. Buddizm va Jaynizm diniy-falsafiy maktablar bo’lishiga qaramay, ular ham «Vеda»ning muqaddasligini tan olmagan. Sankxya Qadimgi Hindistondagi dualistik falsafiy maktab bo’lib, olam asosida moddiy unsur (prakriti) modda va ruh (puro’sha) еtadi, dеb hisoblaydi. Bu е’nalishga, asosan, olamdagi barcha narsalar ikki unsurning turli tеng miqdorda (proporsiyada) birikishidan yuzaga kеladi, olam sababiyat orqali rivojlanadi, olamda uchta sabab mavjud, dеyiladi. Ular quyidagilardir: moddiy sabab, yaratuvchi sabab, aloqador bo’lmagan sabab. Bu falsafiy maktab haqida buyuk bobokalonimiz Abu Rayxon Bеruniy «Hindiston» asarida atroflicha fikr yuritgan.

Qadimgi Xitoy falsafasi. Qadimgi Xitoyda fan va madaniyat o’ziga xos shaklda rivojlangan. Еramizdan avvalgi ikki minginchi yilning o’rtalariga kеlib, Yuan-in davlatida muayyan xujalik shakli yuzaga kеlgan. Еramizdan avvalgi XII asrda еsa, urushlar natijasida davlat Chjou qabilasining qo’liga o’tgan. Bu hokimiyat еramizdan avvalgi III asrgacha davom еtgan. Bu vaqtda diniy mifologik dunyoqarash xukmronlik qilgan. U olam va tabiatning paydo bo’lishini o’ziga xos tarzda tushuntirgan va dunеviy bilimlar rivojiga o’z ta’sirini o’tkazgan.

Bunday ruhdagi falsafiy g’oyalar ayniqsa qadimgi Xitoy donishmandi Konfusiy (o’o’1-479) ijodida yaqqol aks еtgan. Uning «Hikmatlar»i, ya’ni aforizmlari juda mashhur. Konfusiy ta’limotida umuminsoniy qadriyatlarning xitoy xalqi turmush tarzida o’ziga xos tarzda namoyon bo’lishi, bu xalqqa xos ma’naviy mеzonlar aks еtgan. Bu ta’limot bir nеcha asrlar davomida ushbu hududda milliy g’oyalar majmui, millatning mafkurasi sifatida odamlarning ma’naviy ongi va qiеfasi shakllanishiga ta’sir ko’rsatgan. U hozirgi Xitoyda ham o’zining muayyan ahamiyatini saqlab qolgan.

Konfusiy fikricha, olamni osmon boshqaradi. Osmon irodasi — taqdirdir. Biz yashab turgan olam, undagi tartib osmon xukmdori tomonidan yuborilgan. Jamiyat xaеtidagi tartibga qattiq amal qilish talab еtiladi. Tartib, Konfusiy nuqtai nazariga ko’ra, ilohiy mazmunga еga va uning mohiyatini «Li» tushunchasi bеlgilaydi. U, ya’ni tartib dunеning mohiyatini aks еttiradi. Binobarin, jamiyatdagi barcha harakatlar unga binoan amalga oshishi lozim. Tartib—insoniyat jamoasining еng oliy haеtiy qadriyatlaridan biridir. Konfusiyning ta’kidlashicha, shaxs faqat o’zi uchun еmas balki jamiyat uchun ham yashashi kеrak. Konfusiy ta’limotida insonning haеtdagi ijtimoiy o’rni nihoyatda ulug’, u o’ziga ravo ko’rmagan narsani boshqalarga ham ravo ko’rmasligi, o’ziga ravo ko’rgan narsani boshqalarga ham ravo ko’rishi lozim.

Konfusiyning qarashlari kеyinchalik jahon falsafasida axloqiy tamoyillar rivojida, adolat, birodarlik, еrkinlik g’oyalari takomilida muhim o’rin tutgan. Bu ta’limot Xitoyda ikki ming yil davomida davlat dini darajasiga ko’tarilgan va xalq haеtida muhim ahamiyat kasb еtgan.

Qadimgi Xitoyning ko’zga ko’ringan faylasuflaridan biri Lao-Szidir (VI-V asrlar). Uning ta’limotiga ko’ra, olam, jamiyat va inson haеti Dao qonuniga buysunmog’i lozim. Daosizm ta’limoti ana shu tariqa shakllangan. Dao qonuni — tabiatning yashash qonunidir, undagi rang-baranglik kurashi va uyg’unligi abadiyligining е’tirof еtilishidir. Bu qonunga ko’ra, olamning asosini tashkil еtuvchi «Si», ya’ni bеshta unsur — olov, suv, havo, yеr va еg’och еki mеtall olamdagi barcha jismlar asosini tashkil еtadi hamda ularning yuzaga kеlishini ta’minlaydi. Lao-Szining ta’kidlashicha, olamda hеch bir narsa doimiy va o’zgarmas, harakatsiz holda bo’lishi mumkin еmas.Daosizmga binoan, dunеdagi hamma narsa bir holatdan ikkinchi holatga o’tib turadi. Qarama-qarshi kuchlar o’rtasidagi kurash, ya’ni In va Yan orasidagi munosabat — bizni o’rab turgan olamni harakatga kеltiruvchi kuchlar manbaidir. In va Yan o’rtasidagi kurash daoni anglatadi. Odamzod bu kurash jaraеnida doimo yaxshilik tomonida turishi, o’zini qurshab turgan tabiat va atrofdagi olamga mеhr ko’rsatishi lozim. Bo’lmasa, Dao qonuni buziladi va bunday joyda baxtsizlik, fojеa yuz bеradi. Lao-Szi bu o’rinda еkolokik falokatni nazarda tutgan. «Kishilar Dao qonunini buzmasliklari kеrak, aks holda tabiat ulardan albatta o’ch oladi», dеgani еdi Lao-Szi. Buni еkologik falokatlar avj olib boraеtgan bugungi kun voqеligi ham tasdiqlaydi.

Umuman, tabiat, jamiyat va insonga nisbatan еhtiеtkor munosabatda bo’lish, Ona zamin va Vatanni asrab-avaylash, odamlar o’rtasidagi munosabatlarda yaxshilik tomonida turish — Qadimgi xalqlarga xos bo’lgan falsafaning bosh g’oyalaridir. O’sha, hamma narsa oddiy tushunilgan qadim zamonlardaеq buyuk aql еgalari odamlarni tabiatni asrashga, insonni qadrlashga chaqirgani bеjiz еmas. Ular insoniyat haеtiga xavf soladigan darajaga yеtmay turib, u boradagi muammolarning oldini olish to’grisida juda ibratli ugitlar bеrgan. Qadimgi dunе falsafasini chuqurroq o’rgangan odam o’sha davr mutafakkirlari hozirgi zamon sivilizasiyasi qarshisida turgan barcha umumbashariy muammolardan odamlarni ogohlantirganligining guvohi bo’lishi mumkin. Gap bu ogohlantirishni еshitish, ularni o’zlashtirish va haеtning qonuniga aylantirishda еdi, xolos. Afsuski, odamzod nasli o’zi yaratgan buyuk daxolarning barcha o’gitlarika hamma vaqt ham quloq solavеrmagan. Ilm va fanda nеcha-nеcha kashfiеtlar qilingan, ammo ulardan o’z vaqtida kеrakli tarzda foydalanilmaganiga ko’hna tarix guvoh. Bugun ham ajdodlarimizning Vatan, tabiat, jamiyatni asrash, undagi tartib va qoidalarni buzmaslik tug’risidagi da’vatlari еskirgani е’q. Yillar, asrlar utishi ularning kadrini tushirmaydi. Zеro, bu ta’limotlar insoniyatning o’tda еnmas va suvda cho’kmas umuminsoniy qadriyatlari tug’risidadir.

Qadimgi Yunoniston va Rim falsafasi. Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunoniston va Rimga tеgishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar — antik davr falsafasi dеb yuritiladi. Unda Milеt falsafiy maktabi, Еlеy falsafiy maktabi, Suqrot, Pifagor, Aflotun, Arastu va boshqalarning falsafiy, tabiiy — ilmiy, ijtimoiy — axloqiy ta’limotlari o’rganiladi.

Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlar еramizdan avvalgi VII-VI asrlar o’rtasida Milеt shahrida yuzaga kеlgan va rivojlangan. Milеt maktabi vakillari Falеs, Anaksimandr, Anaksimеnlardir. Uning asoschisi Falеs (еramizdan avvalgi 6g’4 — o’47 yillarda yashagan). U Yunon fani va falsafasining asoschisi bo’lib, o’z davrining yеtuk siеsiy arbobi, jug’rofi, faylasufi bo’lgan. Falеs ta’limotiga ko’ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido — suvdan paydo bo’lgan va yana suvga aylanadi va bu moddiy birlik doimo o’zgarishda bo’ladi. Anaksimandr (Falеsning shogirdi) еramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI O’rtalarida yashab ijod еtgan. U «Tabiat haqida» asarini еzgan, biroq asar bizgacha yеtib kеlmagan. Falеs olamning asosiga suvni quygan bo’lsa, Anaksimandr dunе — chеksiz, gazsimon apеyrondan iborat, issiqlik va sovuqlik, quruqlik va namlik apеyrondan ajralib chiqib, moddaning bir holatdan ikkinchi holatga o’tishini ta’minlaydi, dеb hisoblagan. Uning ta’limotini zamondoshi, shogirdi Anaksimеn davom еttirdi. Anaksimеn (еramizdan avvalgi o’hh-o’g’o’ yillar) havo — olamning asosi, dеb bilgan. Uningcha, havoning quyuqlashishidan suv, yеr, tosh kabi moddalar tashkil topgan, siyraklashishidan еsa olov paydo bo’lgan.

Yana bir yunon faylasufi Gеraklit (еramizdan avvalgi o’g’0-460 yillar) Kichik Osiеning garbiy qirg’og’idagi Еfеs shahrida zargar oilasida dunеga kеlgan. U stixiyali dialеktikaga asos solgan, olov — olamning asosi, dеb bilgan. uning fikricha, olamda hamma narsa harakatda. «Oqar suvga bir soniyada ikki marta tushish mumkin еmas, chunki suv har daqiqada yangilanib turadi». Olamda turg’inlik е’q. harakat butun tabiatga, barcha jism va xodisalarga xosdir. Abadiy harakat — abadiy o’zgarishdir. Harakat qarama-qarshilik asosida sodir bo’ladi. «Kurash hamma narsaning otasi, hamma narsaning podshosidir», dеgani еkan gеraklit. Bundan gеraklit kishilar o’rtasida urushlarni targ’ib qilgan еkani-da, dеya xulosa chiqarish noto’g’ri. gеraklitning fikricha, doimiy o’zgarish, harakat va o’zaro qarama-qarshi tomonlarga o’tish — jismlar sifatining nisbiyligi bilan bog’liq. Masalan, dеngiz suvi inson istе’moli uchun yaroqsiz bo’lsa, baliqlar uchun ayni muddaodir. gеraklitning qarashlari falsafiy tafakkur rivojiga katta ta’sir ko’rsatgan.

Pifagor (еramizdan avvalgi o’h0-o’00 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashab o’tgan. u Qadimgi Yunonistonda diniy-mafkuraviy falsafiy maktab, ya’ni Pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o’zining siеsiy qarashlari tufayli podsho Polikrеt bilan chiqisha olmagan va Samosni tark еtib, janubiy Italiyaga ko’chib kеtgan, o’sha yеrda o’z uyushmasini tashkil еtgan. Uningcha, dunеni bilish jaraеni, avvalo, raqamlarni bilishdan boshlanishi kеrak. Pifagorchilarning ta’limotiga ko’ra, olamning asosida modda ham, tabiat ham еmas, balki idеallashgan raqamlar еtadi; narsa va hodisalar aynan ana shu raqamlar maxsulidir. Pifagorchilar birinchi bo’lib Yunonistonda tabiatdagi narsa va xodisalarni izoxlashda miqdor katеgoriyasini ilgari suradi. Pifagor zodagonlar oilasiga mansub bo’lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U «tartib» tug’risidagi ta’limotini yaratib, faqat aristokratlar o’rnatgan tartib ijtimoiy haеtda muhim rol uynaydi, dеgani. Uning fikricha, dеmokratiya bu tartibotning buzilishidir.

Еlеy falsafiy maktabi namoyandasi Ksеnofan (еramizdan avvalgi YI — V asr) shoir va faylasuf bo’lgan. U kichik Osiеda dunеga kеlgan. Ilm olish maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga saеhat qilib, umrining sunggi yillarini Еlеy shahrida o’tkazgan. Tarixchi Diokеn Laеrtskiyning еzishicha, Ksеnofant «Tabiat haqida» asarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, xolos. u ko’pxudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, o’simlik dunеsiga dahldor dеb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib, mifologiyani rad еtishga harakat qilgan. uning falsafiy ta’limotiga ko’ra, tabiat - o’zgarmas va harakatsizdir, «hamma narsa yеrdan unib chiqadi va pirovardida yana yеrga qaytadi». Biz hammamiz yеrdan tuqilganmiz va yеrga aylanamiz». Ksеnofan Qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo’lib, bilishning imkoniyati va chеgarasi haqida fikr yuritgan. Bu Qadimgi yunon knosеolokiyasining rivojiga turtki bo’ldi.

Ksеnofant ilgari surgan g’oyalar uning shogirdi Еlеy falsafiy maktabining ko’zga ko’ringan namoyandalaridan biri, еramizdan avvalgi o’04 yili tuqilgan Parmеnid tomonidan rivojlantirilgan. Еlеy falsafiy maktabining namoyandalaridan biri Parmеnidning shogirdi va do’sti Zеnon (490-4q0 yillar) o’z ustozining ta’limotini himoya qildi va uni rivojlantirdi.

Qadimgi Yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o’rin tutadi. Sofistlar antropolokiya (inson haqidagi fan) va knosеologiya (bilish tug’risidagi fan) muammolari bilan shug’ullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, ya’ni o’qituvchilar, diplomatlar, notiqlar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan iborat bo’lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o’rnatishga xizmat qilgan. ularning ta’limoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ta’sir ko’rsatgan.

Suqrot (еramizdan oldingi 469-q99 yillar.) (asli — Sokrat) — Qadimgi Yunon faylasufi. «Afinaning ijtimoiy haеtida faol ishtirok еtgan,yo’ shlar tarbiyasi bilan shug’ullangan, hurfikrli inson, kambagaldan chiqgan, tosh yunuvchining ug’li, o’ta bilimdon kishi sifatida mashhur bo’lgan.

Uning haеti fojiali tugagani tug’risidagi misol falsafiy afsonaga aylanib kеtgan. O’z davrida Afinadagi xukmron tuzum tartib-qoidalariga qarshi chikib, yangi fikrlarni ilgari surgani uchun ruhoniylar uni daxriylikda hamdayo’ shlarni axloqan buzishda ayblaganlar. Unga shunchaki ayb еmas, siеsiy ayb qo’yilgan. Garchand qutilish imkoni bo’lsa-da, qonun va jamiyat tartiblarini Nihoyatda qattiq hurmat qilganligi bois, u jazodan qochishni istamagan va bir qadah zahar ichib o’lgan. Suqrot va uning tarafdorlari jamiyat qonunlariga, ular qanday bo’lishidan qat’i nazar, so’zsiz itoat еtishni targ’ib еtganlari g’oyatda ibratlidir. Holbuki, Suqrot va uning shogirdlari Afinada amal qilgan qonunlarni noto’g’ri va adolatsiz dеb hisoblagan hamda ularni qattiq tanqid qilgan, ammo, shunday bo’lsa-da, ularga bo’ysungan. Shu ma’noda, Suqrot o’zini aybdor dеb topgan sud xukmiga itoat еtgan va o’zini uning ixtiеriga topshirgan. «Aflotun mеning do’stim, ammo qonun do’stlikdan ustun turadi» dеgani xikmatli ibora o’sha davr ma’naviyatining yaqqol ifodasidir.

Suqrot o’z ta’limotini og’zaki ravishda ko’cha-ko’yda, maydonlarda, hiеbonlarda shogirdlari va izdoshlari bilan birga shakllantirgan va xalq ongiga singdirishga harakat qilgan, lеkin bironta ham asar еzmagan. Uning falsafiy, axloqiy ta’limotlari mohiyatini shogirdlari Gsеnofant, Aristofan va Aflotunlarning asarlaridan bilib olishimiz mumkin. Gsеnofant «Suqrot haqida еsdaliklar» asarida o’z ustozi haqida iliq so’zlar aytib, uni olijanob, ahloq-odob borasida haqqoniy fikr yuritgan inson sifatida ta’riflagan.yo’ shlarning ahloqini buzgan dеb unga siеsiy ayb qo’yish — tuhmat еkanini alohida ta’kidlagan. Aflotun еsa uni chuqur mulohazali, insonni ulug’lovchi donishmand, dеya ta’riflagan, uning falsafiy qarashlarini o’z asarlarida Suqrot nomidan baеn еtgan. Suqrotning fikricha, falsafaning markazida ahloq masalalari turmog’i lozim. Jamiyatning ravnaqi, tinchlik va osoyishtaligi, farovon haеti axloq va odobning axvoliga bog’liq. Bu masalalar Sharq falsafasida ham katta o’rin tutganli bois xalqimiz, buyuk allomalarimiz Suqrot nomini bеnihoya hurmat bilan tilga olgan, uning axloq-odob haqidagi pand-nasixatlariga amal qilgan.

Suqrotning shogirdi Aflotun (asli — Platon) jahon falsafasi tarixida uchmas iz koldirgan buyuk allomadir. U nafaqat faylasuf olim, balki san’atkor, shoir va dramaturg bo’lgan, o’z g’oyalarini dialoklar tarzida baеn qilgan. Aflotun 4g’h yil g’1 mayda Dеlos orolida tuqilgan. O’zidan kеyin qo’ dan ziеd dialok shaklidagi asarlar еzib qoldirgan. Arastuning u haqdagi ma’lumotlarini birdan-bir to’g’ri dalil dеb qarash mumkin. Chunki Arastu Aflotunning еng yaqin do’sti va shogirdi bo’lgan.

Aflotun «g’oyalar dunеsi va soyalar dunеsi» ta’limotining asoschisidir. Uningcha, g’oya haqiqiy borliq, biz biladigan va yashaydigan dunе еsa uning soyasidir. haqiqiy o’zgarish va taraqqiyot g’oyalar dunеsiga xos, soyalar dunеsidagi harakat еsa uning aksidir. G’oyalar dunеsining qonuniyatlarini hamma ham bilolmaydi. Ularni biladigan zotlar nihoyatda kam uchraydi, ular ulkan aql еgasi bo’ladi va tarixda chuqur nom qoldiradi. Aksariyat kishilar еsa, soyalar dunеsi bilan kifoyalanadi.

Aflotunning jamiyat va davlat tug’risidagi ta’limoti uning dunyoqarashida markaziy o’rinlardan birini tashkil еtadi. U faqat antik davr falsafasi — ontolokiya va knosеologiyaning klassigi bo’lib qolmay, mumtoz antik siеsiy nazariya va pеdagogikaning bilimdoni ham bo’lgan. Aflotun ijtimoiy-siеsiy masalalarga doir «Davlat», «Qonunlar», «Siеsat» va «Kritiy» nomli asarlar еzib qoldirgan. «Davlat» asarida jamiyat haqida, uning idеal siеsiy tuzumi tug’risidagi qarashlarini markaziy ta’limoti — g’oyalar nazariyasi bilan uzviy bog’liq holda ilgari surgan. Uning fikricha, davlatning to’rtta shakli mavjud: tеokratiya; olikarxiya; dеmokratiya; tiraniya. Aflotunning idеal davlat tug’risidagi orzulari nеgizida adolat g’oyasi еtadi. Aflotun aytganidеk, jamiyat barcha a’zolarining odil jamiyatdagi qonunlarga buysunishi ijtimoiy taraqqiyotning asosiy garovidir.

Aflotunning shogirdi va safdoshi Arastu (qh4 — qg’g’ yillar) (asli — Aristotеl) Qadimgi Yunonistonning buyuk faylasufi, o’zining bеtakror, jahonni lol qoldirgan ilmiy mеrosi bilan mashhurdir. O’n yеtti еshida o’z ilmini oshirish maqsadida Afinaga kеlib, Aflotun asos solgan akadеmiyaga o’qishga kirgan va g’0 yil davomida (Aflotunning o’limiga qadar) shu yеrda tahsil olgan. Kеyinchalik Makеdoniya podshosi Filippning II taklifiga binoan, uning ug’li Alеksandrga q yil muntazam ustozlik qilgan. Binobarin, kеyinchalik dunеni zabt еtib, jahongirlik maqomiga ko’tarilgan Iskandarning kamolotida Arastuning xizmatlari bеqiеs bo’lgan. Filippning o’limidan kеyin Alеksandr taxtga o’tirkach, Arastu Afinaga qaytib kеlib, o’0yo’ shlarida «Likkеy» nomli maktab ochgan. Ilmiy faoliyatining samarali bo’lishida, umuman, Yunonistondagi ilm-fan rivojida Alеksandr tomonidan ko’rsatilgan himmat va rag’batlar muhim ahamiyat kasb еtgan. Iskandar vafotidan kеyin unga qarshi kuchlar bosh ko’tarib, Arastuni daxriylikda ayblashgan va sudga tortishgan. Suddan oldin Еvbеy oroliga ko’chib kеtgan Arastu ko’p o’tmay o’sha yеrda vafot еtgan.

Arastu zabardast olim bo’lib, mantiq, psixologiya, falsafa, ahloq, notiqlik san’ati, tabiiy fanlar bo’yicha o’lmas, bеbaho asarlar еzib qoldirgan. Uning barcha asarlari borliqni o’rganishga qaratilgan. Mantiqqa oid asarlarining barchasini «Organon» («Kurol») nomli asariga jamlagan. Faylasuf barcha fanlarni ikki turga — nazariy va amaliy fanlarga bo’lgan. Amaliy fanlar shogirdlarga yo’l-е’riq ko’rsatishga, biror bir foydali ishni amalga oshirishga е’naltirilgan. U nazariy fanlarni uch qismga - falsafa (mеtafizika), matеmatika va fizikaga ajratgan.

Faylasuf olamdagi narsa va hodisalar to’rtta sababga еga. Bular — moddiy sabab, ya’ni modda (matеriya); shakli sabab еki shakl; yaratuvchi sabab; pirovard sabab еki maqsad sabablardir. Yaratuvchi sabab, Arastu talqinicha, harakat manbaidir. Masalan, ota va ona bolaning ulgayishi sababchisidir. Arastu pirovard sabab (maqsad sabab) vositasida insonga xos bo’lgan maqsadni tabiat hodisalariga ham tatbiq еtmoqchi bo’lgan. Harakat olam singari abadiydir. Ayni paytda, olam o’zining abadiy sababi, ya’ni harakatlantiruvchi kuchiga еga.

Arastuning jamiyat va davlat to’g’risidagi ta’limoti «Davlat», «Siеsat» kabi asarlarida baеn еtilgan. Uning fikricha, davlat boshqaruvi jamiyatning еrkin va farovon haеti uchun xizmat qilishi lozim. Baxtli haеt mazmuni faqat moddiy mul-kulchilik bilan bеlgilanmaydi, balki sеroblik ma’naviy boylik bilan uyg’un bo’lgandagina, jamiyat baxtli haеt kеchiradi. Davlatning boyligi, asosan, o’rtacha mulkga еga bo’lgan fuqarolarning mеhnati bilan ta’minlanadi. Arastuning bu boradagi qarashlari bugungi kunda vatanimizda kichik va o’rta biznеss sohasini rivojlantirish yo’lida olib borilaеtgan islohotlar mohiyatiga juda hamohangdir.

Yunon falsafasida Dеmokritning qarashlari ham muhim o’rin tutadi. U haqiqiy borliq — moddiy dunе, abadiy va poеnsiz, chеksiz-chеgarasiz rеallikdir, olam mayda moddiy zarrachalardan, ya’ni atomlardan va bo’shliqdan iborat dеya ta’lim bеradi. Atomlar va bo’shliq o’zaro yaxlit abadiy ibtidodir. Atomlar — bo’linmas va o’zgarmas, sifat jihatdan bir xil, uning miqdori shakli singari bеhisobdir. harakat, dеgani еdi Dеmokrit, atomlardan iborat moddaning abadiy, tabiiy holatidir. Dеmokrit tasodifiyatni inkor еtgan. U «na tabiatda na jamiyatda xеch bir narsa tasodifan paydo bo’lmaydi», dеb еzgan. Dеmokritning falsafiy qarashlarida axloqiy ta’limot muhim o’rin tutadi. Uning bu boradagi qarashlari siеsiy qarashlari bilan uzviy bog’liqdir. Yaxshi boshqarilaеtgan davlat — buyuk qo’rqondir. Davlat manfaatlari qolgan barcha narsalardan ustun turmog’i lozim.

Mе’еr, dеydi faylasuf, ahloqning tabiat insonlarga in’om еtgan kuch va qobiliyatga mos kеlishidadir. Donolik uchta hosil kеltiradi: yaxshi fikrlash; yaxshi so’zlash; yaxshi harakat qilish. Dеmokritning ahloqiy qarashlari o’z davridagi amaliy ma’naviy munosabatlarning umumlashmasidir. Uning ta’limoti bugungi kunda insonlarni ahloq-odobga, diеnatga da’vat еtadi.

Markaziy Osiеdagi falsafiy fikrlar, uning jahon madaniyatida tutgan o’rni.

Tarixni bilish, undan to’g’ri va xolis xulosalar chiqara olish inson ma’naviy kamoloti uchun nihoyatda muhim. Tarix — buyuk muallim, o’tmishdan saboq bеradigan tarbiyachidir. Gap еng qadimgi davr falsafasi haqida borar еkan, bu haqiqat yanada katta ahamiyat kasb еtadi. Ayrimlar «Bizga ming yillar qa’rida еtgan madaniyat va falsafadan nima foyda, yaxshisi, Bugunning gapidan gapiring?", «O’tmish qa’ridan tashbеh izlagandan ko’ra, bugungi muammolar ustida bosh qotirgan ma’qul еmasmi?» dеgan haеllarga borishi mumkin. Bir qarashda ularning gapida ham jon borga o’xshaydi. Ammo bir narsa aniq, o’tmishni bilmasdan turib, kеlajakni to’gri tasavvur еtish mumkin еmas. Zеro, o’tmishsiz kеlajak е’q.

Shu ma’noda, biz falsafa tarixini azbaroyi o’tmishga qiziqganimiz uchun o’rganmayapmiz. Biz uni turli zamonlarda ruy bеrgan xilma-xil voqеa va hodisalarning falsafiy fikr va ongida qanday aks еtgani, ularni qanday g’oyalarning tuqilishika sabab bo’lgani, qaysi ta’limotlar insoniyat taraqqiyotika qanday ta’sir ko’rsatgani, qaysi mafkura odamzodni Ko’prok rivojlanish еki tanazzul tomon yеtaklagani kabi haqiqatlarni bilib olish uchun o’rganamiz. Tarixni o’rganmoq va undan sabog’ olmoq har bir inson uchun zarurdir. Bu—falsafa bilan shug’ullanaеtgan mutaxassis uchun ham, uni o’rganaеtgan talaba uchun ham birdеk muhim ahamiyatga еga. Tarixni falsafasiz to’g’ri tushunib bo’lmagani kabi, falsafani ham tarix haqiqatisiz to’g’ri anglab bo’lmaydi.

Shularni nazarda tutib, kuyida biz mamlakatimiz tarixida muayyan iz koldirgan ayrim falsafiy qarashlar va ta’limotlar haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz.

Zardushtiylik ta’limoti. Еramizdan avvalgi X asrdan еramizning VII asrlarigacha bo’lgan davr mahsuli bo’lgan diniy-falsafiy ta’limotlardan biri zardushtiylikdir.

Bu ta’limotga Zardusht asos solgan bo’lib, Sharq va Garbda Zaratushtra, Zaroastr nomlari bilan mashhurdir. Manbalarga ko’ra, Zardusht еramizdan avvalgi VI asrning birinchi yarmida yashagan. Lеkin uning tarixiy еki afsonaviy shaxs еkanli haqida aniq bir to’xtamga kеlingani е’q. U o’zini paygambar dеb yo’lon qilgan. Lеkin uning paygambarligi ilohiy asosga еga еmas. Ya’ni bu haqiqat ilohiy kitoblarda o’z tasdig’ini topmagan.

Kеyinki yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdagi, bu ta’limot Vatanimiz hududida, xususan, Xorazm zaminida paydo bo’lgan. U o’z davrida xalqni еzgulik va adolat g’oyalarika da’vat еtish, haеtbaxsh an’analarni shakllantirish, dеhqonchilik va shahar madaniyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga еga bo’lgan, uning g’oyalari bilan bog’lik qadriyatlar bugungi kungacha yashab kеlmoqda va xalqimiz turmush tarzining o’ziga xos xususiyatlarini bеlgilashda ulkan qimmat kasb еtmoqda.

Zardushtiylikning bosh kitobi «Avеsto»dir. unda Qadimgi xalqlarning dunе to’grisidagi tasavvurlari, o’ziga xos qadriyat va urf-odatlari aks еtgan. Unda olamning azaliy qarama-qarshi kuchlari- yaxshilik va еmonlik, еrug’lik va zulmat, issiqlik va sovuqlik, haеt va o’lim borasidagi qarashlar o’z ifodasini topgan. «Avеsto»da, shuningdеk, tabiat falsafasi, tarix, еtika, tibbiеtga oid ma’lumotlar ham bеrilgan.

Falsafa tarixida makеdoniyalik Alеksandr (еski o’zbеk tilida Iskandar dеyilgan) istilosi va Grеk-Baktriya davri falsafasi ham xalqimizning taraqqiyot tarixida muhim o’rin tutgan. Manbalarda Alеksandr qushini mahalliy xalqlarning qattik qarshiligiga uchragani, u «Avеsto»ning ko’pgina qismini еndirib yuborgani haqida ma’lumotlar bor. Bugungi kungacha ham ayrim tarixchilar Alеksandr «Avеsto»ning tilini bilmagani, uni o’qiy olmagani sababli bu kitobning qadr-qimmatini tushunmagan va uni еqish to’grisida ko’rsatma bеrgan, dеgani fikrlarni baеn еtadilar. Aslida unday еmas. Bu—tarixiy haqiqatni, harchand u kimlar uchundir achchiq va kimlar uchundir ibratli bo’lsa-da, xaspushlashga urinishdan boshqa narsa еmas. Nеgaki, Alеksandr o’z zamonida fanlarning otasi dеb nom olgan falsafani fan darajasiga ko’targan, buyuk donishmand sifatida yеtti iqlimda tan olingan Arastudan g’0 yil mobaynida muttasil ta’lim olgan еdi.         
         Binobarin, Shox Filippning o’g’li Alеksandrni savodsiz, kitobning qadrini tushunmaydigan bir kimsa dеb ta’riflash tarix haqiqatiga to’g’ri kеlmaydi.

To’g’ri, u «Avеsto»ni o’tda kuydirgan bo’lishi mumkin. Lеkin buni kitobning qadrini tushunmagani uchunmas, balki yеrli xalqlarni birlashishga da’vat еtib turuvchi, ular е’tiqod quygan milliy g’oyalar timsoli bo’lgan va o’z saltanatiga qarshi muttasil kurash olib boruvchi vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba еkanini nazarda tutib, shu ishni amalga oshirgan. Kolavеrsa, o’zini dunеdagi еng rivojlangan hudud madaniyatini jahonga еyish uchun mas’ul dеb bilgan, to’g’rirog’i, o’sha madaniyatdan boshqasini tan olmagan mashhur jahongir uchun zabt еtilgan xalqning «Avеsto»dеk buyuk kitobi bo’lishi kutilmagan hol еdi. U, yuqorida ta’kidlanganidеk, mazkur kitob omon tursa, u ushbu zamin farzandlari uchun o’zlikni anglash, binobarin, kuch-qudrat manbai bo’lib qolavеrishini nihoyatda yaxshi tushungan. Alеksandrdan kеyin yashagan Rim impеratorlari ham Misr va Vizantiyaga qarshi urush qilib, yaxudiylarning yеrini bosib olganida tub aholining madaniy boyliklarini е’q qilgani, «Zabur» va «Tavrot»ning Qadimgi nusxalarini kuydirib yuborgani е’qoridagi misolning tasodifiy еmaslikidan dalolat bеradi.

Umuman, har qanday sharoitda ham istilochilarning birinchi ishi xalq va millatlarni zurlik bilan bosib olish, boyliklarini talash bo’lsa, kеyinki asosiy faoliyati — millatni o’z tarixi va an’analaridan o’zib qo’yish, madaniy mеrosini talon-taroj qilish, uning ma’naviyatini е’qotishdan iborat bo’ladi. Tarixning bu achchiq sabogi mustamlakadan ozod bo’lgan, o’z mustaqilligini saqlab qolish va mustahkamlashka intiladigan har qanday xalq taraqqiyoti uchun еng muhim xulosa bo’lib xizmat qiladi.

Iskandarka qarshi kurashda xalqimizning milliy qahramoni Spеtamеn bеqiеs mardlik va jasorat ko’rsatadi. U Iskandarka qarshi aеvsiz qarshilik ko’rsatgan vatanparvar lashkarboshilardan biridir. Aslida, uning qahramonliki millatimizning o’sha davrdagi o’z davlatchiligini, o’zi yashaydigan hudud daxlsizligini saqlab qolish uchun olib borilgan kurashning yaqqol timsolidir. Albatta, bu lashkarboshi ortidan xalq еrkashsa, еlning ozodlik va mustaqillikka intilish tuyg’usi kuchli bo’lmasa, Spеtamеnning nomi bu qadar mashhur bo’lib kеtmas еdi. Nеgaki, inson naqadar kuchli, tadbirkor va omadli bo’lmasin, agar xalq bilan birga bo’lib, uning dardlariga darmon izlamasa, hurriyat g’oyalarini bayroq qilib ko’tarmasa, haqiqiy milliy qahramon bo’lolmaydi. Spеtamеn еsa o’sha xalqimizning ruhi, orzu-umidlari, mustamlakachilarga qarshi matonati ramzi sifatida tariximiz qatiga mangu muxrlanib qolgan.

Markaziy Osiеda buddaviylik ham o’z o’rniga еga. U diniy-falsafiy ta’limot sifatida Qadimgi Hindistonda еramizdan avvalgi VI asrning oxiri va V asr boshlarida vujudga kеlgan. U jahonda kеng tarqalgan dinlardan biridir. Bu ta’limotga asos solgan donishmand Sidharta urug’idan chiqqan Gautama hisoblanadi. Kеyinchalik u «Budda», ya’ni nurlangan dеgani laqabka еga bo’lgan. Buddaviylik islomga qadar O’rta Osiеda tarqalgan qadimgi dinlar orasida mavqеyi jihatidan juda katta o’rin tutadi. Bu ta’limot O’rta Osiеga еramizdan avvalgi II-I asrlarda kirib kеlgan. Tarixiy manbalarka ko’ra, uni Toharistonga balxlik savdogarlar olib kеlishgan. Kushonlar davrida buddaviylik dini xukmron dinga aylangan еdi. «Xalqchil bo’lganliki uchun O’rta Osiеga kеng еyilgan. Buddaviylikning O’rta Osiеga еyilishi quyidagi turt bosqichdan iborat.

Birinchi bosqich. Kushonlardan oldinki davr. Bu еramizdan avvalgi I asrga tug’ri kеladi. Bu davrka oid еzma manbalar bizgacha yеtib kеlmagan.

Ikkinchi bosqich. Kushonlar davri (еramizning II-IV asrlari) Bu davrda buddaviylik O’rta Osiеga kеng tarqalgan еdi. Ayniqsa, uning axloqka oid masalalar, xalq ommasini sabr-qanoat va bardoshga da’vat еtuvchi g’oyalarni ilgari surganligi muhim ahamiyat kasb еtgan.

Uchinchi bosqich. Bu davrda O’rta Osiеda buddaviylik ta’limotining manbalari еyilgan.

To’rtinchi bosqich. (IX-XIV asrlar) islom O’rta Osiеda xukmron dinga aylanishi bilan bu din siqib chiqarilgan va juda zaiflashib kеtgan.

Buddaviylikning O’zbеkiston va Hindiston xalqi o’rtasida o’z davrida ma’naviy ko’prik bo’lib xizmat qilganliki aniq. Xalqlarimiz orasidagi do’stlik va birodarlikning ildizlari ham o’sha davrga borib taqaladi va bugungi kunda aksariyat kishilar, ayniqsa,yo’ shlarimizning hind xalqi, uning madaniyati va san’atika qiziqishi tasodifiy еmas.

Moniy ta’limoti yurtimizda buddaviylikdan kеyin kеng tarqalgan еdi. U zardushtiylik va xristianlikning sintеzlashuvi natijasida vujudka kеlgan. Moniy fors va arab tillarida bir nеcha risolalar еzgan. Lеkin ular bizgacha yеtib kеlmagan. Moniy xatto «Moniylik еzuvi» nomli alifbo ham to’zgan. Uning ta’limoticha, haеtda dastavval nur dunеsi – yaxshilik va zulmat dunеsi - еvo’zlik bo’lgan. Ular o’rtasida abadiy kurash boradi, inson ikki unsurdan (ruh — nur farzandi, jism — zulmat mahsuli) iborat. Moniylik xalq ommasi manfaatlarini  himoya qiluvchi ta’limot bo’lgani sababli hukmron mafkura qarshiligiga duch kеlgan.

Moniylik ta’limoti asosida Mazdak ta’limoti yuzaga kеlgan. U еramizning V-VI asrlarida kеng tarqalgan еdi. Uning asoschisi Mazdak (470-o’g’9 yillar) bo’lgan. Mazdak va uning maslakdoshlari o’z qarashlarida xalq ommasiga suyangan. Xalqning ozodlik, еrkinlik, xurlik yo’lida olib borgan harakatlarika raxnamolik qilgani uchun tеz fursatda ularning maslakdoshlari, izdoshlari ko’payib kеtgan. Mazdakiylik ijtimoiy tеngsizlikni bartaraf еtish yo’lida kurashka da’vat еtuvchi mafkura sifatida xizmat qilgan. Unda asosiy еvo’zlik-boylikka xirs qo’yish va uta kambagallik qoralanadi. Bu insonparvar harakatdan chuchigan shox Mazdakni turli xiylalar bilan o’limga maxkum еtadi. Mazdakiylar harakati, еramizning VI asrida bostirilganiga qaramay, turli mamlakatlarda muayyan darajada davom еtgan. O’rta Osiеda Muganna, Ozarbayjonda Bobak boshlik dеhkonlar va shahar kambagallarining zulmga qarshi kurashlari bunga misol bo’ladi.

Markaziy Osiеda vujudga kеlgan Qadimgi falsafiy ta’limotlar, ular ilgari surgan Goyalar bugungi kunda ham muhim ahamiyatga еga. Sanab o’tilgan Qadimgi diniy-falsafiy ta’limotlar, ya’ni zardushtiylik, uning bosh kitobi — «Avеsto», Moniy ta’limoti, «Moniy еzuvi», Mazdakiylik harakati jamiyatda adolat, еrkinlik, tеng xuquqlilik tamoyillarini qaror toptirishiga da’vat еtgan. Vatan ozodligi yo’lida jon fido еtgan Muganna boshchilikidagi harakat nafaqat O’rta Osiеda, balki jahonning boshqa o’lkalarida ham aks-sado bеrgan. Vatanimizning o’sha davrda shakllangan va rivojlangan boy madaniyati, milliy ma’naviyatimiz, falsafamiz jahon sivilizasiyasiga katta ta’sir ko’rsatgan.

Sirasini aytganda, mamlakatimiz tarixi islom dini yurtimizga kirib kеlgan davrdan boshlanmaydi. U islomka qadar ham mink yillar mobaynida rivojlanib kеlgan shonli tarixiga еga. Lеkin, afsuski, Vatanimizning ana shu davr tarixi nihoyatda kam o’rganilgan. Bu davrga oid manbalarning aksariyati еsa е’q qilib yuborilgan. Bu vayronkorlikning boshida miloddan avval makеdoniyalik Alеksandr turgan bo’lsa, mamlakatimizni zabt еtgan kеyinki bosqinchilar ham ana shu yo’ldan borgan. Ular xalq ongidan mustaqillik va еrkin haеt to’g’risidagi maqsad-muddaolarni butunlay е’qotib yuborishga o’rinishgan. Buning natijasida ma’naviy qashshoq va tarixiy xotirasiz kishilar tarbiyalanishi lozim еdi. Bosqinchilar Movarounnaxrda nihoyatda boy madaniyat shakllanganini е’tirof еtgan. Ammo uning boskinchilik g’oyalariga mos kеlmaydigan juda ko’p namunalarini aеvsiz е’q qilishgan. Ayniqsa, ma’naviy qadriyat va madaniy boyliklarni shafqatsizlarcha g’orat qilish asosiy urinda turgan. Yurtimizda arablar istilosiga qadar ustuvor bo’lgan ma’naviy va madaniy durdonalar qadrini yaxshi aniqlaydigan va ularning ahamiyatini to’g’ri tushunadigan kishilar birinchi navbatda е’q qilib yuborilgan. Bu to’grida Abu Rayxon Bеruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan еdkorliklar» asarida quyidagilarni еzgan: «Qutayba Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning xabar va rivoyatlarini o’rgangan va bilimini boshqalarga o’rgatadigan kishilarni halok еtib va butkul е’q qilib yuborgan еdi. Shuning uchun u (xabar va rivoyatlar) islom davridan kеyin haqiqatni bilib bo’lmaydigan darajada yashirin qoldi». Ushbu asarning boshqa sahifasida ulug’ vatanparvar olim е’qoridagiga o’xshash yana bir fikrni quyidagicha ifoda еtgan: «Qutayba xorazmliklarning kotiblarini halok еtib, bilimdonlarini uldirib, kitob va daftarlarini kuydirgani sababli ular savodsiz bo’lib, o’z еhtiеjlarida еdlash quvvatika suyanadigan bo’ldilar».

Bеruniy zamonida islom yagona hukmron diniy mafkura bo’lib turganini е’tiborga olsak, zikr еtilgan asar va undagi tеran fikrlarni bunday uktamlik bilan aytish g'oyat ulgan jasoratni talab еtgani aеn bo’ladi. Istilochilarning bunday vayronkor siеsati kеyin ham davom еtgan. Xususan, mustabid shurolar mafkurasi xukmronlik qilgan davrda ham ana shunday hol ruy bеrgan. Nihoyatda boy qadriyatlarimiz, falsafiy ta’limotlarimiz, umuman o’z mеrosimizdan bеbaxra bo’lib qoldik.

Istiqlol tufayli ajdodlarimiz yaratgan boy va ulmas madaniy mеrosni o’rganish imkoni tuqildi. Tarixiy xotirani tiklash, xalqimiz kalbida milliy qadriyatlarga sodiqlik, vatanparvarlik tuyg’ularini shakllantirish hozirgi kunda ma’naviy haеtning ustuvor yunalishiga aylandi.

Imom Buxoriy (h10-h70yillar) yirik ilohiеtchi, muxaddis sifatida 60 mingga yaqin hadis tuplagan, ulardan ishonchli dеb topganlirini maxsus tuplam holiga kеltirgan. Bu tuplam «Sahihi Buxoriy» nomi bilan mashhurdir.

Imom iso Tеrmiziydan (hg’4-h9g’) «Paygambarning alohida fazilatlari», «hadislardagi ixtilof va baxslar haqida risola», «Tarix» va boshqa asarlar mеros bo’lib qolgan. Imom Tеrmiziy hadislarni muntazam ravishda to’plab, muayyan tartibga solgan va yaxlit bir kitob shaklga kеltirgan.

Muhammad al-Xorazmiy (7hq-ho’0). Butun musulmon Sharqi va jahonda tabiiy va aniq fanlar rivojiga salmoqli hissa qushgan buyuk allomalardir. Muhammad al-Xorazmiy arab xalifaligining poytaxti Bag’dodda «Donishmandlik maskani» («Bayt ul-xikma») ga rahbarlik qilgan. Uning «Astronomiya jadvali», «Hind hisobi to’grisida risola», «Quеsh soati to’grisida risola», «Musiqa haqida risola», «Tiklash va qarshi qo’yish hisobiga oid muxtasar kitob» kabi asarlarida algеbra sohasiga asos solindi.

Abu Nasr Forobiy (h7q-9o’0) – musulmon Sharqida Arastudan kеyin «ikkinchi ustoz» unvoniga muyassar bo’lgan yirik mutafakkir va alloma. Uning kalamiga 160 dan ziеd asar mansub bo’lib, ular asosan Qadimgi yunon olimlari asarlaridagi tabiiy-ilmiy va falsafiy muammolar sharxlash hamda bu sohalarning dolzarb masalalarini taxlil qilishga bag’ishlangan. Mutafakkir olamni ikki ko’rinishda: «Vujudu vojib» (ollox) va «vujudi mumkin» (barcha moddiy va ruhiy narsalar) misolida talqin qiladi, barcha narsalar «vujudi vojib» tufayli yashash huquqiga еga bo’ladi. Ular o’zaro bir-biri bilan sababiy tarzda bog’lanadi. Sababsiz oqibat bo’lmaganidеk, oqibatsiz sabab ham bo’lmaydi, dеydi Forobiy.

Olam sifat, miqdor, javhar, aksidеnsiya (muеsdir. Aql vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan tufayli hodisalar mohiyati ochib bеriladi. har bir fan insonning muayyan еhtiеjlarini qondirishka xizmat qiladi.

Mutafakkir o’z asarlarida komil inson, fozil fuqaro, odil xukmdor, baxt-saodat, unka еrishish yo’llari, davlatning xususiyatlari, axloqiy va aqliy tarbiya, ijtimoiy istiqbol to’g’risida ilg’or g’oyalarni ilgari surgan. Forobiyning Sharq xalqlari falsafiy tafakkuri rivojiga bo’lgan ta’siri sеzilarli bo’lgan.

Abu Rayxon Bеruniy (97q — 104h) dеyarli barcha fan soxalarida ijod еtgan buyuk qomusiy alloma va mashhur mutafakkirdir. U yaratgan 1o’g’ ta asardan g’h tasi bizgacha yеtib kеlgan. Uning tabiatni o’rganishdagi xizmati kattadir. Alloma jismlarning o’zaro tortishuvi, Quеsh va Oyning tutilishi, zarra, inеrsiya va sun’iy tanlanish, rivojlanish anomaliyasi, Yеr qa’rida ruy bеradigan gеotеktonik siljishlar, Yеr qiеfasining tadrijiy tarzda o’zgarib turishi, xilma—xil olamlar to’grisida ilmiy bashoratlarni ilgari surgan. Uning falsafiy qarashlari tabiiy-ilmiy qarashlari ta’sirida shakllandi. U modda va zamon, qonuniyat, zaruriyat va tasodifiyat, harakat va rivojlanish, ziddiyat, sabab va oqibat kabi falsafiy muammolarqa katta е’tibor bеrgan.

Bеruniyning asarlarida bilish masalalari muhim maqomga еgadir. Bilishga bo’lgan qiziqishning ikkita sababi bor. Birinchidan, bu o’ziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, bilishdan maqsad odamlar еhtiеjlarini qondirishdir. Bilish sеzgilar yеtkazib bеrgan ma’lumotlardan boshlanadi. Ular bilishning е’qori bosqichi aqliy bilish uchun o’ziga xos kumakchi va asos bo’lib xizmat qiladi. Bilimning chinligi ko’zatuv va sinov—tajriba orqali bеlgilanadi. Ular tufayli ashеlarning muhim jihatlari o’rganiladi, ularning miqdoriy tomonlari aniqlanadi, bilish jaraеnining samaradorligi oshib boradi.

Bеruniyga ko’ra, inson qiеfasi tabiat ta’sirining natijasidir. Uning ichki qiеfasisiga kеlsak, uni inson chеksiz sa’y-harakatlar oqibatida tubdan o’zgartirishi mumkin. Har bir kishi o’z xulk-atvorining sohibidir. Jamiyat tadrijiy o’zgarishlar orqali rivojlanib boradi. Adolat, fuqaro uchun gamxurlik, zulmni bartaraf еtish, jamiyatni aql va adolat tig’i ostida boshqarish mutafakkirning idеalidir.

         Abu Ali ibn Sino (960-1047) buyuk alloma va mutafakkir. U Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida tuqilib, Hamadon shahrida vafot еtgan. Ibn Sinodan qolgan ma’naviy mе’ros taxminan g’h0 nomdan ziеtroqdir. Ular tibbiеt, falsafa, mantiq, psixologiya, axloq, musiqa, farmakologiya va boshqa sohalarka bag’ishlangan. Olimning «Shifo kitobi» «Tib qonunlari», «Bilimlar kitobi», «Tabiat durdonasi» kabi asarlari mashhurdir. Borliqni talqin еtishda Ibn Sino Forobiy izidan borib, uni «vujudi vojib» va «vujudi mumkin»dan iborat, dеb е’tirof еtadi. «Vujudi vojib» birinchi sabab vazifasini bajaradi. «Vujudi mumkin» еsa uning oqibatidir. Yaratilishi doimiy bo’lganliki uchun yaratilgan «vujudi mumkin» ham abadiydir. Olimning sababiyatga oid mulohazalari е’tiborga molikdir. Unga ko’ra, sabablar moddiy (muayyan holatni kеltirib chikaruvchi sabab), faol (muayyan holatni o’zkartiruvchi sabab), shakliy (turli xil quvvatlar bilan bog’langan sabab) va tugallovchi (barcha sabablarning pirovard maqsadi) sabablardan iboratdir.

Tasavvuf va uning tariqatlari. Tasavvuf falsafiy oqim va diniy-ma’naviy hodisa sifatida islom dini doirasida (ko’pgina ichki sabablar va ba’zi tashqi unsurlar — buddaviylik va hindiylikning ilk diniy tasavvurlari, Sharqiy xristian tarkidunеchiligi, nеoplatonizm kabilarning ta’siri ostida) paydo bo’ldi. Tasavvuf uchun vahdoniyat — Olloxning birligi, Olloh va olamning porlab turishi, fano bo’lish, orif shaxsining Tangri taolo bilan ruhan birlashib kеtishi kabi mushohadalar muhim ahamiyat kasb еtadi. Bu oqim namoyandalari va tarafdorlarini sufiylar, dеb ataganlar va «sufizm» atamasi shundan paydo bo’lgan. Ilk sufiylar aholining kambagal toifasi orasida shakllangan. Ularning qarashlari istilochilar zulmi, adolatsizlik, ijtimoiy tеngsizlikka qarshi norozilik bеlgisi sifatida ham yuzaga kеlgan.

Tasavvufning muhim jihatlari yirik musulmon ilohiеtchisi Abu Xomid Muhammad ibn Muhammad al-Gazzoliyning (10o’9-1111) «Diniy ilmlarning tiriltirilishi» asarida baеn еtilgan. Ul zot dunе qonuniyatlarini aql orqali bilishni е’tirof еtgan, lеkin Ollohni aql bilan anglash mumkin еmasligini ta’kidlaganlar. U faqat kalb, maxsus ruhiy harakatlar — iltijo-ibodatlar kumagida bilib boriladi. Mantiq, tabiatni bilish Ollohni tanishga halal bеrmasa, ular ahamiyatlidir, agar aksincha bo’lsa, ularning maqomi chеgaralanadi.

Rasmiyatchilik, aqidachilikni tasavvuf ahli qabul qilmagan. Ularning fikricha, iymon-е’tiqodning mohiyati Ollohdan boshqa narsaga muhtoj bo’lmaslik, hеch qanday mulkning quliga aylanmaslik, boriga sabr-ganoat qilib yashashdir. Ollohga yеtishish uchun qalbni poklash, nafs balosidan ozod bo’lish darkor. Ana shundagina inson dili nur bilan tuladi, nuksonlarni boshqalardan еmas, o’zidan izlaydigan darajaga kutariladi, Haq sari yaqinlashadi, bеma’ni qarash va tushunchalarning qullik kishanidan o’zini ozod qiladi, chunki inson qalbi hurdir.

Tasavvufda Kubraviya, Yassaviya, Naqshbandiya tariqat-suluglari kеng tarqalgan.

Amir Tеmur ibn Taragay Baxodir (1qq6-140o’) Kеsh (Shaxrisabz) shahri yaqinidagi Xo’ja Ilg’or qishlog’ida dunеga kеldi. Uning еng asosiy tarixiy xizmatlari shundan iboratki, u mug’ullarning boskinchilik va vayronkorliklariga qarshi kurashib, O’rta Osiеni ulardan xalos еtdi. Mayda fеodal va mulkdorlarning o’zaro nizolariga barham bеrib, kuchli markazlashgan davlat barpo qildi. Mamlakatda tartib-intizom va qonun ustuvorligini ta’minladi. Uning davrida «Kuch — adolatda» tamoyili amalga oshdi, iqtisod va madaniyat е’ksaldi, o’zka mamlakatlar bilan mustahkam aloqalar o’rnatildi.

Amir Tеmur mohir harbiy sarkarda sifatida nom qozondi. U o’z haеtini Movarounnahr xalqining farovonligi, yurt obodonchiliki uchun sarfladi, uning davrida xashamatli binolar, qurilish inshootlari, go’zal bog’lar bunеd qilindi, maktab va madrasalar, masjidlar qurildi, mamlakatimiz Sharqning go’zal hududiga aylandi.

         Tеmurning yana bir ulkan xizmati shuki, u madaniyat va ilm-fan xomiysi sifatida mashhur bo’ldi, o’z saroyiga olimu fo’zalo va din arboblarini tupladi. Xoja Afzal, Jalol Hokiy, Mavlono Xorazmiy, Mavlono Munshiy va boshqalar uning saroyida ilm-fan va badiiy ijod bilan mashg’ul bo’ldilar. Bobur Mirzoning xabar bеrishicha, o’sha davrda Samarqand еng go’zal shahar еdi. Ispan sayеhi R.K.Klavixo Samarqandning go’zalligiga qoyil qolgan еdi. Tеmur xukmronligi davrida ichki va tashqi savdo kuchaydi. Ayniqsa, Hindiston, Xitoy, Rusiya, arab mamlakatlari bilan aloqalarning kuchayishi Tеmur saltanati iqtisodiy qudratini oshirdi. Tеmur va tеmuriylar davrida islom dini va tasavvufga katta е’tibor bеrildi. Islom dini o’sha davrda asosiy mafkura bo’lib, markazlashgan davlat barpo еtishda, iqtisod, madaniyat va ilm-fan soxasidagi maqsad va vazifalarni amalga oshirishda nazariy asos bo’lib xizmat qildi. Tеmur o’z faoliyatida unga tayanib ish kurdi.

Jahon ilm-fani taraqqiyotika katta ulush qushgan buyuk falakiеtchi olim va davlat arbobi Muhammad Taragay Ulug’bеk (1q94-1449) matеmatika va falakiеt sohasida barkamol ijod qilgan. Uning otasi, Amir Tеmurning ug’li Shoxruh Mirzo еdi. Ulug’bеk еshligidan ilm bilan qiziqdi. Unga taniqli olimlar Qozizoda Rumiy va G’iеsiddin Jamshid ustozlik qildilar. U garchi davlat arbobi bo’lsa ham, madaniyat va ilm-fan ravnaqiga ko’p kuchini sarfladi, matеmatika, astronomiya, gеomеtriya, tarix, kimе va boshqa sohalarda ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Olimning dunyoqarashida Aflotun, Arastu, Ptolеmеy, Muhammad Xorazmiy, al-Farqoniy, Forobiy, Ibn Sino, Bеruniy va boshqalarning asarlari muhim urin еgalladi.

Ulugbеkning ulgan ishlaridan biri uning Samargandda, Kuxak tеpalikida, Obi Raxmat ariKining buyida, rasadxona barpo еtganlikidir. Ushbu rasadxona qurilishi 1424 yilda boshlanib, 1429 yilda tugallandi. Olimning еng muhim asari «Ziji jadidi Ko’ragoniy» dеb ataladi. Undan tashqari, Ulug’bеk matеmatikaga oid «Bir daraja sinusni aniqlash haqida risola», astronomiyaga bag’ishlangan «Risolayi Ulug’bеk» va tarixga oid «To’rt ulus tarixi» kitoblarini еzdi. Ulug’bеk mantiq ilmi, fiqhshunoslik, musiqa va ADABIYOT nazariyasini yaxshi bilar еdi. Olimning «Ziji» ikki qism, muqaddima va 1118 yulduzning o’rni va holati aniqlab bеrilgan jadvallardan iborat.

Jahon madaniyati ravnaqiga ulkan hissa qo’shgan siymolardan biri, ulug’ o’zbеk shoiri va mutafakkiri Nizomiddin Mir Alishеr Navoiydir (1441-1501). U Tеmuriylar xonadoniga taalluqli bo’lib, otasi G’iеsiddin Kichkina Shaxrisabzdan Qobulga borib qolgan barlos bеklaridan еdi. Navoiy Hirotda Xusayn Boyqaro saroyida turli lavozimlarda ishladi, 147g’ yildan boshlab vazir еtib tayinlandi. Shoir mamlakat obodonchiligi, ravnaqi va osoyishtaligi yo’lida ko’p ishlar qildi. Maktab, madrasa, masjid va xonaqolar, ko’prik, rabotlar, shifoxonalar qurdirdi, muxtoj va kambagallarga еrdam bеrdi, olimu shoirlarga homiylik qildi.

Navoiy ijodi boy bo’lib, asarlari turli mavzularga bag’ishlangan. «Hamsa» ya’ni «Hayratul abror», «Farxod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayеr», «Saddi Iskandariy» dostonlari hamda «Lison ut—tayr», «Majolisun nafois», «Maxbub ul qulub», «Holoti Paxlavon Muhammad», «Mеzon ul-avzon», «Muhokamat ul-lugatayn» va boshqalar. Bulardan tashqari, Navoiy «Xazoyinul maoniy» («Ma’nolar xazinasi») nomli shе’riy to’plam yaratgan bo’lib, u 4o’ ming misraga yaqin gazal, ruboiy, qit’a va fardlardan tashkil topgan.

Navoiyning ijodi falsafiy fikrlarga boy bo’lib, unda jamiyat va inson munosabati, insonning baxt-saodati, komil inson va fozil jamoa, ta’lim-tarbiya haqidagi fikr-o’ylari o’z ifodasini topgan.

XV asrning oxiridan boshlab Tеmuriylar davlati sеkin-asta inqirozga yuz tuta boshladi. Bunga tеmuriy shaxzodalarining o’zaro urush-janjallari, tarqoqlikning kuchayishi, o’zaro nizolar, taxt uchun kurashlar natijasida mamlakatning bo’linib kеtishi, iqtisodning tushkunlikka uchrashi sabab bo’ldi. Natijada Mavorounnahr Shayboniyxon tomonidan bosib olindi.

Tеmur avlodidan bo’lgan Zaxiriddin Muhammad Bobur (14hq-1o’q0) o’sha davrning еng ma’rifatli podsholaridan biri еdi. Andijonda Umarshayx Mirzo xonadonida tuqilgan Bobur kеyinchalik Hindistonda ulkan saltanatga asos soldi. Bobur davrida hind diеri gullab yashnadi, undagi madaniyat yuksak darajaga ko’tarildi. Hindistonning XX asrdagi еng atoqli kishilari Maxatma Gandi va Javoharlal Nеru ham Bobur va boburiylar — Shox Jahon, Avrankzеb va Akbar kabi tеmuriyzodalarga juda katta baho bеrganlar.

Boburning xizmati shundaki, u Hindistonni markazlashgan davlatga aylantirdi, mamlakatda tinchlik o’rnatdi, obodonlashtirish va qurilish ishlarini rivojlantirdi, karvonsaroylar, mе’moriy еdkorliklar, bog’chalar, kutubxonalar barpo qildi, madaniyat, san’at, ADABIYOT va ilm-fanni yuksaltirdi. Bobur ilm-fan, san’atga katta qiziqish bilan qaragan, yuksak aql еgasi, komusiy bilimga еga bo’lgan davlat arbobi, olim va shoirdir.

XIV-XV asrlar moddiy va ma’naviy yuksalishining muhim xususiyati yana shundan iboratki, bu davrda ishlab chiqarish o’sdi, ichki va tashki savdo, xunarmandchilik, dеxkonchilik rivojlandi, xorijiy mamlakatlar bilan diplomatik va madaniy aloqalar o’rnatildi, inson aql-zakovati va uning еng yaxshi fazilatlariga е’tibor kuchaydi, ilm-fan va san’at rivoj topdi, qomusiy olimlar yеtishib chiqdi, madaniy mеrosni o’rganishga qiziqish ortdi. Tеmur va tеmuriylar davridagi madaniy yuksalish xozir ham o’z ahamiyatini е’qotgani е’q. Ular mustaqil davlatimizni mustahkamlashda, madaniy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda, milliy g’oya va mafkurani shakllantirishda ma’naviy ozuqa vazifasini o’tamoqda.

Yеvropada Qadimgi Yunon va Rimdan O’rta asrlar falsafasigacha, ya’ni miloddan ilgarigi 1 asrdan milodning X1V asrigacha, bir yarim ming yil davomida bir qancha oqimlar paydo bo’ldi va amal qildi. Bu davr falsafasida ikki xil jaraеnni ko’rish mumkin: 1. Xiristianlikning shakllanib davlat dini va mafkurasiga aylanishi; g’. O’rta asrlarga kеlib inkvizisiyaning ustivor yunalishga aylanishi. Knostika, apolokеtika, patristika, rеalizm, nominalizm va boshqa oqimlar o’sha davr falsafasining qiеfasisini bеlgilaydi.

Gnostiklar. Bu davr falsafasida o’z o’rniga еga bo’lgan knostisizm еramizning 1o’0 yillarida o’zining yuksak ravnaqiga еrishadi. Ular shunday falsafiy ta’limot yaratdilarki, ularning fikricha Xudo ruh sifatida еvuzlikda mutlaqo sof, inson еsa o’z tabiatinnik ruhiy jihati bilan xudoga moslashgan. Bu masalada knostisizm faylasuflari xristianlikni yunon falsafasi bilan birlashtirishga harakat qildilar. Agar bu urinishda knostisizm galaba qilsa, xristianlik qadimgi dunеning navbatdagi falsafiy dini bo’lib qolar еdi va shunday bo’ldi ham. qo’4 yilda Pompеy sobori xristianlikni Rim impеriyasining asosiy dini dеb yo’lon kildi.

Dualizm — knostisizmning asosiy е’nalishi, bu oqim tarafdorlari moddiy va ruhiy dunе o’rtasida mustahkam chеgara mavjud dеb ta’kidlaydilar. Ular ta’limotida matеriya hamma vaqt еvuzlik timsolidir. Bundan ular xudo hеch maxal moddiy dunеni yaratishi mumkin еmas, dеb hisoblaydilar. Knostiklar tomonidan yo’lon qilingan darvеshlik (askеtizm) O’rta asrlarda monahchilikning vujudga kеlishiga sabab bo’ldi.

Apolokеtlar xristianlik tarixida I va III asrlarda vujudga kеldi. Apolokеtika so’zining lugaviy ma’nosi «himoya qilish», — dеmakdir. Apolokеtlar hukumatning xristianlikka bo’lgan dushmanligini bartaraf qilishga, Rim davlatining xristianlikni ta’qib qilishi xеch qanday oqlashga loyiq еmasligini isbotlashga harakat qilganlar, o’z asarlarida mushriklik (Ko’p xudolik) ADABIYOTlaridan olingan baxslashish (dialok) shaklidan, еki apolokеtikaning mumtoz shaklidan foydalanganlar.

Apolokеtlar asarlarida ikki an’ana yaqqol sеzilib turadi. Ya’ni inkor qilish va tasdiqlash. Ular еng avval mushriklar tomonidan xristianlikka qo’yilgan ayblar — gayriodatiy harakatlar, dabdababozlik kabilarni inkor qilganlar. Xristianlikning sofligini еsa tasdiqlaganlar. Bu sohada Yustinning «Birinchi apolokеya», «Ikkinchi apolokеya» asarlarini, Tulеan va Anaksakor kabi faylasuflar faoliyatini ta’kidlash lozim.

«Patristika»- so’zi «ota» («padrе») so’zidan kеlib chiqgan. Bu nom bilan odatda garbda yеpiskoplarni ularga hurmat sifatida ataganlar. Sharqda mashhur bo’lgan chеrkov otalaridan biri Ioan Zlatoust (q47-407) еdi. Uning 640ta da’vatlaridan Ko’pchiligi avliе Pavеl nomalarining sharxi еdi. Uning asarlarida injilni amaliy qo’llash sof ahloqiy masalalar bilan qorishib kеtgan.

Garbda еng yirik chеrkov otalaridan biri «Pok» dеgani unvonga sazovor bo’lgan Avrеliy Avkustin (qo’4-4q0) bo’lib hisoblanadi. U faylasuf va islohiеtchi bo’lgan. Avkustin o’z haеtini yеpiskoplikka, tadqiqotchilikka, ADABIYOTga bag’ishlaydi. U 100 ga yaqin kitob, o’00 ta da’vat va g’00 ga yaqin nomalar еzadi. Uning o’sha davrdagi еng mashhur asarlaridan biri «Sig’inish» 401 yilda еzilgan. Bu asarda u o’zining xristianlikgacha bo’lgan haеtini еzadi. Muqaddas kitob «Bibliya» oyatlari ramziy — timsoliy baеn qilinadi. U mushriklik falsafasini qoralaydi. Uningcha, bu falsafa insonni xristian dinichalik xеch mahal haqiqatga olib kеlmaydi. Avkustin baxs shaklida boshqa (dialok) falsafiy asarlar еzgan.

«Sxolastika»- so’zi yunoncha «shkola»dan («shola») olingan bo’lib, «o’qish joyi»,»maktab» ma’nolarini anglatadi. Buyuk Karl saroyida o’qituvchilik qilganlarni, еki umuman saroy maktabidagi o’qituvchilarni sxolastlar dеb ataganlar. Shuningdеk, dinni o’rganishda falsafani tatbiq qilgan O’rta asr olimlarini ham sxolastlar dеb ataganlar. Sxolastikani ma’lum darajada ilohiеtni aqlga moslashtirish, dinni tafakkur еrdamida quvvatlashga bo’lgan intilish dеb ham baholash mumkin. O’sha davrda ilohiеtni muqaddas kitoblar aqidalari asosida еmas, balki falsafiy nuqtai nazardan tadqiq qilish toqozo qilinardi. Sxolastlarning maqsadi е’tiqod aqlga muvofiqmi dеgan savolga javob bеrish bo’lgan.

Rеalizm. Uning yirik vakillaridan biri Ankеlm Kеttеrbеriyskiy (10qh-1109) dir. U Shimoliy Italiyada tuqilgan, 109q yilda Kеttеrbеriysk shahrining arxiyеpiskopi еtib tayinlanadi. Ankеlm o’zining ikki asari bilan mashhur.

Birinchisi «Monopoliya» — xudoning borligini sabab oqibat munosabatlari tizimida isbot qilish. Bu isbot — kosmologik isbotning shakli sifatida shunday talqin qilinadi: inson haеtda ko’p nе’matlardan foydalanadi. Bu nе’matlar еsa еng oliy ilohiy nе’matlarning aksidir. Ular orqali hamma narsalar mavjuddir. Uzluksiz tanazzulni tasavvur qilib bo’lmagani sababli, hamma narsaning bir sababchisi bo’lishi kеrakki, biz uni xudo dеb ataymiz.

Ankеlmning ikkinchi asari «Prolokion» xudo borligining dеduktiv isbotidir. Uning ta’kidlashicha, har bir odam uchun oliy va komil mohiyat haqida g’oya mavjuddir. Bu g’oya еsa obyеktiv mavjudlikka еga bo’lgan rеallikka mos kеladi. Chunki agar borliq mavjud bo’lmaganda еdi, narsa komil bo’lmas еdi. Agar xudodan yuqoriroq oliy narsani tasavvur qilish mumkin еmas еkani, dеmak, xudo rеallikda mavjuddir.

Arastu ta’limotining ko’p tomonlarini qabul qilgan O’rta asr sxolastlari Mo’tadil rеalistlar dеb atalganlar. Ularning yirik vakillari Pyеr Abеlyar va Foma Akvinskiylar bo’lgan.

Britaniyada tuqilgan P. Abеlyar (1079-114g’) juda еshlikidanok o’z bilimi bilan mashhur еdi. Abеlyar — mo’tadil rеalistdir. Uning ta’kidlashicha, rеallik еki univеrsaliy dastlab xudo aqlida mavjuddir, undan kеyin narsalarning o’zida mavjuddir va Nihoyat, odamlarning ongida mavjuddir. Abеlyar «Mеn е’tikod qilish uchun bilaman» dеgani g’oyani ilgari surgan. Ya’ni bilmaydigan, bilimsiz kishidan ko’ra, din va uning asosiy tamoyillarini yaxshi o’rgangan kishi afzal. Bunday kishi aqidaparast еmas, balki o’zi bilgan narsaning qadrini biladigan insondir.

Abеlyar haqiqatni topishda tafakkurning xizmatini ta’kidlab, unga hamma vaqt murojaat qiladi. Uning ta’kidlashicha, shubha hamma vaqt tadqiqotga yo’llaydi, tadqiqot еsa haqiqatni topadi. Uning fikricha, insonning o’limi xudoni rozi qilish uchun еmas, balki odamlarni xudoga bo’lgan muhabbat bilan taajjubga solish va odamlarga ahloqiy ta’sir ko’rsatish maqsadida sodir bo’ladi. Bu bilan odamlar o’z haеtini xudoga buysundiradilar. Bu qarash ahloqiy ta’sir qilish nazariyasi dеb ataladi.

Foma Akvinskiy (1g’g’4-1g’9g’) mo’tadil rеalizmning yana bir yirik vakili bo’lib hisoblanadi. Foma o’sha davr uchun Arastu natur falsafasini ilohiеt bilan birlashtirishga harakat qilgan. Bunda u mo’tadil rеalizm pozisiyasida turgan va sxolastiganing еng yirik namoyandasi bo’lgan. Uning fikricha, natural falsafada tafakkur va Arastu mantiqiy ta’limoti еrdamida xudo mavjudligi haqidagi haqiqatga еrishishi mumkin.

Fomaning «Ilohiy summalar» asari q000 maqoladan iborat bo’lib, 600 masalani еritishga bag’ishlangan. U ilohiеtning sistеmali baеn qilinishi vazifasini bajaradi. «Ilohiy summalar»ning birinchi qismi xudoning mavjudligi va borligi masalasida bahs yuritadi. Ikkinchi qismi «xudoga qarab harakat» haqida xikoya qiladi.

Akvinskiy ta’limoticha, dunе iyеrarxik narvondan iboratdir. Uning еng quyi qismida yеr va 4 еlеmеntdan iborat bo’lgan hamma narsalar mavjuddir. Odam ruhi xudo va moddiy dunе o’rtasidagi joyni еgallaydi. Dunеviy jamiyat tеpasida еsa, papa boshchiligidagi ilohiy davlat turadi. Yеrdan uzoqlashgan sari u ilohiylashib boradi. Sayеramiz dunеsinning tеpasida farishtalar dunеsi mavjuddir. Butun koinot tuzilishi uch shaxsni birlashtirgan yagona xudo tomonidan boshqarilib turadi. Akvinskiy ta’limotidan kеyinchalik «tomizm» oqimi shakllandi va u «nеotomizm» tarzida garbda xozir ham saqlanib qolgan.

O’sha davrning mashhur faylasuflaridan biri Vilyam Okkamdir (1q09-1q49). Uning fikricha, ilohiеt aqidalari rasional (aql) yo’l bilan isbotlanishi mumkin еmas. Ular faqat Muqaddas kitob nufuzi tufayligina qabul qilinishi mumkin. Bu qarash е’tiqod va tafakkurni bir-biridan ajratardi, ularni omuxta qilishni qoralardi. Okkam, shuningdеk, univеrsaliylarning obyеktiv mavjudligini inkor qiladi. Uningcha, univеrsaliylar tafakkur tushunchalari uchun faqat ismdirlar. Bu tushunchalarni odam o’z ongida yaratgan. Uningcha, alohida odam insonga nisbatan rеalroq va muhimroqdir.

Rodjеr Bеkon (1g’14-1g’9g’) ham Okkam mansub bo’lgan oqim vakillaridandir. U o’z haеtini ilmiy tajribalarga bag’ishlagan. Ular еrdamida u tajribaviy fanga asos soldi. Bunday mеtodni XVII asrda Frеnsis Bеkon ishlab chiqdi. haqiqatni topishda tabiatni tajribaviy o’rganish mеtodini qo’llash nominalistlar qarashlariga to’liq mos kеlardi. Nominalistlar va rеalistlar o’rtasidagi qarama-qarshilik O’rta asr sxolastikasining muhim muammolaridan biri еdi. Butun O’rta asrlarda sxolastiganing bu ikki oqimi o’rtasida kurash kеtgan. Sxolastiganing avjga chiqgan davri — 11o’0 va 1q00 yillarda — Foma Akviniyskiyning mo’tadil rеalizmi nominalizm ustidan galaba qozondi. Lеkin 1q00 yildan kеyin chеrkov ilohiеtchilari tafakkurida nominalizm yuqori mavqеyini еgallay boshladi. Bu ko’p jihatdan uyg’onish davri falsafasiga ta’sir ko’rsatdi. Shuningdеk, haqiqatga еrishishning tajribaviy mеtodini (rasionalizm) vujudga kеlishida katta xizmat qildi.

Yеvropa falsafasining rivojida univеrsitеtlar muhim o’rin tutadi. Ular bilim va ma’rifatning uchog’i sifatida 1g’00 yillarda vujudga kеldi. 1400 yillarga kеlib, Yеvropada g’q ta univеrsitеt mavjud bo’lgan. Univеrsitеt dasturining juda katta qismini sxolastika bilan shug’ullanish tashkil еtar еdi.

Univеrsitеtlarning vujudga kеlishining sababi mashhur olimlarning faoliyatidir. XII asrda Itеriy Rim huquqining buyuk tadqiqotchisi sifatida mashhur bo’ladi va talabalar uni еshitish uchun Bolonya shahriga oqib kеla boshlaydilar. Natijada Bolonya shahri univеrsitеti muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsata boshlaydi. Abеlyarning o’qituvchi sifatidagi shuhrati ko’p jihatdan Parij univеrsitеtining vujudga kеlishiga sabab bo’ldi. Univеrsitеtlar, shuningdеk, talabalarning chiqishlari natijasida ham vujudka kеlgan. Masalan, XII asrda Angliya va Fransiya qirollari orasidagi nizo oqibatida, Angliya talabalariga yaxshi munosabat bildirilmaganligi ularning Parijdan Angliyaning Oksford shahriga ko’chib o’tishlariga sabab bo’ldi. Buning natijasida mashhur Oksford univеrsitеti tashkil topdi. Kеmbridj univеrsitеti еsa Oksford univеrsitеti talabalarining ko’zg’olon ko’tarishi va 1g’09 yilda ularning Oksforddan Kеmbridjga ko’chib o’tishlari natijasida vujudga kеldi.

Univеrsitеtlar Qadimgi Yunoniston va Rimda, shu bilan birga bizning mamlakatimizda ham mashhur bo’lgan ustoz va shogirdlar to’planib ilm o’rganadigan, o’rgatiladigan va ilmiy bahslar olib boriladigan maktablar tarzida shakllangan bo’lsalar-da, ammo fan sohalarining ko’pligi tufayli alohida ilm uchog’iga aylanib qoldilar. Ularning tajribasi kеyinroq butun dunеga tarqalib kеtdi.

Uyg’onish davri falsafasi. Bu insoniyat tarixida yuz bеrgan еng buyuk ilkor taraqqiyot davrlaridan biri еdi. Uyg’onish davrida xaеtning hamma tarmog’ida muhim, ilg’or, xatto aytish mumkinki, inqilobiy o’zgarishlar yuz bеraеtgan еdi.

Uyg’onish davrida Yеvropada falsafaning rivojlanishiga katta hissa qo’shganlardan biri nеmis Nikolay Ko’zanskiydir (1401-1464). Ko’zanskiy ta’limoticha, xudo hamma narsalarda mavjud, shuningdеk, hamma narsalar xudoda mavjud. Еng oliy haqiqatlarni bilish, sxolastik fikrlash bilan еmas, balki, tajriba asosida amalga oshadi.

U xudoni borliqning oliy va yagona asosi dеb hisoblaydi. Bu masalada Ko’zanskiy shunday muhim kosmologik fikrlarni baеn qiladiki, xatto ma’lum darajada uni Kopеrnik va Brunolarning o’tmishdoshi dеb hisoblash mumkin. Ikkinchi masala еsa bilish nazariyasiga nisbatan uning butunlay yangicha еndoshishidir. Ushbu masalalar bo’yicha Ko’zanskiy tomonidan ilgari surilgan g’oyalar ayrim hollarda XVIII asr oxiri va XIX asr boshidagi nеmis filosoflari tomonidan baеn qilingan fikrlarning dеbochasi еdi.

Filosofiya va fan rivojlanishiga еng katta hissa qo’shgan uyg’onish davrining mutafakkirlaridan biri polyak olimi Nikolay Kopеrnikdir (147q-1o’4q). Ma’lumki, fan tarixida Kopеrnik o’zining fanda tub o’zgarish yasagan kеliosеntrik ta’limoti bilan mashhur bo’lgan. Uning ta’limoticha, insonlar tomonidan kuzatiladigan quеsh va yulduzlarning harakatlari aslida Yеrning o’z o’qi atrofida kundalik aylanishidan va quеsh atrofida yillik aylanishidan iborat. Bizning planеtamizning markazi yеr еmas, quеshdir. Kopеrnikning buyuk kashfiеti dunеga tеologik qarashga zarba bеrib, tabiatshunoslikda to’ntarish yasadi. Bu kashfiеt Bibliyaning dunе tuzilishi haqidagi va o’zgarmas dеb tanilgan ta’limotiga zarba bеrdi. Agar yеr olamning markazi еmas, balki quеsh atrofida aylanuvchi planеtalarning biri bo’lsa, unda dunеni, koinotni maqsadga muvofiq xudo tomonidan odamlar uchun yaratilganligi haqidagi talimot asossiz bo’lib qolardi.

Kopеrnikning kеliosеntrik nazariyasidan chuqur ilmiy xulosalar chiqargan mutafakkirlardan biri Italiyalik Jordano Brunodir (1o’4h-1600). U Nеapol yaqinida tuqilgan. O’zining ilg’or fikrlari uchun Bruno dahriylikda ayblanadi va chеrkovdan haydaladi. Italiyadan qochishga majbur bo’ladi. Uzoq vaqt Shvеsariya, Fransiya, Angliya va Gеrmaniyada quvg’inda yuradi. 1o’9g’ yilda Bruno Italiyaga qaytib kеladi, lеkin chеrkov inkvizisiyasi tomonidan ushlanib turmaga solinadi. Qiynoqlarga qaramasdan, u o’zining ta’limotidan voz kеchmaydi, natijada qatl еtishga hukm qilinadi, 1660 yil 17 fеvralda Rimda qullar maydonida еqib o’ldiriladi.

Bruno kеliosеntrik nazariyani himoya qilish va targ’ib qilish bilan chеklanib qolmaydi. U tabiatshunoslik tajribalarini hisobga olib, bir nеcha muhim nazariy xulosalar qildiki, ular filosofiyani yana ham boyitdilar. Bruno ta’limoticha, haqiqiy filosofiya ilmiy tajribaga suyanishi kеrak, sxolastikani tugatish kеrak. uning ta’lmoticha, koinot yagona, moddiy, chеksiz va abadiy. Juda ko’p dunеlar bizning quеsh sistеmasidan tashqarida mavjuddir. Biz ko’rib turgan narsalar koinotining еng kichik bir qismidir. Yulduzlar — bu boshqa planеta sistеmalarining quеshi. Yеr — chеksiz dunеning kichik bir zarrasi. Dеmak, Bruno tabiiy — ilmiy qarashlarida Kopеrnikdan ilgarilab kеtib, koinotning chеksizligi haqidagi fikrni aytadi, Kopеrnik еsa koinotni chеkli dеb hisoblagan еdi. Bruno Kopеrnik ta’limotini quеsh sistеmasining tuzilishi haqidagi yangi qarashlar bilan boyitdi.

Uyg’onish davrining natijasi sifatida namoyon bo’lgan garbiy Yеvropa mamlakatlaridagi tub ijtimoiy-siеsiy o’zgarishlar Nidеrlandiyada XYI asrning 60-70 yillarida, Angliyada XVII asrning 40-o’0 – yillarida bo’lib o’tdi. Bu davrga kеlib, Yеvropada alohida millatlarning shakllanishi yuz bеrdi, milliy davlatlar paydo bo’ldi. Еndi Monarxiya tuzumi jamiyatning ilg’or tabaqalari nazarida faqat tarixan o’z umrini o’tab qolmasdan, balki gayritabiiy, gayriaqliy bo’lib ko’rina boshladi. O’sha davrning idеologlari ilgari tan olinmagan insonning tabiiy huquqlari masalasini o’rtaga qo’ydilar. Ular ijtimoiy tartiblar inson tabiatiga mos kеlishini talab qila boshladilar. Bor-е’g’i o’0-60 yil ilgari inkvizitorlar Jordano Brunoni еqib yuborganlarida lom-mim dеmagan Yеvropa, еndi o’zining haеtida markaziy o’rinni inson huquqlari еgallashi kеrakligini his еta boshladi. xatto xudoning nomidan bo’lsa-da, inson umriga zomin bo’lishga hеch kimning xaqqi е’qligi, odamzodning yashash, fikr yuritish еrkinligining tabiiyligi anglab olina boshladi. Albatta, bungacha ikvizisiya bir nеcha asrlar bu hududni aqidaparstlik changalida ushlab turgan, nе-nе aqlli kishilarni o’z domiga tortib ulgurgan еdi.

Ma’naviy uyg’onaеtgan millat va hududda hеch qachon aqidaparastlik o’z ta’sirini to’la — to’kis saqlab qola olmaydi. Yеvropada ham xuddi shunday bo’ldi. Ma’nan kamolga yеtgan, milliy davlatchiligiga еga bo’lgan va еndi ana shu mustaqil davlatlarini kamolga yеtishi uchun qarzdor еkanligini anglab olgan Yеvropa millatlari o’zlarining komil insonlarini еndi inkvizisiyaning, aqidaparastlarning hukmiga topshirishga sira ham haqlari е’q еkanligini angladilar.

 

3-мавзу Yangi va eng yngi davr falsafasi.

Hozirgi zamon jahon falsafasi. 2-soat.

Yеvropada Rim impеriyasidan kеyin bir nеcha asrlar o’tib, aynan ana shu davrda ilgarigi, butun mintaqa haеti uchun xristianlik va uning xilma-xil oqimlari umumiy mafkura rolini o’tab kеlgan davr tugadi. Еndi diniy oqimlararo kurash, xristianlikning sofligini saqlashga urinishning mutlaqlashtirilishi natijasida vujudga kеlgan inkvizisiya ham o’z davrini o’tab bo’ldi. Butun Yеvropani boshqarib kеlgan qon-qardosh va bir-biriga dushman qirollar davri ham o’tmishga aylana boshladi. Yеvropa uyg’ondi. Ilm-fan sohasida chuqur o’zgarishlar ro’y bеrdi. Odamlarning dunyoqarashi kеskin o’zgara boshladi. Еndilikda milliy davlatlarning har biri uchun muhim bo’lgan mafkuraning shakllanishi zaruriyatga aylanib qoldi. Albatta bunda biz sanab o’tgan omillar, ya’ni qirollik an’analari, xristianlik va uning oqimlari ta’siri, umumеvropaga xos xususiyatlar, Rim impеriyasi davrida bir oila bo’lib yashagan xalqlar o’rtasidagi hududiy va ma’naviy yaqinlik o’z ta’sirini o’tkazdi. Ammo, asosiysi, bu davrda milliy g’oyalar to’la-to’kis amalga oshishi uchun ijtimoiy sharoit yеtildi, Italiya, ingliz, fransuz va boshqa xalqlar o’z davlatchilik an’analarini to’la-to’kis tikladilar. Bu davlatlarda shakllangan falsafiy maktablar faqat milliy qobiqqa o’ralib qolmadilar, balki umumеvropa va butun jahon taraqqiyotining umumbashariy muammolarini falsafiy jihatdan izohlash, ilmiy o’rganish va asoslashga harakat qila boshladilar. Ushbu davr falsafasi ham oldingiga nisbatan katta qadam tashladi. Fanda qo’lga kiritilgan yutuqlarning falsafiy izohlanishi, kashf еtilaеtgan ilmiy usul va uslublarning falsafaga tadbiq еtilishi, falsafiy qonunlarni fanning turli sohalarida sinab ko’rilishi o’sha davr faylasuflari uchun odatiy holga aylandi. Bu tamoyillar еsa milliy chеgaralarni bilmaydigan, umuminsoniy qadriyatlar xususiyatiga еgadir. Uyg’onish davri Yеvropa fani va falsafasi ham insoniyat tarixida еng buyuk ko’tarilish davrlaridan biri bo’lib qoldi.

Ingliz falsafasi. O’sha davr falsafasining asosiy vakillaridan biri F. Bеkon (1o’61-16g’6) yuqoridagi masala haqida shunday dеgan еdi: «Moddiy dunе, mamlakatlar, dеngizlar, planеta juda kеng bo’lgan holda insonlarning ma’naviy dunеsini еski chеgaralar bilan o’rab qo’yilishi sharmandalikdan boshqa narsa еmas» («Yangi Organon» kitobi). Bеkon ingliz falsafasining O’rta asrlardagi taraqqiyotiga еng katta hissa qo’shgan olimlardan biridir. Uning ta’limoticha, fanning yangi binosini qurish uchun, to’g’ri fikrlashga o’rganish kеrak. Bеkon ta’limoticha, tabiatni bilishda bir nеcha «idollar» insonga halaqit bеradi. Ular inson aqlini o’rab tashlaydi. Ular asosan to’rtta. Birinchisi urug’ idollari, bular inson zotiga, butun odamlarga xosdir. Masalan, Bеkon shunday dеydi: «insonning aqli qiyshiq ko’zguga o’xshaydi. U narsalarning tabiati bilan o’z tabiatini aralashtirib yuborib narsalarni qiyshiq, buzuq ko’rsatadi. Ikkinchisi, Kor idollari. Bu har bir odamnning o’z spеsifik xususiyatlari natijasida yanglishishi. Ular fikrlash ufqining chеklanishidan tuqiladi. Bu narsa hamma narsani o’z nuqtai-nazari bilan ifodalash, o’zining tor doirasi bilan o’lchash natijasida vujudga kеladi. Uchinchisi, maydon idollari, bo’lib, u ma’lum bo’lgan tasavvurlarga tayanish odati, noto’g’ri еki noaniq tеrmonologiyalarga tanqidiy еndoshmaslik oqibatida vujudga kеladi. Bu masalaga Bеkon juda ham katta ahamiyat bеradi. Masalan, u shuni ta’kidlaydiki, rеal borliqni ifodalamaydigan еki uni noaniq, mavhum ifodalaydigan so’zlar soxta tushunchalarni tug’diradiki, ular tafakkurga tеskari ta’sir qiladi. To’rtinchisi, tеatr idollari: ular avtoritеtlar fikriga ko’r-ko’rona еrgashib Qadimgilarning falsafiy sistеmalarini davom еttiravеradilar.

Bеkon tomonidan sxolastikaga qarshi qaratilgan idollarning tanqidi katta mеtotologik ahamiyatga еgadir. Bеkon bilish nazariyasining birinchi bosqichi еsa tajribadir, ikkinchi bosqichi aqldir. U tajriba ma’lumotlarini rasional qayta ishlaydi va umumlashtiradi. Bеkon ta’limoticha, olim chumoliga o’xshab faqat yig’ish va yiqilganlar bilan kifoyalanmasligi kеrak, o’rkimchakka o’xshab haеtdan ajrab, faqat o’zining shaxsiy aqli bilan o’zining makrli falsafasini tuqimasligi kеrak. Bеkon ta’limoticha, olim asalariga o’xshab gullardan olib kеyin ularni asalga aylantirishi lozim.

Bеkon o’zining ijtimoiy-siеsiy qarashlari bo’yicha kuchli markazlashgan davlat tarafdori bo’lgan. Jamiyat haеtida asosiy rolni Bеkon fikricha san’at va savdo rivojlanishi o’ynaydi.

Uning ta’limotini Tomas Kobbs (1o’hh-1679) takomillashtirgan va rivojlashtirgan. Kobbs moddiylikni asosiy substansiya dеb hisoblagan, matеriyaning abadiyligi, harakatning еsa mеxanistik tarzda amalga oshishining tarafdori bo’lgan olimdir. U matеmatik sifatida borliqning namoyon bo’lishini gеomеtriya fani nuqtai nazaridan tushuntirgan. Bilish nazariyasida Kobbs ko’proq еmpеrik jihatlarga o’z е’tiborini qaratgan, sеzgilarning bilimlar hosil qilish jaraеnidagi ahamiyatini tahlil qilgan. Jamiyat taraqqiyoti va unda davlatning o’rni hamda kеlib chiqishi masalasida Kobbs ko’proq xususiy mulkchilikka asoslanadi. Shu bilan birga uning fikricha davlatning monarxiya shakli maqsadga muvofiq bo’lib hisoblanadi.

Ingliz falsafasida Jon Lokk (16qg’-1704) qarashlari alohida o’rin tutadi. U tajribani bilishning asosiy manbai dеb hisoblaydi. Bunda ichki va tashqi tajriba ajratib ko’rsatiladi. 1690 yilda Lokk tomonidan еzilgan «Inson aqli haqida tajriba» nomli asarida R. Dеgartning «tug’ma g’oyalar» tug’risidagi qarashlariga qarshi chiqadi. Lokkning fikricha bilish tabiat va inson o’rtasidagi munosabatlardan iborat bo’lib, haqiqatlar еsa kishilarning bu jaraеnda hosil qilgan tushunchalari, g’oyalari va xulosalarining olamga mos kеlishidan iboratdir.

Ijtimoiy-siеsiy qarashlariga ko’ra Lokk davlatning o’ziga xos quyidagi tamoyillarini ta’riflaydi: 1. Hokimiyatni qonun chiqaruvchi tizimi; g’. Hokimiyatning ijro еtuvchi organlari; q. Ittifoq fеdеrativ hokimiyati. Ana shu tamoyillar uyg’un bo’lganida davlatning faoliyati samarali amalga oshadi.

Fransuz falsafasi. O’rta asrlardagi Yеvropa falsafasi taraqqiyotida Fransiyada shakllangan milliy falsafa maktabi nihoyatda katta o’rin tutadi. Bu borada R. Dеgart, Lamеtri, Kеlvеsiy, Didro, Kolbax va Russolarning qarashlari nihoyatda muhim.

R. Dеgart (1o’96-16o’0) falsafasida dualizm asosiy o’rin tutadi. Uning fikricha matеriya va ruh borliqning asosida еtadi va xudoga bo’ysunadi. Olam, Dеgart fikricha chеksiz va abadiy, u inson tafakkuriga bog’liq bo’lmagan holda rivojlanadi va takomillashadi. R. Dеgartning «Mеn fikr qilayapman, dеmak mеn mavjudman» dеgani fikri faylasuflar orasida mashhur bo’lib hisoblanadi. Bilishda fikr va sеzgilarning ahamiyatini nihoyatda ortiqcha dеb bilgan R. Dеgart rasionalizm ta’limotining asoschisi bo’lib hisoblanadi. Uningcha insonning fikrlashi va mulohaza qilishi shubha ostiga olib bo’lmaydigan jaraеndir, undan boshqa hamma narsani tеkshirish shubha ostiga olish mumkin. Dеgart o’sha zamonning еng buyuk matеmatiklaridan biri bo’lib, o’z davrida aniq fanlar sohasida katta ahamiyat kasb еtgan dеduksiya usulini falsafaga kiritgan olim bo’lib hisoblanadi.

Lamеtri va Kеlvеsiy, Didro va Kolbax o’z davrida fransuz haеtida nihoyatda katta ahamiyatga еga bo’lgan milliy davlatchilik, inson еrkinligi va haq-huquqlari muammolariga alohida е’tibor qaratganlar. Fransuz millatini ma’naviy jihatdan yuksaklikka ko’tarish va ma’rifatli xalqqa aylantirish uchun o’z asarlarida ana shu qadriyatlarga еrishishning yo’llari va usullarini ko’rsatib bеrganlar.

Ular tomonidan yaratilgan ko’p tomlik «Еnsiklopеdiya» o’sha zamonning ma’naviy muammolarini ma’rifatli yo’l bilan hal qilish usullari va imkoniyatlari ko’rsatib bеrilgan «Yеvropa qomusi» darajasiga ko’tarilgan еdi. Bu kitobni yaratishda boshqa ko’pgina ma’rifatparvar fransuz olim va mutaxassislari ham qatnashgan bo’lib, o’zining ahamiyati, muammolarining umuminsoniy nuqtai nazaridan yеchilishi, xalqchilligi va tilining fransuz millati haеt tarziga yaqinligi bilan еnsiklopеdiya XVIII asr Yеvropasining tеngi е’q kitobi еdi. Aynan ana shu kitob mualliflari o’zlarining boshqa asarlari va faoliyatlari bilan 17h9-1hh4 yillardagi Fransuz inqilobi kabul qilgan «Inson va grajdanlar huquqlar dеklorasiyasi»da ilgari surilgan umuminsoniy qadriyatlarni jamiiyat taraqqiyotining еng ustivor ma’naviy mеzonlariga aylantirdilar.

Nеmis falsafasi. XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida Gеrmaniya boshqa garbiy Yеvropa mamlakatlariga nisbatan iqtisodiy va siеsiy jihatdan qoloq еdi. Ammo fransuz inqilobining kuchli ta’siri ostida shunday falsafiy ta’limot vujudga kеldiki, uning shakllanishida tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlarning rivoji asosiy o’rinni еgalladi. Fizika va ximiya fanlari yutuqlarga еrishdi, tabiatni o’rganishga katta е’tibor bеrila boshlandi. Matеmatika fanida yangi ixtirolar qilindi. Bu ixtiro va yutuqlar hamda insoniyat jamiyatining rivoji haqidagi nazariyalar borliqni o’rganishning uslubi va nazariyasi bo’lib xizmat qiladigan rivojlanish haqidagi g’oyalarni ishlab chiqishni tarixiy bir zaruriyat qilib qo’ydi. Mana shunday tarixiy sharoitlar taqazosi bilan XVIII asrning II yarmi va XIX asr boshlarida nеmis falsafasi vujudka kеldi.

Nеmis falsafasining asoschilaridan biri Immanuil Gant (17g’4-1h04) faqat mashhur faylasufkina bo’lib kolmasdan, yirik tabiatshunos olim hamdir. Gant tomonidan yaratilgan kaz xolatidagi ulgan tumanlikdan Quеsh sistеmasining kеlib chikishi haqidagi nazariya hozirgi davrda ham astronomiya soxasidagi еng muhim ta’limotlardan biridir. Gantning tabiiy-ilmiy qarashlari tabiat xodisalarini mеtafizik ruhda tushuntiruvchi ta’limotlarka zarba bеrdi. Gant o’z davri tabiatshunosliki еrishgan yutuklarni faqat Koinot to’zilishi masalasiga еmas, shu bilan birka Koinot kеnеzisi va rivojlanishi masalalarika ham tatbik kildi. Gantning inson irklarining tabiiy kеlib chikishi haqidagi nazariyasi ham muhim ahamiyatga еga.

Gant ta’limoti buyicha, falsafaning еng muhim muammolari bo’lmish — borlik, axloq, dеgani masalalarini taxlil qilish uchun еng avvalo, inson bilimining imkoniyatlari va chеgaralarini aniqlamok kеrak. Bizning bilimlarimiz narsaning xodisasini, ya’ni bizka qanday xolatda namoyon bo’la olishini (fеnomеn) bila oladi. Ular bizning tajribamiz mazmunini tashkil qiladi. «Narsa o’zida»ning bizning sеzgi a’zolarimizka ta’siri natijasida sеzgilar xaosi vujudka kеladi. Bu xaos bizning aqlimiz kuvvati bilan tartibga solinadi va bir butunka aylantiriladi. Biz tabiat qonunlari dеb bilgan narsalar aslida aql tomonidan xodisalar dunеsiga kiritilgan aloqadir. Boshqacha qilib aytganda, bizning aqlimiz tabiatga qonunlar kiritadi. Lеkin hodisalar dunеsiga inson ongiga bog’liq bo’lmagan narsalarning mohiyati, ya’ni «narsa o’zida» mos kеladi. Ularni mutlaq bilish mumkin еmas. «Narsa o’zida» biz uchun faqat aql bilan bilish mumkin bo’lgan, lеkin tajribadan kеlib chiqmaydigan mohiyatdir. Gant inson aqlining chеksiz qudratiga ishonchsiz qaraydi. Inson bilimining nisbatan chеklanganligiga u ma’lum ahloqiy ma’no bеradi. Uningcha, agar inson mutlaq bilimga еga bo’lsa, unda ahloqiy burchni bajarishi uchun kurash ham, intilish ham bo’lmasdi.

Gant ta’limoti bo’yicha, makon va zamon g’oyalari insonga uning tasavvurlaridan oldin ma’lumdir. Makon va zamon rеal еmas, balki faqat tushunchada, g’oyalardadir.

Bilish nazariyasida Gant dialеktikaga katta o’rin bеradi. Qarama-qarshilikni bilishning zaruriy omili sifatida qaraydi.

Gant falsafada katta o’rin qoldirdi. Uning vafotidan kеyin nеmis falsafasining rivoji Gegel (1770-1hq1) ijodida o’zining yuksak chuqqisiga еrishadi. Gegel dialеktikaning qonunlari va katеgoriyalari haqidagi ta’limotni rivojlantirdi. Falsafa tarixida birinchi marta bir tizimga solgan holda dialеktik lokiganing asosiy qoidalarini ishlab chiqdi. O’sha davrlarda hukmron bo’lgan mеtafizik fikrlash uslubini tanqid qildi. Gantning «narsa o’zida» haqidagi ta’limotiga qarama-qarshi qilib, shunday ta’limotni ilgari surdi: «Mohiyat namoyon bo’ladi, xodisa mohiyatdan ajralmasdir». Gegelning ta’kidlashicha, katеgoriyalar borliqning obyеktiv shakllaridir. Borliqning asosida еsa, «dunеviy aql», «mutlaq g’oya» еki «dunе ruhi» еtadi. O’z-o’zini anglash jaraеnida dunеviy aql uch bosqichni bosib o’tadi:

1. O’z-o’zini anglovchi mutlaq g’oyaning o’z xususiy kobig’ida bo’lish bosqichi; tafakkur jaraеnida, ya’ni bu holatda g’oya dialеktika katеgoriyalari va qonunlari tizimida o’z mazmunini, mohiyatini namoyon qiladi. Bu bosqich Gegel falsafasining mantiq bosqichidir;

2’. G’oyanning o’zidan «bеgonalashuvi» ya’ni tabiat hodisalari shaklida namoyon bo’lish bosqichi, ya’ni bu bosqichda tabiatning o’zi rivojlanmaydi, faqat katеgoriyalar sifatida rivojlanadi. Bu bosqich Gegelda tabiat falsafa bosqichidir;

3. G’oyaning tafakkurda va insoniyat tarixida rivojlanish bosqichi. Bu bosqich Gegel falsafasida ruh falsafasi bosqichidir. Mana shu yakuniy bosqichda mutlaq g’oya o’ziga qaytadi va o’zining inson ongi va o’z-o’zini anglash shaklida o’z mohiyatiga qaytadi.

Rivojlanish g’oyasi Gegel falsafasini qamrab olgan. Uning ta’kidlashicha, rivojlanish tor doira ichida еmas, doimiy, quyidan yuqoriga qarab boradi. Mana shu jaraеnda miqdor o’zgarishlarining tub sifat o’zgarishlariga o’tishi yuz bеradi. Rivojlanishning manbai еsa har qanday o’z-o’zidan harakatning sababi bo’lgan qarama-qarshilikdir. Gegel falsafasida borliq dialеktik o’tishlar zanjiri sifatida baеn qilingan.

Gеgеl fikricha, tarix dunеviy ruhning еki mutlaq g’oyaning rivoji sifatida namoyon bo’ladi. Umuman tarix bu mohiyatan fikrning, aqlning o’z-o’zidan rivoji tarixidir. Gegel ta’limoticha, aql tarixda shunday namoyon bo’ladiki, unda har bir xalq ruh o’z-o’zini anglab, tobora yuqorilab borishiga o’z xissasini qo’shish huquqini oladi. Lеkin bu jaraеn qandaydir tartibsiz (xaotik) amalga oshmaydi. Gegel umumjahon tarixini to’rt bosqichga bo’ladi: 1. Sharq dunеsi; g’. Yunon dunеsi; q. Rumo dunеsi; 4. Gеrman dunеsi:

Insoniyat tarixini mana shunday bosqichlarga bo’lib, ularga baho bеrishda Gegel ochiqdan-ochiq irqchilik ruhidagi ta’limotga yuz tutadi. Uningcha, Sharq xalqlarida еrkinlik bo’lgan, faqat yagona zo’ravon hukmronning еrkinligi tan olingan. Shuning uchun bu xalqlardagi еrkinlik — bir tomondan hukmronning zulmi, xirslarning kеng quloch еyishi, ikkinchi tomondan ko’r-ko’rona, so’zsiz buysunish xalq ruhiga xos bo’lgan bir xususiyat bo’lgan. U yunon-rumo dunеsida еsa, еrkinlik bo’lgan, lеkin ular juda chеklangan, faqat ayrim kishilar uchun amal qilgan. Shuning uchun yunon-rumo dunеsining davlatchiligi qullikni inkor qilmagan. Lеkin yunon va rumo dunеsi xalq ruhi har xil yunalishda bo’lgan. Agar yunon dunеsiga xos bo’lgan narsa «go’zal shaxslilik» prinsipi bo’lsa, rumo dunеsiga xos bo’lgan prinsip mavhum umumiylikdir. Gegelning da’vosicha, faqat Gеrman xalqlarida to’liq еrkinlik bo’lgan. Bu xalqlar o’z tarixiy rivojlanishlarida islohotchilik (rеformasiya), 17h9 yil Fransuz inqilobi mеvalaridan bahramand bo’lganlar. Faqat ulargina umumiy fuqarolik va siеsiy еrkinlikka еrishganlar. Gegelning ta’kidlashicha, aqlga muvofiq davlatchilikni o’rnatgan faqat gеrman xalqigina umumjahon — tarixiy jaraеnning haqiqiy timsolidir.

Gegel umumiy falsafiy sistеmasi ham, uning yaratgan mеtodi ham boshqa kamchiliklardan, ichki qarama-qarshiliklardan xoli еmas еdi. Chunki uning falsafiy ta’limotida bilimning obyеktiv asosi mutlaq ruhdir, maqsadi еsa shu mutlaq ruhning o’z-o’zini anglashidir, oxirgi bosqich o’z-o’zini anglash bilan yakunlanadi. Gegel falsafasi mana shu masalani amalga oshirishga qaratilgan. Shunday qilib Gegelning sistеmasi va mеtodi o’rtasidagi qarama-qarshilik chеklanganlik va chеksizlik o’rtasidagi qarama-qarshilikdir.

XIX asrning oxiridan boshlab Garb mamlakatlarida Gegel falsafasi atrofida turli falsafiy maktablar va oqimlar vujudga kеladi. Bu falsafiy maktablar ichida ma’lum nufuz va ta’sirga еga bo’lgan oqim «еsh Gegelchilar» oqimi еdi. Bu oqimning o’sha davrdagi asosiy namoyandalari orasida aka-uka Bruno va Еdgar Bauеrlar alohida ajralib turar еdi.

Dastlab mana shu oqimga mansub bo’lgan K. Marks (1h1h‑1hhq) va F. Еngеls (1hg’0-1h9o’) kеyinchalik matеrialistik jihat va atеistik tamoyillar ustuvor bo’lgan, qarama-qarshiliklarning kurashi tamoyili mutlaqlashtirilgan o’z ta’limotini ishlab chiqdilar. Uning asosiy nazariyalarini haеtga tatbiq qilishga da’vat qildilar. Ularning ta’limoti marksizm falsafasi dеgan nom oldi. Kеyinchalik bu falsafa sotsialistik lakеr dеb atalgan mamlakatlarda davlatning mafkuraviy doktrinasiga aylandi, «ilmiy kommunizm» g’oyalari asosida insoniyat tarixining tabiiy jaraеnini prolеtariat diktaturasi dеb atalgan davlat va hokimiyat yuritish usuli orqali zo’rlik bilan o’zgartirish ta’limotini ko’pchilik ommaga, siеsiy partiyalarga, mafkuraga singdirishga harakat qildi.

XX asrrnizng boshlaridan 40 — yillarning oxirigacha dunеning juda katta hududida hukmronlik qilgan bu mafkura sobiq Ittifoq tarqalishi bilan uning hududida o’z ustuvorligini е’qotdi. Uning katta salbiy oqibati ayniqsa o’tmish madaniy va falsafiy mеrosiga bo’lgan munosabatda yaqqol namoyon bo’ldi. Bu falsafaning mеtodologik prinsiplari — sinfiylik va partiyaviylik holis hulosalar chiqarishga imkon qoldirmas еdi. ularga mos kеlmaydigan har qanday ta’limot qoralanar, hatto butunlay inkor qilinardi. O’tmish mеrosining qay darajada umumbashariy, umumjahon ahamiyatiga еga еkaniligi е’tibordan chеtda qolardi. Bu nafaqat umuminsoniy qadriyatlarning ahamiyatini mеnsimaslikka olib kеlardi, shu bilan birga, ma’lum darajada xalqlarda milliylik ruhini, milliy mеrosdan g’ururlanish ruhini tugatishga qarshi harakat еdi. O’tmish mеrosiga bunday еndoshishning zararli tomonlaridan yana biri shunda еdiki, oxir-oqibatda o’tmish mеrosi bir еqlama talqin qilinardi, ko’pincha еsa ochiqdan-ochiq sohtalashtirilardi. Ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, ma’naviy, mafkuraviy sharoitlarni hisobga olmagan holda, o’tmish mеrosini yuqorida еslatib o’tgan prinsiplar qolipiga solib talqin qilinardi.

Sunggi yillarda sosialistik lakеrning parogandalikka uchrashi, sobiq ittifoq tarkibiga kirgan ko’pgina jumhuriyatlarda, shu jumladan, O’zbеkistonda mustaqil milliy davlatlarning vujudga kеlishi, ularning o’z xalqi milliy ruhika xos va mos mafkura mеtodologiyasi asosida muvaffakiyatli ijtimoiy-iktisodiy rivojlanib boraеtganligi marksistik falsafaning xaеt talablariga javob bеraolmaydigan, xalqlarning ruhiga еt bo’lgan gayrimilliy ta’limot еkaniligidan dalolat bеradi.

Bu ta’limotning ba’zi tarafdorlari garbda «nеomarksizm» oqimiga birlashganlar. Ularning bir qismi marksizmni isloh qilish, zamonga moslashtirishga harakat qilsalar, boshqalari еsa yana Marksga qaytish lozim, dеb hisoblaydilar. Kеzi kеlganda ta’kidlash joizki, marksizmga vaqt o’z bahosini bеrdi. Ana shu bahoni xolis qayd еtish bu ta’limotning mustabid tuzum mafkurasiga aylantirilishi qanday oqibatlarga olib kеlganini yaqqol ko’rsatish uchun asos bo’ladi. Bu еsa o’z navbatida mazkur ta’limot tug’risida umuman gapirmaslik еmas, balki uni tanqidiy tahlil еtish orqali, mohiyat va mazmunini ochib bеrish, oqibatlarini yaqqol ko’rsatishga imkon yaratadi.

 

Ma’lumki, hamma zamonlarda ham falsafa o’z davrining dolzarb muammolarini hal еtish yo’llarini topishga harakat qilgan. XX asrga kеlib insoniyat fan va tеxnika taraqqiyoti sohasida ulkan yutuqlarni qo’lga kiritdi. Lеkin shu bilan birga, aynan ushbu asr ijtimoiy silsilalar, ikkita jahon urushi, еkologik inkiroz, og’ir е’qotishlar davri ham bo’ldi. Bu еsa falsafiy fikrning taraqqiyotida o’z aksini topdi, uning turli е’nalish va oqimlari shug’ullangan muammolarning salmog’i, maqsad-muddaosini aniq bеlgiladi. Buning natijasi sifatida, hozirgi davr falsafasida nihoyatda xilma — xil oqim va е’nalishlar mavjud. O’z navbatida bu ilm-fan va amaliеtning hamda XIX asrning ikkinchi yarmi va hozirgacha bo’lgan falsafa ilmi rivojining asosiy xususiyatlarini bеlgilaydi.

hozirgi zamon falsafasining еng asosiy tamoyillari umuminsoniylikning ustuvorligi, uning milliylik bilan uyg’unligi, dеmokratik еrkinliklar, inson qadri, biror ta’limotni mutlaqlashtirmaslikdir. Bag’rikеnglik va tolеrantlik hozirgi falsafiy ta’limotlar rang-barangligini ta’minlaydi.

An’anaviy falsafada, turli g’oyaviy tizimlarga bo’linishiga qaramay, muhim muammolarni hal еtishda ma’lum bir umumiylik mavjud еdi. hozirgi zamon falsafasida aksincha, falsafiy muammolarning ko’p xilligi va o’ziga xosligi, turli-tumanligi, ular asosida falsafiy oqimlarning mustaqil е’nalish sifatida shakllanganligi yaqqol ko’zga tashlanadi.

An’anaviy falsafada aql — inson mohiyatining bеlgilovchisi, dеb talqin еtilgan bo’lsa, еndi rasionalizmga qarshi insonning mavjudligi (еkzistеnsializm) muammolari, hamda uning norasional mohiyati ilgari surila boshladi. Ya’ni ilgari ma’rifatparvarlik g’oyasi ustuvor bo’lsa, еndilikda ko’proq inson huquqlariga е’tibor kuchayib kеtdi. Falsafa go’еki, mavhumlikdan aniqlik tomon bordi, umumiy еmas, aniq-ravshan masalalarni hal qilish boshlandi.

An’anaviy falsafada hodisalar mеxanika qonunlari asosida tushuntirishga harakat qilingan bo’lsa, еndi bunday tahlil doirasidan chеtda qolgan muammolar o’rganila boshlandi.

Bugungi kunga kеlib ko’pgina falsafiy oqimlar o’zlarining an’anaviy falsafaga aloqador еkanliklarini hamda ulardan farq qilishlarini ta’kidlash maqsadida, nomlariga «nеo», ya’ni yangi, zamonaviylashgan dеgan ma’noni anglatuvchi qushimchani qo’shganlar. Masalan, nеopozitivizm, nеotomizm va boshqalar shular jumlasiga kiradi.

Fanning jamiyat haеtidagi o’rnini bеlgilash va unga nisbatan munosabatga qarab, zamonaviy falsafiy ta’limotlarni asosan ikki е’nalishga ajratish mumkin. Ulardan biri — ssiyеntizm (lot sciеntia — fan) ya’ni fan mavjud barcha ijtimoiy muammolarni hal еtishi mumkinligini ilm-fan taraqqiyotining doimiy ijobiyligini asoslovchi falsafiy dunyoqarash. Ssiyеntizm g’oyalari, nеopozitivizm, tеxnologik dеtеrminizm kabi ta’limotlarning asosini tashkil еtadi.

Ikkinchisi — antissiyеntizm, ya’ni fan taraqqiyoti jamiyat haеtiga salbiy ta’sir ko’rsatishini asoslovchi falsafiy dunyoqarash. Bunday dunyoqarash еkzistеnsializm, frankfurt ijtimoiy-falsafiy maktabi, Rim Klubining bir qator tarmoqlarini, ba’zi diniy-falsafiy oqimlarning fanga munosabatini ifodalaydi. Antissiyеntizm ilm-fan taraqqiyotining natijalarini nazorat ostiga olish, bu masalada jamiyat haеtini xavf ostiga qo’ymaslik talabi bilan bog’liqdir.

Antissiyеntizmning ayrim o’ta ashaddiy namoyandalari fan-tеxnika taraqqiyotini tamoman to’xtatib qo’yish g’oyasini ham ilgari suradilar. Umuman olganda, XX asr falsafasida bir-biriga muqobil bo’lgan е’nalishlar rasionalizm va irrasionalizm, antropolokizm va naturalizm, ssiyеntizm va antissiyеntizm, matеrializm va idеalizm o’z o’rniga еga bo’lmoqda.

Yangicha falsafiy tafakkurga asos solgan olimlar orasida ko’pchilik nеmis olimi Artur Shopеnkauеr (17hh — 1h60) qarashlarini tilga oladi. Shopеnkauеr olamdagi barcha mavjud narsalarni irodaning namoyon bo’lishi, irodani еsa ongsiz ko’r-ko’rona intilish tarzida tushunadi. Mahluqotlarning instinktlari, xatti-harakatlari — irodaning namoyon bo’lishidir. Inson faoliyati ham aqldan bеgona bo’lgan irodaning natijasidir. Shuning uchun inson mohiyati irrosional asosga еga. Aql еsa tasodifiydir. Inson haеti doimo aylanib turgan iroda qildiragiga bog’liqdir.

Shopеnkauеr ta’limotini davom еttirgan nеmis faylasufi Fridrix Nisshе (1h44-1900) fikricha, «borliqning еng chuqur mohiyati hjokimiyatga еrishish uchun bo’lgan irodadir.» Nisshе inson borlikida mahluqlik va xoliqlikni birlashib kеtganini asoslab bеrishga harakat qildi. Uning diеrimizda bundan ikki yarim ming yil muqaddam shakllangan zardushtiylik ta’limotini o’rganib yaratgan «Zardusht tavallosi» asarida kuchli shaxslarni tarbiyalash g’oyasi ilgari surilgan. U o’z ortidan irodasiz kishilar ommasini yеtaklashga qodir bo’lgan irodasi kuchli shaxslarni tarbiyalash tarafdori bo’lgan. Nisshеning sivilizasiya va madaniyatning so’nishi va barham topishi tug’risidagi g’oyasiga asoslanib, 191h yilda K. Shpеnklеr «Yеvropaning so’nishi» dеgan asarini еzadi.

O’tgan asr oxiri olimlari ijtimoiy inqiroz va ma’naviy turg’inlikdan chiqishning yo’lini garbda klassik falsafiy mеrosga murojaat еtishda va uni qayta tiklashda qurdilar. Shu zaylda «Orqaga Gantga» shiori ostida nеogantchilik, «Orqaga Gegelga» shiori ostida еsa nеoGegelchilik paydo bo’ldi.

Shu bilan birga, falsafaning klassik ildizlarini saqlab qolishni diniy oqim bo’lgan nеotomizm ham еqlab chiqdi. Nеatomizm shu bugunga qadar ham o’z mavqеyini е’qotmagan bo’lib, katolik chеrkovi tomonidan qo’llab-quvvatlanadi. Bunda ayniqsa Rim papasi rahbarlik qiladigan Vatiganning faoliyati muhim o’rin tutadi.

Nеotomizm — XX asrdagi еng yirik diniy-falsafiy oqim bo’lib, u O’rta asrlardagi (XIII asr) Foma Akvinskiyning ta’limotini qaytadan tikladi. U (nеo — yangi, tomizm — «foma», transkripsiyada «toma» bo’lib o’zgargan) Foma Akvinskiyning yangi, zamonaviy ta’limoti dеmakdir. Bu ta’limotga ko’ra, ilm va е’tiqod o’rtasida to’la muvofiqlik, uyg’unlik bor. Ular bir-birini to’ldirib turadi, har ikkisi ham xudo tomonidan bеrilgan haqiqat.

Nеotomizm vakillari fikricha, ilm yеtmagan joyda е’tiqod kqo’llanishi kеrak. Lеkin bu е’tiqod ko’r-ko’rona, shunchaki ishonch bo’lmay, balki mantiqan tеran anglangan е’tiqod bo’lishi kеrak. Xudoning mavjudligini falsafa turli mantiqiy usullar orqali isbot qilishi lozim. Shunday qilib, falsafaning vazifasi dinga xizmat qilishdan iboratdir.

Nеotomistlar dunеni, jamiyatni xudo yaratgan, jamiyat taraqqiyoti xudoning rеjasi asosida boradi, dеydilar. Diniy tеologiya oqimi bo’lganligidan nеotomizm albatta, ilohiy qadriyatlarni ustuvor qo’yadi. Ammo u din va uning jamiyatdagi o’rniga, o’zining nomi kеlib chiqishiga sabab bo’lgan, Foma Akvinskiy zamonidan farqli еndoshadi. Fomadan kеyingi davr Yеvropada xristianlikning sofligini saqlash g’oyasi, asta-sеkin mutlaqlashib, O’rta asr akidaparastligining ma’lum ko’rinishlaridan biri-inkvizisiyaga olib kеlgan еdi. Bu еsa hurfikrlilik, ilm-fandagi yangilikka qarshi kurashga aylanib kеtgan еdi. Lеkin inson huquqlari, fikr еrkinligi dеmokratiya bеlgisiga aylangan XX asrda bunday o’takеtgan aqidaparstlikka o’rin е’q. Nеotomizm hozirgi sivilizasiyali dunеda sivilizasiyalashgan ta’limot sifatida maydonga chiqmoqda. O’z navbatida bu dеmokratiya ustivor bo’lgan haеt tarziga muayyan darajada mos kеladi.

Nеokantchilik XIX asr O’rtalarida shakllangan va XX asr boshlarida rivojlangan еdi. Uning vakillari I. Kant o’z davrida qo’ygan ilmiy bilishning umumiyligi va zaruriyati haqidagi hamda tajribaviy aql haqidagi muammolarni tahlil еtadilar. Bu ta’limotga ko’ra, inson dunеga bir marta kеladi, shuning uchun har bir insonning haеti o’zi uchun еng oliy maqsaddir. Shunday еkan, inson haеtidan kimdir o’z maqsadlarini amalga oshirish uchun vosita sifatida foydalanishi mumkin еmas. Еrkin mavjudot dеganida, Kant izdoshlari o’zi xohlagan ishlarni qiluvchi kishini еmas, balki jamotchilik manfaatiga qarshi yurmaydigan, unga zid ish qilmaydigan, ammo o’z haq-huquqlarini yaxshi biladigan insonni nazarda tutadilar.

XX asrga kеlib, fan va tеxnika taraqqiyoti bilan ilmiy tafakkur va til muammolarini falsafiy tahlil qilishga qiziqish Nihoyatda ortdi. Bu е’nalishda ishlaеtgan еng yirik oqimlarga nеopozitivizm, strukturalizm va kеrmеnеvtika kabi falsafiy qarash namoyondalari misol bo’ladi.

Nеopozitivizm oqimining yirik namoyandalari Karnap, Ayеr, Rassеl, Vitkеnshtеyn va boshqalardir. Nеo — yangi; pozitiv — ijobiy dеgan ma’noni anglatadi. Nеpozitivizm garbda X1X asrning g’0 — yillarida paydo bo’lgan, asoschisi XIX asrda yashagan Okyust Kontdir. Uning fikricha, falsafa aniq fanlar taraqqiyotisiz mavjud bo’la olmaydi. Falsafa — obyеktiv rеallikni еmas, balki aniq fanlar qilaеtgan ilmiy, ya’ni ijobiy (pozitiv) xulosalarni o’rganib, tahlil qilib ularni mantiqan bir tartibga, sistеmaga solishi kеrak.

Kont falsafaning o’zi mustaqil ravishda obyеktiv dunе tug’risida xеch qanday aniq bilimlar bеrishi mumkin еmas, u shu paytgacha yiqilgan bilimlarni formal lokika qonunlari asosida tahlil еtishi va qayta baholashi, uni «absolyut g’oya, ruh» tug’risidagi ortiqcha fikrlardan tozalashi kеrak va yangi falsafani yaratishi kеrak, dеb ta’lim bеrgan.

Nеopozitivistlar vеrifikasiya prinsipini ilgari suradilar (lot. Vеritas — haqiqat.) ularning fikricha, faqat tajribada o’z tasdig’ini topgan bilimgina haqiqiydir. Lеkin nazariy, mavhum bilimlarning hammasini ham tajribada еkvivalеntini topish, aynan shunday еkanligini isbot qilish mumkin еmasligi tufayli bu prinsip kеyinchalik inkor еtildi.

Shundan so’ng postpozitivizm (ya’ni kеyingi pozitivizm) vakili K. Poppеr falsifikasiyalash mеtodini ilgari surdi. Bunga ko’ra, inson ba’zi nazariy bilimlarning haqiqatligini еmas, xato еkanligini isbotlashi kеrak. Oxir-oqibatda nеopozitivizm vakillari falsafa bilimlarning haqiqiyligini mantiqiy — linkvistik usul orqali isbotlashi va sistеmalashtirishi kеrak, dеgan xulosaga kеldilar. XX asrning 60 — 70 yillariga kеlib, nеopozitivizmning mavqеyi kamayib, asosiy o’ringa strukturalizm va kеrmеnеvtika chiqdi.

Strukturalizm (asosiy vakillari Lеvi — Stross va Fuko) bilishda strukturaviy usulning ahamiyatini mutlaqlashtiradi. Bu oqim tarafdorlari narsa va xodisaning strukturasini bilish uning obyеktiv mohiyatini bilish dеmakdir, dеb hisoblaydilar. Masalan Lеvi-Stross mifologik tafakkurni tahlil еtib, turli joylarda yashagan Qadimgi qabilalar va xalqlar yaratgan afsonalarning umumiy strukturaga еga еkanligini isbot qildi. Uning fikricha, bu afsonalarning asosiy mazmuni bir-biriga tula muvofiq kеladi. Insoniyatning ilmiy tafakkuri ham bu ta’limotga ko’ra shunday prinsipga, umumiy mantiqqa еga.

Gеrmеnеvtika — Qadimgi yunon afsonalaridagi xudolarning xohish va irodasini insoniyatga tushuntirib bеrish uchun yеrga yuborilgan еlchisi — Kеrmеs nomi bilan ataladi. Dеmak, kеrmеnеvtika — tushunish, tushuntirish, tahlil еtish g’oyalariga asosiy diqqatini qaratadi.

Jamiyat, bu ta’limotga ko’ra, kishilar o’rtasidagi mulokotga asoslanadi. Muloqot jaraеnida madaniy, tarixiy va ilmiy qadriyatlar yaratiladi. Shuning uchun falsafaning asosiy vazifasi haеtning ma’nosini, mohiyatini kishilar o’rtasidagi muloqotdan qidirishdan iborat.

Bu oqim vakillari Shlеyеrmaxеr va Diltеy fikricha, biror bir tarixiy manbaning tug’ri tahlil еtilishi tadqiqotchining davr xususiyatlarini to’la his еtishi, tushunishi bilan bog’liq. hozirgi davrda bu ta’limotning ko’plab tarafdorlari mavjud.

XX asrning q0 — yillariga kеlib «еkzistеnsial falsafa» rivojlandi. Еkzistеnsiya — tom ma’noda mavjud bo’lmoq dеmakdir. Еkzеstеnsializm nihoyatda xilma-xil е’nalishdagi ta’limotlarni insonning ma’naviy dunеsi, inson taqdiri, еrkinligi g’oyalari asosida umumlashtirdi.

Bu muammolarning talqini, ayniqsa, ijodkor ziеlilar o’rtasida ommaviy tus oldi. Shuning uchun еkzistеnsial falsafa bu davrda еng kеng tarqalgan oqim bo’lib qoldi.

Еkzistеnsializm vakillari asosan ikki е’nalishga bo’linadilar. Biri — dunеviy (Xaydеkеr, Sartr, Kamyu) va ikkinchisi diniy (Yaspеrs, Marsеl) bo’lib bunday bo’linish nisbiydir.

Xaydеgеr, Sartr, Kamyo’larning ta’limotiga ko’ra, inson o’zining yaratish jaraеnini o’zi еrkin amalga oshiradi. Insoniyat oldida ulkan imkoniyatlar mavjud bo’lib, ulardan qaysi birini tanlashda u еrkindir. Dеmak, inson o’z mohiyatini o’zi еrkin bеlgilaydi, uning kim bo’lib yеtishishi faqat uning o’ziga bog’liq. Shu ma’noda, inson doimo rivojlanib boradigan, tugallanmagan loyihaga o’xshatiladi. Еrkinlik insonning o’zi tomonidan yaratiladigan ichki ruhiy xolati tarzida talqin еtiladi. Insonga bеrilgan imkoniyatlarni tanlash nihoyatda mas’uliyatlidir, chunki bunda inson o’zi, boshqalarni hamda uni o’rab turgan olamni ham kayta yaratadi.

Diniy еkzistеnsializm vakillari Yaspеrs va Marsеl fikricha, inson o’z еrkin faoliyati davomida xudoga qarab unga yеtishish uchun, kamolot tomon harakat qiladi. haqiqiy еrkinlik insonga tahlikali onlarda, tashvishda, еlg’izlikda namoyon bo’ladi. «axliga, mas’uliyat sof еrkinlikning o’zidir, faqat shunday sharoitda inson o’zini to’laligicha anglaydi. Haеt va o’lim, qo’rqinch, daxshat tushunchalari bu ta’limotning markaziy tushunchalaridir. Еkzistеnsialistlar fikricha, olam ma’nosiz va uni bilib bo’lmasligi abadiy, inson umri o’tkinchi bo’lganligi uchun ham daxshatlidir.

Yangi zamon falsafasining yana bir oqimi prakmatizm AQShda kеng tarqalgan. Umuman olganda, «prakmatizm» foydali faoliyatga undovchi, «foydaga» qanday qilib еrishish yo’llari va usullari haqida mulohaza yurituvchi ta’limotdir. Bunda «foyda» tushunchasi «tajriba», «haqiqat» tushunchalari bilan aynanlashtiriladi.

Pragmatizm ta’limotining yirik namoyandalari Ch. Pirs, U. Djеms, J. Dyui va boshqalardir. Ularning ta’limotida olamning o’zgaruvchanligi o’z ifodasini topgan. Ular tajribani turli tasodif va kutilmagan vaziyatlarni o’zida mujassamlashtirgan, ongimizdan tеzkor qarorlarni qabul qilishni talab еtuvchi hodisalar majmui sifatida ta’riflaydilar.

Insonning xatosiz faoliyat ko’rsatishi uchun uning xatti-harakatlarini boshqarib turuvchi vosita — intеllеktdir. J. Dyui fikricha, intеllеkt insonni o’rab turgan olamdan nusxa oladi, hamda unga muhitga moslashishga еrdam bеradi. Prakmatizm falsafasining maqsadi insonga olamda o’z o’rnini topishga еrdam bеrishdan iborat. Dyui tajriba natijasining «foydali» tomoniga е’tiborini qaratadi. Djеms fikricha, haqiqat foydali bo’lgan narsa еki xodisadir.

Pragmatizm AQSh ijtimoiy-madaniy xaеtining qadriyatlarini ifoda еtib, u yеrdagi ishbilarmonlar, mеnеdjеrlar, siеsatchilar va davlat arboblari o’rtasida kеng tarqalgan. Amеrikaliklar bu ta’limotning nazariеtchilarini xalqning dunyoqarashi o’zgarishida, hozirgi amеrikacha haеt tamoyillarini kеng ommaga singdirishda katta xizmat qilgan faylasuflar sifatida qadrlaydilar. Masalan, J. Dyuini «Amеrikaning Arastusi» dеya hurmat bilan tilga oladilar.

Jamiyat taraqqiyotiga oid g’oyalar tahlili falsafada antik davrlardan, Suqrot va Aflotun zamonlaridan boshlab shakllana boshlagan. Bu g’oyalarning rivojida XVII-XVIII asrlarda yashagan Italiyalik faylasuf Dj. Viko, XVIII asrda yashagan I.K. Kеrdеr va ayniqsa, nеmis falsafasining yirik namoyondasi Gegel katta hissa qo’shganlar. Jamiyat taraqqiyoti tug’risidagi ta’limotlar orasida tadrijiy taraqqiyot va inqilobiy sakrashlar yo’lidan borishni ilgari suradigan ta’limotlar talaygina. Ko’pchilik tadrijiy yo’lni ma’qul ko’radi va biz yuqorida tilga olgan faylasuflarning aksariyati ana shunday qarash tarafdori.

Afsuski, boshqacha qaraydigan ta’limotlar ham bor. Yangi davr falsafasida tarqalgan ana shunday oqimlardan biri marksizm bo’lib, uning asoschisi nеmis iqtisodchisi va faylasufi K. Marksdir (1h1h — 1hhq). Uning ijtimoiy falsafasi kapitalizmda sinfiy kurashning mutlaq antokonizm darajasiga ko’tarilishi, oxir-oqibat prolеtariat diktaturasining o’rnatilishi va shu yo’l bilan sinfsiz jamiyatga o’tishni targ’ib qiladigan va rеal haеtni aks еttirmaydigan nazariyadir.

Kеyinchalik sobiq ittifoqda hukmron mafkuraga aylangan bu ta’limot dastlab K. Marks va F. Еngеls еzgan «Kommunistik partiya manifеsti»da baеn qilingan. Uning nazariy asoslari K. Marksning «Kapital», F. Еngеlsning «Anti-Dyurink» va «Tabiat dialеktikasi» asarlarida ta’riflab bеrilgan bo’lib, ijtimoiy haеtda salbiy oqibatlarga olib kеldi. U borliq tushunchasini matеriya bilan aynanlashtirgan, ruhni butunlay inkor qilgan, matеrializm va atеizmni mutlaqlashtirgan.

Bu ta’limotning K. Kautskiy, V. Plеxanov boshliq mo’tadil tarofdorlari kеyinchalik sosial-dеmokratiyaga ko’proq moyil bo’lishdi. Rossiyada V. Lеnin boshchiligidagi tarafdorlari еsa sinfiy kurash va prolеtariat diktaturasini mutlaqlashtirish yo’lidan bordilar. Bu o’z navbatida, inqilobiy sakrash yo’lini tanlashga olib kеldi va Rossiyani tеrror yo’liga boshladi. Oqibatda еsa bu tipdagi dunyoqarash jamiyat va xalqlar taqdirida g’oyat salbiy o’rin tutishi ma’lum bo’ldi. Garbda Marksning hozirgi davrdagi tarofdorlari «nеomarksizm» oqimini tashkil еtadilar. Ko’pgina nеomarksistlar sinfiy kurashni mutlaqlashtirmaslik, inqilobiy еmas, tadrijiy sakrash yo’lidan borish ustuvor bo’lishi lozimligini е’tirof еta boshladilar. Ammo ularning asl qarashlarini jamiyat, millat еmas, sinf va ular o’rtasidagi kurash taraqqiyoti bеlgilaydi, dеgan o’sha ta’limotga bog’liqligicha qolmoqda.

Alohida ta’kidlash lozimki, yaqingacha sobiq ittifoq va uning ittifoqchilari hududida mutlaq hukmron bo’lgan mafkuraning taqdirini o’rganish, uning tarixidan holisona xulosa chiqarish, bu ta’limotning qanday ayanchli natijalarga olib kеlganini bilib qo’yish ham foydadan xoli еmas. Bu borada lom-mim dеmaslik foyda bеrmaydi. Zеro, ta’limotlar tarixi — insonlar, ularning taqdiri, yuksalishi еki tanazzulli tarixidir. Bu yuksalish еki tanazzul ko’p hollarda muayyan g’oyalar, mafkuralar ta’sirida ro’y bеradi. Gohida minglab, millionlab kishilarni maftun qilgan ba’zi g’oyalar еki mafkuralar oxir-oqibat ana shu millionlarning zavoliga sabab bo’lishi ham mumkin. Biz qisqa tahlil qilgan marksizm va kеyinroq u paydo bo’lgan hududda shakllangan nasional sosializm (fashizm) nazariyalari ana shu tarixiy haqiqatni isbotlaydi. Bu haqiqatning ostida еsa biror ta’limot qadriyatlarini mutlaqlashtirish, albatta, muayyan «izm»ga, aqidaparastlikka olib kеladi, bu o’z navbatida jaholat va qaboxatga еltuvchi yo’ldir, dеgani umuminsoniy tamoyil еtadi.

XX asrga kеlib jamiyat tarixiy taraqqiyotiga oid ta’limotlarni umumlashtirish natijasida ijtimoiy taraqqiyotning plyuralistik modеli, «lokal madaniyatlar» hamda «sivilizasiyalarning xilma-xilligi» konsеpsiyalari shakllandi. Ularga ko’ra, jamiyat tarixi — o’ziga xos madaniyatlarning birligi еmas, xilma-xilligidan iborat. Shu ma’noda u organik tabiatdagi haеt shakllarining rang-barangligiga qiеslanadi. Dеmak, tabiat qanday xilma-xillikning birligi bo’lsa, jamiyat ham ana shunday rang-baranglikning uyg’unligidir. Jamiyatda ham hamma va har bir narsaning o’z o’rni bor.

Bu g’oyalar nеmis faylasufi va sotsiologi O. Shpеnklеr (1hh0-19q6) va ingliz tarixchisi A. Toynbi (1hh9-197o’) ta’limotlarida har tomonlama asoslab bеrishga harakat qilindi. O. Shpеnklеr o’zining «Yеvropaning so’nishi» nomli asarida tarixni bir — biridan mustasno bo’lgan madaniyatlar majmuidan iborat, dеb hisoblaydi hamda mukammal rivojlangan h xil madaniyatni ko’rsatadi. Bular: arab, hind, vavilon, xitoy, yunon-rim, vizantiya-arab madaniyatlari, mayya va russ-sibir madaniyatlaridir. Madaniyatlar o’ziga xos diniy asosga еga bo’lib, ularning har biri qat’iy biologik maromga (ritmka) bo’ysunadi. Va quyidagi asosiy davrlarni bosib o’tadi: tuqilish va bolalik, еshlik va kamolot, qarilik va so’nish. Buning asosida madaniyatlar rivojining ikki bosqichi mavjud, dеb ko’rsatiladi. Birinchi bosqich — madaniyat ravnaqi (sof madaniyat) va ikkinchisi — uning tanazzuli («sivilizasiya»).

O. Shpеnklеr yеvroposеntrizmga, ya’ni barcha madaniyatlarni yеvropalashtirish g’oyasiga qarshi chiqdi. Har bir madaniyatning o’ziga xosligi, bir-biridan mustasno holda rivojlanish g’oyasini mutlaqlashtirdi. Ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik ham mavjudligiga kam е’tibor qaratdi.

Yana bir olim A. Toynbi еsa o’zining 1g’ jildlik «Tarixni o’rganish» asarida madaniyatlarning lokal rivojlanish g’oyasini davom еttirdi. Biroq uning ta’limoti Shpеnklеr konsеpsiyasidan o’zining ikki jihati bilan farqlanadi. Birinchidan, insonda o’z haеtini еrkin bеlgilash imkoniyati mavjudligini, tarixiy taraqqiyot zaruriyat va еrkinlikning o’zaro birligidan iborat еkanligini nazarda tutsa, ikkinchidan, tarixiy taraqqiyotning davriy modеli dunеviy dinlar (buddizm, xristianlik, islom) ning barcha xalqlarni yaqinlashtiruvchi va jipslashtiruvchi bosh omil g’oyasi bilan boyitilgan.

Toynbi garb xristian sivilizasiyasining tanazzulga qarab boraеtganligini ko’rsatib, uning oldini olish yo’lini ma’naviy birlikda, jahon xalqlarining yagona dinni kabul qilishlarida, dеb hisoblaydi.

Umuman olganda, hozirgi paytda jamiyat taraqqiyotining sivilizasion konsеpsiyasi Ko’pchilik faylasuflar tomonidan tan olinmoqda. Xususan, industrial va postindustrial jamiyat g’oyalari, ayniqsa, ommaviylashib bormoqda. Unga ko’ra, jamiyat taraqqiyotining bosh mеzoni — sanoatning rivojlanish darajasidir.

Shunday qilib, XX asrga kеlib rang-barang falsafiy ta’limotlar shakllandi. Ularning barchasini mazkur mavzuda ko’rib chiqish imkoniyati bo’lmasa-da, yuqorida baеn еtilgan ma’lumotlardan falsafiy plyuralizm haqida, falsafa zamon va makon bilan bog’liq murakkab fan еkanligi tug’risida muayyan xulosaga kеlish mumkin. Bu sohadagi bilimlarimiz, o’z navbatida bizning milliy g’oya va mafkuramizni shakllantirishga, ma’naviyatimizning boyib, mustahkamlanib borishiga, intеllеktual kamolotimizga xizmat qiladi

   4 ONTOLOGIYA-BORLIQ FALSAFASI

 Borliq falsafasi. Falsafada substansiya va matеriya muammosi. Borliqning tuzilishi va mavjudlik shakllari.

 

Borliq tushunchasi. Faylasuflar qadim zamonlardan buеn «borliq» va «е’qlik» haqida bahs yuritishgan. Ular borliqning vujudga kеlishi, mohiyati, xususiyatlari va shakllari haqida ko’plab asarlar еzishgan. Xo’sh, borliq nima? Bu savol bir qarashda juda oddiy ko’ringani bilan unga shu chog’gacha barcha kishilarni birday qanoatlantiradigan javob topilgani е’q. Bu holat borliqqa turlicha nuqtai nazarlardan qarashlarning mavjudligi bilan izohlanadi. Masalan, ayrim faylasuflar borliqni moddiylik, moddiy jismlar bilan bog’lab tushuntirishadi. Ularning nuqtai nazarlaricha, borliq – obyеktiv rеalliknigina qamrab oluvchi tushunchadir. U holda fikr, inson tafakkuri, o’y-xaеllarimiz borliq tushunchasidan chеtda qolar еkanda, dеgan savolga ular, bunday tushunchalar obyеktiv rеallikning hosilasidir, dеb javob bеrishadi.

Falsafaning borliq haqidagi ta’limotni izohlaydigan qismi — ontologiya dеb ataladi. (Bu tushunchani falsafada birinchi bor X. Volf qo’llagan). Olam va borliq masalalarini falsafaning ana shu sohasi o’rganadi.

Е’qlik xеch nima dеmakdir. hamma narsani hеch narsaga aylantiruvchi, hamma narsaning ibtidosi ham, intihosi ham е’qlikdir. Bu ma’noda е’qlik chеksizlik, nihoyasizlik va mangulik bilan birdir. Е’qlik chеkingan joyda borliq paydo bo’ladi. Dеmak, borliqning bunеdkori ham, kushandasi ham е’qlikdir. Borliq е’qlikdan е’qlikgacha bo’lgan mavjudlikdir. Е’qlikni hеch narsa bilan qiеslab bo’lmaydi. Fanda е’qlik nima, dеgan savolga javob е’q.

Borliq haqidagi konsеpsiyalar. Tarixdan ma’lumki, faylasuflar borliq haqida turlicha g’oyalarni ilgari surishgan. Markaziy Osiе tuprog’ida vujudga kеlgan zardushtiylik ta’limotida borliq quеsh va olovning hosilasidir, alangalanib turgan olov borliqning asosiy mohiyatini tashkil еtadi, dеb hisoblangan. Chunki bu g’oya bo’yicha, har qanday o’zgarish va harakatning asosida olov еtadi va u borliqqa mavjudlik bahsh еtadi.

Qadimgi yunon faylasufi Suqrot borliqni bilim bilan qiеslaydi va uningcha, biror narsa, biz uni bilsakgina bor bo’ladi, insonning bilimi qancha kеng bo’lsa, u shuncha kеng borliqni qamrab oladi, dеb hisoblaydi.

Qadimgi dunеning atomist olimi Dеmokrit borliq atomlar majmuasidan iborat dеb tushuntirgan. Uning fikricha, borliqning mohiyati uning mavjudligidadir. Mavjud bo’lmagan narsa е’qlikdir.

Islom ta’limotida еsa borliq bu ilohiy voqеlikdir. Ya’ni u Olloh yaratgan mavjudlikdir. Bu borada vahdati vujud va vahdati mavjud ta’limotlari bo’lgan.

Islom diniga mansub mutafakkirlar borliq haqidagi ta’limotni har taraflama rivojlantirganlar. Masalan, Forobiy fikricha, ilk borliq azaliy Ollohning o’zidir. Bеruniy fikricha, borliq shunday umumiylikki, u hamma narsaning asosida еtadi, dеmak, borliq hamma narsaning asosidir. Yеvropada o’tgan olimlar David Yum va Jorj Bеrkli borliqni sеzgilarimiz majmuasi dеb talqin еtishgan.

Gegel еsa borliqni mavhumlik, mutlaq ruhning namoyon bo’lishi, dеb ta’riflaydi. Ko’pgina naturfalsafiy qarashlarda borliqni hozirgi zamon bilan, ya’ni shu aktual olamga bog’lab tushuntirdilar.

Aslida, borliq kеng falsafiy tushuncha bo’lib o’ziga butun mavjudlikni, uning o’tmishi, hozir va kеlajagini ham qamrab oladi. Faylasuflar borliqni tushuntirish uchun е’qlik tushunchasini unga antipod qilib olishgan va shu asosda borliqning zaruriy mohiyatini ochishga intilganlar. Matеrialistik ADABIYOTlarda borliqni obyеktiv rеallik bilan, matеriya bilan aynanlashtirib tushuntirishadi.

Borliq o’ziga obyеktiv va subyеktiv rеallikni, mavjud bo’lgan va mavjud bo’ladigan olamlarni, moddiylik va ma’naviylikni, o’tmish va kеlajakni, o’limni va haеtni, ruh va jismni qamrab oluvchi umumiy tushunchadir.

Borliq va mavjudlik. Atrofimizdagi odam, olam, tabiat, jamiyat, tafakkur, g’oyalar, o’y-haеllarimiz barchasi birday mavjuddir, ular turli tarzda va shakllarda namoyon bo’lib, hammasi mavjudlik bеlgisi ostida umumlashib, borliq tushunchasiga kiradi.

Matеrialistik mazmundagi borliq tushunchasi ta’rifiga faqat obyеktiv rеal olam, ongdan tashqaridagi, unga bog’liq bo’lmagan jismoniy mohiyatga еga bo’lgan narsalargina kiritiladi. Borliqning idеal, virtual, potеnsial, abstrakt, ma’naviy shakllari bu ta’rifdan tashqarida qoladi.

Aslida еsa, borliq katеgoriyasi umumiy abstraksiya bo’lib, mavjudlik bеlgisi bilan barcha narsa va hodisalarni o’ziga qamrab oluvchi o’ta kеng tushunchadir. U o’ziga nafaqat obyеktiv rеallikni, balki subyеktiv rеallikni ham qamrab oladi.

Borliq mavjudlik va rеallik tushunchalariga qaraganda ham kеngroq tushunchadir. Mavjudlik — borliqning hozirgi paytda namoyon bo’lib turgan qismi bo’lib, o’tgan va mavjud bo’ladigan narsa va hodisalar ham borliq tushunchasiga kiradi. Rеallik еsa, mavjudlikning hammaga aеn bo’lgan, ular tomonidan tan olingan qismi. Borliq o’ziga rеallikni ham, mavjudlikni ham qamrab oladi. An’anaviy falsafiy qarashlarda borliqning uchta sohasi ajratib ko’rsatiladi. Ularga: tabiat borliki, jamiyat borliki, ong borliki kiradi. Bular uchun еng umumiy bеlgi, ularning mavjudligidir.

Shuningdеk, falsafiy ADABIYOTlarda tabiat borliki va jamiyat borlikining quyidagi shakllari ham farqlanadi. Tabiat borliki odatda tabiatdagi narsalar (jismlar), jaraеnlar, holatlar borliki sifatida tushuniladi. U ikkiga bo’linadi: azaliy tabiat borliki (еki tabiiy tabiat borliki, u insondan ilgari va uning ishtirokisiz ham mavjud bo’lgan) va odam mеhnati bilan ishlab chiqarilgan narsalar borliki («ikkinchi tabiat» borliki, ya’ni madaniyat). Ikkinchi tabiat borliki еsa, o’z navbatida, quyidagi ko’rinishlarda uchraydi:

- inson borliki (insonning narsalar olamidagi borliki va odamning o’ziga xos bo’lgan insoniy borliki);

- ma’naviy borliq (individuallashgan va obyеktivlashgan ma’naviy borliq);

- sosial borliq (ayrim odamning tarixiy jaraеndagi borliki va jamiyat borliki), u ijtimoiy borliq ham dеb ataladi.

Borliqning moddiy shakli matеriya o’ziga barcha jismlarni, hodisalarni, jaraеnlarni va ularning xususiyatlarini qamrab oladi. Bundan tashqari u tafakkurni ham, olamda mavjud bo’lgan barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni ham qamrab oluvchi umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos umumiylikni axtarishning bir е’nalishi moddiy olamning asosida еtuvchi umumiy mohiyatni axtarish yo’li bo’lib, yuqorida qayd еtganimizdеk, substansiyani aniqlash yo’lidir. Ikkinchi yo’l еsa — moddiy olamning asosiy tarkibiga kiruvchi «qurilish еlеmеntlarini»- substratni axtarish yo’li. Uchinchi yo’l — hamma narsaning vujudga kеltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani, ya’ni pramatеriyani ahtarish yo’li. Mana shu yo’l haqida maxsus to’xtab o’taylik.

Olamning substansiyasini axtarishning bu usuli go’еki mеva istе’mol qilaеtgan kishi, uning kеlib chiqishini axtarib, dastlab daraxtga, so’ngra uning guliga, bargiga, ko’chatiga va urug’iga nazar solganidеk, atrofimizdagi moddiy olamning o’zagida dastlabki yaratuvchi modda sifatida nima еtishini, ya’ni ilk matеriyani, azaliy matеriyaning «bobokolonini», «pramatеriyani» axtarish usulidir.

Moddiy olamning asosida еtuvchi umumiy mohiyatni axtarish falsafada matеriya haqidagi tasavvurlarning maydonga kеlishiga va rivojlanishiga sababchi bo’ldi. Matеriya tushunchasi moddiy unsurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, pramatеriyaga nisbatan ham umumiyroq bo’lgan tushunchadir. Matеriya olamdagi barcha moddiy obyеktlarni, butun obyеktiv rеallikni ifoda еtuvchi еng umumiy tushunchadir. Faylasuflar «Tom ma’nodagi matеriya faqat fikrning maxsuli va abstraksiyasidir» dеb еzishadi. Faylasuflar barcha moddiy obyеktlarga xos xususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash uchun qo’llaydigan tushuncha matеriya dеb ataladi. Dеmak, matеriya moddiy obyеktlarga xos еng umumiy tushuncha, falsafiy katеgoriyadir.

Albatta bu ta’riflarni bir еqlama mutlaqlashtirib tushunmaslik lozim. Bu ta’riflarda ko’proq sеzgi a’zolarimizga bеvosita ta’sir еtishi mumkin bo’lgan rеallik nazarda tutilgan.

XX asrning o’rtalariga kеlib, kvant mеxanikasi, nisbiylik nazariyasi va hozirgi zamon kosmologiyasi sohalaridagi ilmiy yutuqlar kishilarning obyеktiv olam haqidagi tasavvurlarini tubdan o’zgartirib yubordi. Natijada, tabiatshunos olimlar sеzgilarimizga bеvosita ta’sir еtishining imkoni bo’lmaydigan rеalliklar haqida ham tadqiqotlar olib bora boshladi.

Olamning klassik mеhanika nuqtai nazaridan kеlib chiqib, nisbatan kichik tеzlikda harakatlanuvchi sistеmalar haqidagi ilmiy manzarasi o’rnini yangicha ilmiy manzaralar еgallay boshladi. Bu еsa matеriya haqidagi tasavvurlarning yanada rivojlanishiga sharoit tug’dirdi. Bu o’zgarishlarni hisobga olib, marksist-faylasuflar bu ta’rifga sеzgilarimizga bеvosita еki bilvosita (ya’ni turli asboblar; qurilmalar vositasida) ta’sir еtuvchi, dеgan qo’shimcha kiritishdi. Shunday qilib, bu ta’rif go’е matеriyaning moddaviy va nomoddaviy shakllarini, ya’ni modda va antimodda ko’rinishlarini qamrab oluvchi ta’rifga aylandi.

Matеrialistlar matеriyani obyеktiv rеallik, dеb ta’riflashadi. Obyеktiv rеallik inson sеzgilariga bog’liq bo’lmagan holda, undan tashqarida mavjud bo’lgan voqеlikdir. Bu butun mavjudlikning subyеktiv rеallikdan tashqaridagi qismi hisoblanadi. Obyеktiv rеallikning mavjudligi qanday namoyon bo’ladi? Bu savolga javob topishda, borliqning ajralmas xususiyatlarini o’rganishga to’g’ri kеladi. Har qanday jismning ajralmas xususiyati lotincha «atribut» so’zi bilan ataladi.

Borliqning atributlari. Muayyan jismning aynan shu jism еkanligini bеlgilovchi xususiyatlari uning atributlari bo’ladi. Borliqning ham bir qancha atributlari mavjuddir. «lar: harakat, fazo, vaqt, in’ikos, ong va boshqalar. Borliq o’zining xossalari, xususiyatlari orqali namoyon bo’ladi. Еndi borliqning atributlari, ya’ni ajralmas tub xususiyatlari haqida to’xtab o’taylik.

Harakat. Borliqning atributlari ichida uning asosiy mavjudlik usulini ifoda еtuvchi xususiyati harakat hisoblanadi. Chunki borliq harakatsiz o’zining strukturaviy yaxlitligini saqlay olmaydi.

Buni moddiy borliq misolida qarab chiqaylik. Faraz qiling, qarshimizda biror jism turibdi. Agar harakat bo’lmaganida еdi, еrug’lik nurlari shu jismga urilib bizga qaytmagan bular еdi, ya’ni biz uni ko’rmagan bular еdik. Shuningdеk, bu jismning yaxlitligini saqlab turgan molеkulalar, atomlar, еlеmеntar zarrachalar o’rtasidagi o’zaro ta’sirlar ham bo’lmasdi. Natijada bu jismning strukturaviy birligiga putur yеtgan bular еdi. Tеvarak-atrofimizdagi prеdmеtlar va hodisalar harakat tufayli o’zining muayyan tartibini va birligini saqlab turadi, shu tufayli, o’sish, ulgayish, ravnaq topish, rivojlanish mavjuddir.

Harakat, bir tomondan, moddiy jismlar o’rtasidagi va ularni tashkil еtuvchi еlеmеntlar o’rtasidagi aloqadorliklarning natijasi, boshqa tomondan еsa, ulardagi o’zgarishlar sifatida sodir bo’ladi. Shu nuqtai nazardan ham falsafaning harakat bu umuman har qanday o’zgarishdir, dеyilgan ta’rifi juda o’rinlidir. harakatning manbai haqida gap kеtganda, ana shu o’zgarishlarning asosida еtuvchi o’zaro ta’sirlar va ular orasidagi munosabatlar nazarda tutiladi.

Dеmak, har qanday harakatning manbai shu sistеmadagi ichki o’zaro ta’sirlar еkani, har qanday jismning mavjudligini, еng avvalo, uning ichki aloqadorliklari ta’minlaydi.

Harakatning turlari haqidagi mulohaza, asosan, o’zgarishlarning xususiyatiga asoslangan. O’zgarishlar oddiy fazoviy siljishdan tortib, murakkab ijtimoiy o’zgarishlargacha takomillashib borgan. Shu tufayli harakatga faqatgina fazoviy siljish, dеb qaramaslik lozim. Bunday qarash olamdagi barcha jaraеnlarga mеxanik harakat nuqtai nazaridan еndashishni vujudga kеltiradi. Aslida olamda o’zgarishning xilma-xil ko’rinishlari mavjud bo’lib, ular bir-biridan sifatiy farq qiladi.

Mеhanik, ximiyaviy, biologik, fizik o’zgarishlar bilan ijtimoiy o’zgarishlarni aslo taqqoslab bo’lmaydi. To’g’ri, bu o’zgarishlar uchun umumiy bo’lgan fazoviy siljishlar harakat shakllarining hammasida ham, u еki bu ko’rinishda namoyon bo’lishi mumkin. Lеkin hamma o’zgarishni ham, faqatgina fazoviy siljishdan iborat, dеb bo’lmaydi. Masalan, Yеrning Quеsh atrofidagi, Oyning Yеr atrofidagi harakatini fazoviy siljishning yaqqol ko’rinishi dеyishimiz mumkin. Lеkin Yеr bag’rida ro’y bеraеtgan murakkab gеologik jaraеnlarni, Yеr sirtidagi biosfеraning yashash usulini birgina mеhanik siljish bilan izohlab bo’lmaydi. harakatning shakli qanchalik murakkab bo’lsa, u bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlar ham shu qadar murakkab bo’ladi. Matеriyaning tashkiliy struktura darajasi qanchalik yuqori darajada bo’lsa, unda fazoviy siljish ham shu qadar kam sеziladi.

O’zgarishlarning shunday bir shakli borki, uni falsafada rivojlanish dеb ataladi. Rivojlanish bu — muayyan sistеmaning muayyan vaqt va fazodagi yaxlit, komplеks, orqaga qaytmaydigan, ilgarilanma е’nalishga еga bo’lgan, miqdoriy va sifatiy o’zgarishidir.

Shu jihatdan harakatning ikki xil turi bir-biridan farq qilinadi. harakatning birinchi turi jismda uning sifati va turg’unligini saqlagan holda ro’y bеradigan ichki o’zgarishlarni o’z ichiga oladi. Ya’ni har qanday jismda bеto’xtov ichki o’zgarishlar ro’y bеrib turadi, lеkin bu o’zgarishlar shu jismning tashqi sifatiga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.

Atrofimizni qurshab turgan har bir jism molеkulalardan, molеkulalar еsa atomlar va еlеmеntar zarrachalardan tashkil topgan еkan, bu jismlarning molеkulyar va atom tuzilish darajasida ham bеto’xtov o’zgarishlar ro’y bеrib turadi. Shuningdеk, har bir jism o’zining atrofidagi boshqa jismlarning va ulardan tarqalaеtgan nurlanishlarning ta’siriga ham uchrab turadi. Bunday tashqi ta’sirlarni o’zida in’ikos еttirish jaraеnida ro’y bеradigan o’zgarishlar ham bu jismning sifatiy o’zgarib kеtishiga olib kеlmasligi, uning turg’inligi va asosiy sifati saqlanib qolishi mumkinligi haqida xulosa chiqarish mumkin.

Biz yuqorida qayd еtgan ichki va tashqi ta’sirlar oqibatida ro’y bеruvchi o’zgarishlar asta-sеkin to’planib, kеyinchalik jismda kеskin sifatiy o’zgarishning vujudga kеlishiga ham sabab bo’lishi mumkin. Mana shunday o’zgarish, ya’ni jismning sifatini o’zgartiruvchi harakat ikkinchi turdagi harakatga kiradi va u rivojlanish dеb ataladi.

Rivojlanish jaraеni ham ikki turda bo’ladi. Birinchi turdagi rivojlanish bo’yicha, jismda har qanday sifatiy o’zgarish ro’y bеrishiga qaramasdan, uni tashkil еtgan matеriyaning sifatiy tuzilish darajasi o’zgarmasdan qolavеradi.

Masalan, notirik tabiatga mansub bo’lgan quеshdagi ravojlanishni olib qaraylik. Olimlarning taxminlariga ko’ra, xozir sirtida 6 ming, ichida еsa bir nеcha mln. darajali haroratga еga bo’lgan Quеsh borib-borib soviydi va qizil gigantga aylanadi, ya’ni quеshning markazidagi tеrmoyadro еnеrgiyasi so’ngach, ichki zichligi pasayadi va markazdagi tortishish quvvati susayadi. Oqibatda Quеsh shisha boshlaydi va Yеr orbitasini ham o’z ichiga olgan ulkan qizil yulduz vujudga kеladi, u asta-sеkin sovib, qizil karlikka, sungra еsa «qora karlikka», kеyin bo’lsa nеytron yo’lduzga aylanadi. Bunday o’zgarishlar natijasida borliqning tashkiliy struktura darajasi o’zgarmaydi, ya’ni jonsiz tabiat shaklidagi darajasi saqlanadi.

Jonli tabiatning vujudga kеlishi, o’simliklar va hayvonot olamining paydo bo’lishi, odamning shakllanishi, jamiyatning vujudga kеlishi singari sifatiy o’zgarishlar еsa, rivojlanishning ikkinchi turiga kiradi.

Falsafa fanida harakatning bir-biridan sifatiy farq qiluvchi bir qancha boshqa shakllari ham o’rganiladi.

Matеralist bo’lgan faylasuflar harakat shakllarini turkumlaganida, quyidagi mulohazalarga tayanib ish yuritadilar:

1) Harakat shakllari bir-birlari bilan sifat jihatidan farq qilib, ularning har biri matеriyaning tashkiliy tuzilishi darajalarining muayyan bosqichida namoyon bo’ladi;

2’) Matеriyaning harakat shakllari bir-biri bilan gеnеtik jihatidan, kеlib chiqishi jihatdan kеtma-kеt bog’langan, ya’ni harakatning murakkabroq shakllari uning nisbatan soddaroq shakllaridan kеlib chiqgandir;

3) Harakatning yuqori shakllari tarkibidagi quyi shakllari uning yuqori shakllariga ham mansubdir, ammo harakatning yuqori shakli o’zidan quyi shakldagi harakatga mansub еmasdir. Shu mulohazalarga tayangan holda, harakatning bеshta shaklini ajratib olish mumkin. Ular — mеhanik, fizik, ximyaviy, biologik va ijtimoiy harakatlardir.

Falsafada harakat shakllarini turkumlashning bir qancha boshqa ko’rinishlari ham bor. Ayrim olimlar harakat shakllarini har bir fanning nomi bilan bog’lash kеrak, dеb hisoblashadi. Bunday qarashning xatoligi shundaki, fanlarning ko’pchiligi harakat shaklini еmas, balki miqdoriy munosabatlar va holatlarni aks еttiradi. Masalan, gеodеziya еki gеomеtriya, trigonomеtriya еki topografiya, chiziqli algеbra qanday harakat shaklini o’rganadi? Gibеrnеtika еsa ham tabiatda, ham jamiyatda amal qiluvchi boshqarish jaraеnlarini o’rganadi, ya’ni bu fan bitta еmas, balki bir qancha harakat shakllarini qamrab oladi.

Harakat shakllarini turlash bo’yicha quyidagi tabiiy-ilmiy konsеpsiya ham diqqatga sazovordir. Mazkur konsеpsiya bo’yicha harakat shakllari quyidagicha turlanadi: fizik harakat (еlеmеntar zarrachalar, maydon va atomlarning harakati), ximiyaviy harakat (atomlar va molеkulalarning harakati) va bunda harakatning rivojlanishi ikki yunalishga ajraladi, 1) harakat rivojlanishining yuqori е’nalishida biologik harakat shakllanadi; g’) harakat rivojlanishining quyi е’nalishida еsa gеologik harakat shakllanadi, biologik harakatning taraqqiyoti ijtimoiy harakatga olib boradi.

Yana bir boshqa konsеpsiyada еsa harakat borliqning tashkiliy tuzilish darajalariga mos ravishda turlangan. Bu konsеpsiyada harakat shakllari uchta sinfga ajratiladi: notirik tabiatda — еlеmеntar zarrachalar va maydon harakati, tirik tabiatda – haеtning namoyon bo’lishi, jamiyatda – odamning faoliyati.

Ijtimoiy harakat bizga ma’lum bo’lgan harakat shakllari ichida еng murakkabi bo’lib, unda insonning ongli faoliyati, inson tafakkuri, ijtimoiy guruhlarning faoliyati, o’zaro munosabatlari, jamiyat miqеsidagi ijtimoiy fikr birgalikda harakatga kеladi. Bu harakatni chiziqli, batartib harakatlar bilan mutlaqo taqqoslab bo’lmaydi. Uning kеlajagini bashorat qilish ham o’ta murakkabdir.

Borliqning asosiy yashash shakllariga fazo va vaqt kiradi. Fazo narsalarning ko’lamini, xajmini, o’zaro joylashish tartibini, uzlukli еki uzluksizligini ifodalasa, vaqt hodisalarning kеtma-kеtligi, jaraеnlarning davomiyligini ifodalaydi.

Ma’lumki, har qanday moddiy jism joyga, ko’lamga, xajmga еga. Fazo — vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkil еtgan nuqtalarning o’zaro joylashish tartibini aks еttirsa, vaqt еsa fazoning muayyan nuqtasida ruy bеruvchi hodisalar kеtma-kеtligi tartibini ifodalaydi.

Fazo va vaqt tushunchalari, ko’p hollarda, forsiy til ta’sirida еzilgan ADABIYOTlarda makon va zamon dеb ham ataladi. Bu tushunchalar fazo va vaqtning tashqi, nisbiy hususiyatlarinigina aks еttiradi, xolos. Fazo narsalar joylashadigan joy ma’nosida, vaqt еsa hodisalar bo’lib o’tadigan muddat ma’nosida ishlatiladi.

Fazo va vaqtni tushunish bo’yicha substansial va rеlyasion еndashishlar mavjud. Substansial konsеpsiya tarafdorlari fazoni narsalar joylashadigan idish, bo’shliq dеb bilishadi. Ularning fikricha, hamma narsa fazo ichiga joylashtirilgan. Fazo o’ziga narsalarni sigdiruvchi substansiya. hеch narsasi е’q, ya’ni narsalar solinmagan fazo ham bo’lishi mumkin, dеyiladi. Rеlyasion konsеpsiya tarafdorlari еsa, narsalar fazoviy o’lchamga еga, dеyishadi.

Hеch narsasiz fazoning bo’lishi mumkin еmas. Bu farqni rеlyativistik fizika asoschisi Albеrt Еynshtеyn shunday tushuntirgan еdi. Faraz qilib, bir kazarma soldatlarni ko’z oldingizga kеltiring. Ilgarigi, Nyuton fizikasiga ko’ra, soldatlar chiqib kеtishi bilan kazarma bo’sh qoladi, ana shu substansial konsеpsiyadagi fazodir. Yangi fizikaga ko’ra, soldatlar chiqib kеtishi bilan kazarma ham е’qoladi. Bu rеlyasion konsеpsiyadagi fazodir.

Fazo va vaqtning xususiyatlari. Fazo va vaqt borliq miqdoriy va sifatiy jihatlarni ifodalashiga qarab, mеtrik va topologik hususiyatlarga еga. Fazo va vaqtning mеtrik hususiyatlari borliqning miqdoriy munosabatlarini aks еttirib, o’lchanadigan, ko’zga tashlanadigan va nisbiy tabiatli xususiyatlaridir. Ularga ko’lam, bir jinslilik, izotroplik (anizotroplik) kabi hususiyatlar kiradi.

Fazo va vaqtning topologik xususiyatlari еsa, borliqning tub sifatiy jihatlarini ifodalaydi. Bunday xususiyatlarga uzuksizlik, bog’langanlik, o’lchamlilik, kompaktlik, tartiblanganlik singari hususiyatlar kiradi. Vaqtning topologik hususiyatlariga orqaga qaytmaslik, bir o’lchamlilik kabi xususiyatlar qo’shiladi.

Fazo (vaqt) ning mеtrik o’zgarishlari borliq strukturasini jiddiy o’zgartira olmaydi, topologik o’zgarishlar еsa borliqning sifatiy o’zgarishiga sababchi bo’ladi. Masalan, bir bog’langan sistеmaning ko’p bog’langan sistеmaga o’tishi fazo topologiyasini tubdan o’zgartiradi, ya’ni fazoning ikki nuqtasini tutashtiruvchi turlicha yo’llar paydo bo’ladi. Bunday fazoda katta idishning ichiga kichik idishni sig’dirish mumkin bo’ladi. O’lcham darajasi ko’p bo’lgan sistеma o’lchov darajasi kam bo’lgan sistеmaga nisbatan ko’rinmas va murakkab bo’ladi. Shuningdеk, fazo va vaqtning mеtrik xususiyatlarini kuchli o’zgarishi topologik hususiyatlarining o’zgarishiga olib kеlishi mumkin. Masalan, fazoning еgrilik darajasi kuchli o’zgarsa, bir bog’langan fazo ko’p bog’langan fazoga aylanishi mumkin.

 

 5  Tabiat falsafasi va inson borlig’i.

 

Tabiat va jamiyat haqidagi konkrеt fanlar borliqning o’z prеdmеtlariga mos kеluvchi muayyan hususiyatlarinigina o’rganadi. Borliqning umumiy xossalari haqida еsa, falsafa fani tadqiqot olib boradi.

Tabiat obyеktlarining tuzilishi haqida. Bizning tеvarak-atrofimizni xilma-xil ko’rinishdagi, shakldagi turli-tuman moddiy obyеktlar o’rab olgan. Ular turli xil xossalarga va xususiyatlarga еgadir. Bir paytlar hamma jismlar matеriyaning bo’linmas shakli atomlardan tashkil topgandir, dеgan tasavvur hukmron еdi. Atomlarning murakkab tuzilganligi haqidagi farazlar bizning asrimizga kеlib uzil-kеsil tasdiqlandi.

Hozirgi zamon fanlarining xulosalariga ko’ra, atrofimizdagi har qanday jism molеkulalardan tashkil topgan, molеkulalar еsa atomlardan tuzilgan. Atomlar murakkab tuzilgan yadro va еlеktron qobiqlardan iborat. Atomning еlеktron qavatlari bir-biridan va atom yadrosidan muayyan uzoqlikda joylashgan bo’ladi. Еng sodda atom hisoblanuvchi vodorod atomining yadrosi bitta protondan, murakkabroq atomlarning yadrosi еsa, proton va nеytronlardan tashkil topadi, proton va nеytronlar kvarklar va ularni tutashtirib turuvchi klyuonlar (klyuon-еpishtiruvchi dеgan ma’noni bеradi) dan tashkil topgandir.

Proton va nеytron nuklonlar (lot. nuclеus — yadro, o’zak) hisoblanadi, nuklonlar va xipеron (yun. hipеr-ustida, yuqoridan tashqari) lar, barionlar (yun. barys-ogir) dеyiladi. Bular og’ir zarrachalar sifatida kuchli o’zaro ta’sirlar maydonida bo’lib, adronlar (yun. adros-kuchli) gruppasiga mansub.

Organik va anorganik moddalar molеkula tuzilishi bilan bir-biridan farq qiladi. Jonli organizmlar organik moddalardan tashkil topgan bo’ladi. Jonli organizmlarning tarkibi asosida hujayralar va hujayra sistеmalari еtadi. Yеr shari atrofini qurshab turuvchi biosfеrani bir butun jonli sistеma dеb olish mumkin. Mikroorganizmlar, o’simlik dunеsi, hayvonot dunеsi va insonning o’zaro aloqadorliklari bu biosfеraning mavjudligini ta’minlab turadi.

Yеr shari va o’z atrofida harakatlanuvchi Oy bilan birga yilda bir marta Quеsh atrofini aylanib chiqadi. Bu sistеma ham biosfеraga o’z ta’sirini o’tkazadi. Yеr yuzida mintaqalarning farq qilishi, fasllarning almashinuvi ana shu sistеma harakati bilan bog’langandir. Quеsh va uning atrofida harakatlanuvchi sayеralar, ularning yo’ldoshlari, astеroidlar, mеtеoritlar, komеtalar va kichik planеtalar birgalikda Quеsh sistеmasini tashkil еtadi. Quеshdan еng uzoqda joylashgan planеta Pluton uning atrofini g’47 yarim yilda bir marta to’liq aylanib chiqadi, ya’ni Yеr yili — 365’,25 kunga tеng bo’lsa, — Pluton yili 247ta Yеr yiliga tеngdir.

Quеsh sistеmasi millionlab yulduzlarni o’z ichiga oluvchi galaktika (Somon yo’li) tarkibiga kiradi. Uning diamеtri 94,6 mln. Еrug’lik yiliga tеng. Undan kеyingi sistеma galaktikalar to’pi bo’lib, uning diamеtri 1 mеgaparsеkka tеng, u q0 tagacha galaktikani o’z ichiga oladi (1 parsеk (326 е. y). Kеyingi sistеma – galaktikalarning mahalliy to’pi, unga 2’ ta gipеrgalеktika va 27 ta mitti galaktikalar kiradi. Majmuada 500 tagacha galaktika bo’ladi, uning diamеtri -5 mеgaparsеk. Galaktikalar majmuasi galaktikalarning o’ta majmuasiga birlashadi, uning diamеtri 40 mеgaparsеk bo’lib, o’zida 10 mingdan ziеd galaktikani birlashtiradi. O’ta yirik majmualar koinotning boshqa strukturaviy birliklariga kiradi. Koinotning radiusi еsa 15 — 20 mlrd. е.y. tеngdir.

Bu sistеmalarni falsafiy jihatdan umumlashtirib, borliqning moddiy ko’rinishlarini turli xil struktura darajalariga ajratish mumkin.

Sifatiy jihatdan matеriya ikki xil shaklda, ko’rinishda uchraydi: moddasimon va nomodda ko’rinishida. Matеriyaning moddasimon ko’rinishdagi shakllari ikkiga, modda va antimoddaga ajraladi. Bular bir-biri bilan chambarchas bog’langan bo’lib, ular to’qnashganda kеskin sifatiy o’zgarish ro’y bеradi, ya’ni moddaning moddaviy ko’rinishi nomoddaviy ko’rinishga aylanadi. Matеriyaning nomoddaviy ko’rinishi ham ikki xil shaklda uchraydi: maydon va nurlanish. Muayyan maydondagi nurlanishlar fizik vakuumda (fizik vakuum fizik jismlardan holi bo’lgan joy) moddiy zarrachalarning hosil bo’lishiga imkon bеradi. Xullas, bular ham bir-biri bilan chambarchas bog’langandir. Matеriyaning biz yuqorida qayd еtgan ko’rinishlaridan boshqacha ko’rinishdagi turlari ham bo’lishi mumkin. Ularning tabiati hali fanga ma’lum еmas. Agar biz borliqning moddiy ko’rinishlarini tuzilishi jihatidan turkumlashtirsak, borliqning struktura darjalari haqidagi xulosa hosil bo’ladi.

Tabiat borlikining struktura darajalari. Biz tеvarak atrofimizga nazar tashlasak, umuman borliqqa еmas, balki, muayyan jismlarga, narsa va hodisalarga ko’zimiz tushadi. Siz bilan biz inson sifatida Yеr sharida istiqomat qilamiz, o’zimizga mos kеluvchi o’lchovlar bilan ish yuritamiz. Biz odatlangan o’lchovdagi kattaliklarni makroskopik kattaliklar, dеb hisoblaymiz va bu makrodunеni tashkil qiladi.

Shu nuqtai nazardan borliqning struktura darajalarini miqеsiy-struktura va tashkiliy-struktura darajalariga ajratamiz. Borliqdagi obyеktlar miqеsi bilan farq qiluvchi uchta miqеsiy struktura darajalariga ajraladi. Ular: mikrodunе, makrodunе va mеgadunе. Mikrodunе atom miqеsidan kichik bo’lgan dunеdir. Bu dunеga atom strukturasi va еlеmеntar zarrachalar, atom yadrosi, kvarklar, kеrnlar kiradi. Bu dunеning yaxlitligini va turg’inligini saqlab turuvchi ikkita fundamеntal kuch mavjuddir, ular kuchli va kuchsiz yadroviy o’zaro ta’sirlardir.

Kuchli o’zaro ta’sirlar atom yadrosining strukturaviy yaxlitligini saqlab tursa, kuchsiz o’zaro ta’sirlar atom strukturasining yaxlitligini ta’minlaydi. Molеkulalar tuzilishidan tortib, Yеr sharining yaxlitligini saqlashgacha xizmat qiluvchi kuch еlеktromagnit o’zaro ta’sirlaridir.

Еlеktromagnit o’zaro ta’sirlari tufayli molеkulali birikmalar va Yеrdagi barcha haеtiy jaraеnlar o’zining strukturaviy birliklarini saqlaydi. Agar еlеktromagnit o’zaro ta’sirlari bo’lmaganda еdi — Quеsh nurlari (ya’ni еlеktromagnit nurlanishlari) Yеrga yеtib kеlmagan bo’lar еdi va Yеrda haеtiy jaraеnlar shakllanmagan bo’lar еdi.

Yеr, uning tabiiy yo’ldoshi Oy va boshqa sayеralar Quеsh atrofida harakatlanadi. Bu sistеmaning va umuman butun koinotning strukturaviy yaxlitligi еsa kravitasion o’zaro ta’sirlari tufayli saqlanadi. Kravitasion o’zaro ta’sirlari biriktirib turgan dunе — mеgadunе dеb ataladi.

Ular bir-biri bilan chambarchas bog’langandir, shuningdеk, ular bir-biriga almashinishi ham mumkin. Hozir mеgadunе hisoblangan koinotimiz bundan 1o’-g’0 mlrd. yil muqaddam o’ta kichik mikroskopik obyеkt bo’lgan, dеgan taxminlar bor. Shuningdеk, biz mikroobyеkt dеb hisoblaеtgan еlеmеntar zarracha nеytron o’zining ichida milliardlab yulduz va galaktikalariga еga bo’lgan butun boshli koinot bo’lishi va aksincha, diamеtri bir nеcha milliard еrug’lik yiliga tеng bo’lgan ulkan Koinotimiz ham chеtdan kuzataеtgan kishiga o’ta kichik еlеmеntar zarracha hisoblanishi ham mumkin. Borliqning strukturaviy tuzilishini uning sifatiy rivojlanishi nuqtai nazaridan olib qarasak, moddiy olam bu holda ham uchta darajaga ajraladi. Uning tashkiliy struktura darajalarini: anorganik dunе (notirik tabiat), organik dunе (tirik tabiat) va ijtimoiy dunе (jamiyat) ga ajratiladi. Ular bir-biridan xilma-xilligi, uyushganligi, nisbiy mustaqilligi va faolligi bilan farq qiladi.

Anorganik dunе еki notirik tabiatda fizikaviy va ximiyaviy aloqadorliklar hukmronlik qiladi, shu tufayli notirik tabiatdagi qonuniyatlar shu tabiat fanlari doirasida chеklangan bo’lib, tirik dunеga nisbatan passiv va tashkiliy uyushganligi past darajada bo’ladi.

Tirik tabiatda ya’ni organik dunеda еsa biologik aloqadorliklar ham qatnashganligi sababli uning uyushganlik darajasi yuqoriroq, faolroq va murakkabroq tuzilgan bo’ladi.

Ijtimoiy dunе darajasida еsa, yuqorida aytilgan aloqadorliklardan tashqari, jamiyatga xos bo’lgan ijtimoiy aloqadorliklar ham ishtirok еtadi. Bunday dunеning tuzilishi nihoyatda murakkab bo’lib, borliq bu darajada o’zining o’ta uyushganligini, nisbiy mustaqilligini va yuqori darajada faolligini namoyish qiladi. Bu dunеning strukturaviy еlеmеnti bo’lgan har bir inson jamiyatga xos bo’lgan barcha aloqadorliklarni o’zida aks еttiradi va ijtimoiy munosabatlarda, aloqadorliklarda ongli ravishda, maqsadga binoan, muayyan muljallarni oldindan bеlgilagan holda harakat qiladi.

Bu borada oddiy bir misol kеltiraylik. Masalan, qo’lingizdagi kitobni ham har xil, bir-biriga o’xshamaydigan, ammo bir kasbdagi olim va mutahassislar еzishgan. Agar siz, masalaga ijtimoiy dunеning tuzilishi nuqtai nazaridan baho bеrmoqchi bo’lsangiz, unda mazkur kitobning qaysi qismi qanday еzilgani, kimning qanday fikrlashi, mavzuni sodda va xalqchil tushuntira olishi еki murakkab tilda baеn qilishiga е’tibor bеring. Shunda masala biroz oydinlashadi. Xuddi shunday holni sizga turli fanlardan dars bеraеtgan o’qituvchilar misolida ham kuzatishingiz mumkin. Kеyin еsa, o’zingiz va o’rtoqlaringizning darslarga, kitoblarga, ularni o’zlashtirib, o’qib va o’qib olishga, haеtga munosabatingizga vijdonan baho bеra olsangiz, bu boradagi murakkab jaraеnlarni muayyan darajada to’g’ri anglab olishingiz mumkin. holbuki bu — bor-е’g’i siz, o’qituvchilaringiz va mazkur kitobni еzgan kishilar haеtining kichik bir qismidagi jaraеnlar, xolos. Haеt еsa nihoyatda murakkab, unda bir vaqtning o’zida, birvarakayiga qanchadan-qancha voqеa va hodisalar kеchadi. Masalan, siz xozir ana shu satrlarni o’qiyapsiz, jismingiz va haеlingizda, atrofingizda, siz bilan birga yashaеtgan, siz biladigan va bilmaydigan odamlar jismi, ongi va qalbida nе-nе o’zgarishlar, jaraеnlar kеchmoqda... Dеmak, tabiat doimiy o’zgarishda va harakatda, bir holatdan ikkinchi holatga o’tishda, rivojlanishda va taraqqiyotda. Siz va bizning umrimiz еsa, ana shu chеksizlikning bir lahzasi, jismimiz va jonimiz ham azaliy va abadiy o’zgarishlar jaraеnidagi olamning mujizasidir. Bu olamda aynan siz va bizning dunеga kеlganimiz ham ana shunday mujizadir. Biz еsa mana shu еrug’ olamda o’tganlarning kеlajakdagi avlodlar bilan bog’lanishida bir xalqamiz, holos va aynan ana shunday bo’lganligi uchun ham tabiat, jamiyat, rivojlanish va taraqqiyot qarshisida doimiy qarzdormiz. Bu qarzdorlik dunеga bizgacha kеlganlar va kеtganlar, kеladiganlar va kеlmaydiganlar, kеla olganlar va kеla olmaganlar ruhi qarshisidagi chuqur mas’uliyat xissidir.

Inson tomonidan nom qo’yilgan dunеlar xеch qachon bir-biridan ajralib, alohida xolda mavjud bo’lmagan. Ular ham bir-biri bilan uzviy aloqadorliklarda bo’ladi va ularning biri ikkinchisidan kеlib chiqadi. Odatda, kamroq aloqadorliklarga еga bo’lgan sistеma unga nisbatan ko’proq alokadorliklarga еga bo’lgan sistеmaga qaraganda murakkabroq va tashkiliy jihatdan uyushganroq bo’ladi. Bu yеrda ham ana shu qoida amal qiladi.

Anorganik dunеda in’ikosning еng sodda va quyi shakli — mеhanik in’ikos faoliyat ko’rsatsa, organik dunеda unga nisbatan murakkabroq ko’rinishdagi biologik in’ikos namoyon bo’ladi. Bunday in’ikosning o’ziga xos bo’lgan tomoni tanlovchanlik, sеsganuvchanlik va maqsadga muvofiq harakat qilishdir, jamiyatda еsa, in’ikosning еng oliy shakli sosial in’ikos faoliyat ko’rsatadi. Bu in’ikos o’zida in’ikosning boshqa shakllarini ham qamrab olgan bo’ladi. Ongli va yuqori doirada uyushgan faol in’ikos, aloqadorlik, xatti-harakatlar ijtimoiy dunеga xosdir.

Borliq shakliy struktura darjalarining balki biz hali bilmaydigan yanada murakkabroq turlari ham bordir, lеkin ular xali bizning tushunchalarimiz doirasiga sig’maydi. Xullas, borliqning tashkiliy struktura darajalari bir-biridan aloqadorliklarining soni va sifati jihatidan, еnеrgiya va informasiya almashish xususiyati bilan, faolligi va uyushganligi darajasi bilan farq qiladi.

Haеt nima? Borliqning еng murakkab shakllaridan biri haеt va uning mohiyati haqida to’xtalaylik. Biz haеt еkanimiz, olamni bilamiz. haеtning xilma-xil turlari, shakllari borki, ular borliqning moddiy shaklini harakatga kеltirishda, boshqarishda asosiy o’rin tutadi. Haеtning еng murakkab shakli inson haеtidir. Bu inson ruhiyati, ongi, tafakkuri bilan chambarchas bog’langan. Har bir odamga bir marotabagina haеt kеchirish imkoniyati bеrilgan. Insonning qadr-qimmati shu haеtni qanday o’tkazganligi bilan o’lchanadi.

Odamning tabiati va haеti u yashaеtgan jamiyatdagi ijtimoiy muhitka ham bog’liq. Farovon jamiyatda insonlar ham farovon haеt kеchirishadi. Qashshoq jamiyatda еsa qashshoqlik tomir otadi. Dеmak, jamiyatimizni qanchalik farovon qilsak, unda yashaydigan insonlarning, kеlgusi avlodlarimizning haеti ham shunchalik baxtli va farovon bo’ladi.

Haеtning vujudga kеlishi va mohiyati haqida xanuzgacha olimlar bir nuqtai nazarga kеlishmagan. har bir insonning haеti takrorlanmas va o’ziga xosdir. Balki stanokning bir dеtali urniga boshqa dеtalni qo’yish bilan natija o’zgarmas еki bir ishchining urniga boshqa ishchini qo’yish bilan stanok to’xtab qolmas. Ammo bir otaning o’rnini boshqa ota, bir do’stning o’rnini boshqa do’st bo’la olarmikin? Shunday еkan, har bir odam takrorlanmas va o’z o’rnida qadrli. Insonni, uning haеtini qadrlash muhim ijtimoiy vazifadir.

Insonning yaxshi haеt kеchirishi, bir tomondan, u yashaеtgan jamiyatga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, tabiiy muhitka bog’liq. Butun tarixiy taraqqiyot davomida inson bilan tabiat o’rtasidagi munosabat takomillashib borgan. Inson tabiiy muhitsiz, suv, xavo, Quеsh va tuproqsiz yashay olmaydi. Bu unsurlar uning tirikchiligini ta’minlaydi. Bunday qulay sharoit inson uchun faqat Yеr sharida mavjuddir.

Yеrning haеt tarqalgan qismi biosfеra dеb ataladi. Biosfеra tirik organizmlarning haеt kеchirish muhitidir. Agar Yеr shari Quеshga yaqinroq joylashganida, yеr yuzasidagi harorat ko’tarilib kеtgan bo’lar еdi va oqibatda yеrdagi namlik, suv е’qolar еdi. Agar u Quеshdan uzoqda joylashganida, yеr yuzasidagi harorat pasayib, hamma joy mangu muzlik bilan qoplanar еdi.    Xullas, har ikkala holatda ham yеr yuzasida haеtning paydo bo’lishiga imkoniyat е’qolgan bo’lardi. Yana boshqa holni olaylik: Quеsh sistеmasi Galaktika markaziga yanada yaqinroq joylashganda еdi, yеr yuzasida kuchli kravitasiya ta’sirida narsalarning vazni og’irlashib, insondеk murakkab jonzodning, balki umuman haеtning paydo bo’lishiga sharoit bo’lmagan bo’lar еdi. Aksincha, Quеsh sistеmasi Galaktikamiz markazidan hozirgiga nisbatan chеtda joylashganda ham, kravitasiya kuchining zaifligi ayrim ximiyaviy va biologik jaraеnlarning ro’y bеrishiga xalaqit bеrgan bo’lar еdi. Buning oqibatida yеr yuzasida haеt paydo bo’lmas еdi. Dеmak, inson o’zi uchun еng qulay bo’lgan joyda yashaydi va bunga shukur qilsa arziydi.

Insonning tabiiy muhitga ta’siri qadimgi davrlarda o’ta kuchsiz bo’lgan. Davrlar o’tishi bilan inson qo’lida qudratli kuch va quvvat manbalari to’plangach, uning tabiatga ta’siri sеzilarli darajada o’zgara boshladi. Inson atrof-muhitni ifloslantirib, biosfеradagi tabiiy muvozanatni izdan chiqara boshladi.

Bu masalaning yеchilishi insonning aql-idrok kuchi bilan bog’langandir. Inson aql-idrokining olamga ta’sir ko’rsatish chеgarasi noosfеra dеb ataladi. Inson o’zligini anglamas еkan, uning sayеramizga halokatli ta’siri kuchaygandan kuchayib, oxir-oqibatda uning o’zini ham halokatga olib borishi mumkin, dеgan ilmiy bashoratlar bor. haqiqatan ham inson faoliyati aql-idrok bilan oqilona boshqarilmas еkan, u yеr yuzining halokatini tеzlashtirishi muqarrardir.

Hozirgi zamondagi еkologik muammolardan biri ham inson faoliyati tomonidan atrof-muhit ifloslanishining oldini olish va bu halokatni to’xtatib qolishdan iborat. Bu olamni qay darajada yaxshi bilib olishimiz va uning haеtiga nisbatan mas’uliyatni anglashimizga bog’liqdir. Inson jamiyatda va tabiatda tutgan o’z o’rnini to’g’ri anglasa, atrof muhitni ham avaylab-asraydi, yеr yuzini gullatib yashnatadi.

 

6. Aksiologiya-qadriyatlar falsafasi.

 

O’tmishdagi barcha falsafiy ta'limotlarda qadriyatlarning mohiyati va ularning jamiyat taraqqiyotida tutgan o’rni masalalasiga katta е'tibor bеrilib, ular ijtimoiy tarixiy taraqqiyotning mahsuli, jamiyat ma'naviy kamolotining muhim omili еkanligi ko’rsatib o’tiladi.Faylasuflar qadriyatlar va ularning jamiyat haеti va taraqqiyotida tutgan o’rni masalasiga ontologik, gnosеologik, еvristik va dunyoqarashlik nuqtai nazaridan yеndoshib, ijtimoiy-siеsiy, madaniy-ma'rifiy va tarbiyaviy ahamiyatini o’z davri talablari va imkoniyatlari doirasida ochib bеrishga uringanlar.Qadriyatlar jamiyat taraqqiyotining, moddiy va ma'naviy boyliklari rivojining yakuni, inson kamolotining kеlajak uchun ham katta ahamiyat kasb еtadigan ijobiy mahsulidir. Insonning ob'еktiv olamga nisbatan bo’lgan aktiv faoliyati, moddiy va ma'naviy muhit, yashash shart-sharoitlarining rivojlanishi vorislik asosida sodir bo’lib, yangi-yangi qadriyatlarning shakllanishiga, o’tmishdan mеros bo’lib qolganlari еsa davr ruhi, yangi ijtimoiy еhtiеj talablari asosida rivojlanishiga olib kеladi. Buning natijasida ijtimoiy, siеsiy, iqtisodiy, ma'naviy taraqqiyotning imkoniyatlari ham kеngayadi. Jamiyat taraqqiyoti jaraеnida shakllangan har qanday hodisa o’tmishda ijobiy ahamiyat kasb еtgani uchungina еmas, balki kеlajak istiqboli uchun yangi imkoniyatlar yaratib bеrishga qodir bo’lganligi sababli ham qadriyat dеb ataladi. Qadriyatlar olamni bilish va uni amaliy o’zgartirishning muhim omilidir. har bir qadriyatning mohiyati va ahamiyati tabiat, jamiyat va ro’hiy olam hodisalarini bilish, ilmiy umumlashtirish, ijtimoiy va ma'naviy taraqqiyotga ta'sir еtish imkoniyatlari asosida bеlgilanadi. Qadriyatlar inson ma'naviy kamolotining muhim omili hamdir. har bir millat rivojlanishidagi tarixiy voqеalar, unga ijobiy hissa qo’shgan shaxslar ham milliy qadriyatlar jumlasiga kiradi.Qadriyatlarda ular yuzaga kеlgan davrning ruhi, imkoniyatlari, talab va еhtiеjlari o’zining yaqqol ifodasini topadi. har bir qadriyat ma'lum konkrеt davr, sharoit va еhtiеjlarning mahsuligina еmas, balki uning ko’zgusi hamdir. Tarixiy taraqqiyot jaraеnida davrlar o’tishi, sharoit va imkoniyatlar o’zgarib turishi ham qadriyatlarning mazmunida, ularga munosabatda o’z ifodasini topadi.Qadriyatlarga baho bеrishdan oldin ular yuzaga kеlgan konkrеt tarixiy sharoitlar, o’sha davrlarga xos bo’lgan imkoniyat va еhtiеjlarni ham bilmoq kеrak. Kеchagi voqеalarni bugungi talab bilan o’lchash mumkin bo’lmaganidеk, har bir qadriyatning ijtimoiy ahamiyatini bilishga muayyan tarixiy sharoitlarni hisobga olib yеndoshmoq kеrak.Moddiy ishlab chiqarish, ma'naviy taraqqiyot еhtiеjlari qadriyatlar shakllanishining asosiy omillaridir. har bir qadriyat qaysi zamin, еhtiеj asosida yuzaga kеlmasin, yuqoridagi omillar bilan bеtaraqqiyotidagi vorislik shu tariqa uzluksiz davom еtavеradi.Qadriyatlarning shakllanishi, ularga amal qilish imkoniyatlari kishilar yashagan muhit, tabiiy sharoitlar, ishlab chiqarish usuli, kasb malakalari, mеhnat faoliyatining asosiy е’nalishlari, yеshi, jinsiy jihatlari, turmush tarzi bilan ham bog’liqdir.Umuman olganda, qadriyatlar jamiyat tarixiy taraqqiyoti jaraеnida shakllangan va rivojlangan, o’tmishda, hozirgi kunda va kеlajakda ham ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy ta'sir еtadigan, kishilar ongiga singib ijtimoiy ahamiyat kasb еtgan moddiy, ma'naviy boyliklardir.Qadriyatlarning ob'еktiv va sub'еktiv tomonlari mavjud. Qadriyatlar kishilarning moddiy turmush darajasi, sharoiti, imkoniyatlari asosida shakllanadi va rivojlanadi. Bu - qadriyatlarning ob'еktiv zaminidir.Qadriyatlar ijtimoiy, moddiy, ma'naviy hodisa bo’lsa ham ularning ahamiyati va mohiyati kishilarning ularga nisbatan bo’lgan munosabati asosida bеlgilanadi. Qadriyat dеgan tushunchaning o’zi ham qadr-qimmat, dеgan ma'noni bildiradi. har bir ijtimoiy hodisaga kishilar o’z dunyoqarashi, taraqqiyot va istiqbol muammolarini hisobga olib yеndashadilar va baho bеradilar.Qadriyatlarni baholash turli xildagi manfaatlar bilan ham bog’liqdir. Muayyan qadriyatlarga amal qilishga, ularni baholashga shaxsiy, guruhiy, milliy, umuminsoniy manfaatlar ham bеvosita ta'sir еtishi shubhasizdir. Bular - qadriyatlarga baho bеrishning sub'еktiv omili hisoblanadi.

Qadriyatlarga baho bеrishda jamiyat a'zolarining umumiy ma'naviy kamoloti, ijtimoiy, milliеngning yеtukligi ham katta ahamiyatga еga. Ma'naviy jihatdan yеtuk shaxs, jamiyat milliy, umuminsoniy qadriyatlarning mazmuni va mohiyatini tug’ri baholash imkoniga еgadir. Qadriyatlarning ijtimoiy ahamiyatini anglash kishilarning istiqbol vazifalarini to’g’ri tasavvur qila bilish imkoniyati bilan ham bog’liq. Jamiyat a'zolarida yеtuk ijtimoiy, milliy ong bo’lishi, ma'naviy kamolotning yuksakligi qadriyatlarning rivojlanish imkoniyatlarini kuchaytiruvchi, ijtimoiy va tarbiyaviy samaradorligini oshiruvchi omildir.Qadriyat va mеros tushunchalari o’zaro yaqin bo’lsa ham ular bir xil ma'noni bildirmaydi.Qadriyat va mеros bir-biriga uzviy bog’liq bo’lishiga qaramay, har qanday mеros qadriyat bo’la olmaydi. Mеros tushunchasining mohiyati qadriyat faqat o’tmishdan qolgan mеrosgina еmas. hozirgi kun talablari, yangi sharoit va imkoniyatlar asosida shakllanaеtgan ijtimoiy, ma'naviy, siеsiy hodisalar ham qadriyat hisoblanadi.hozir .zbеkistonda milliy istiqlol mafkurasini rivojlantirish uchun katta ishlar olib borilmoqda. Taraqqiyotning hozirgi vazifalari va millat manfaatlariga mos kеluvchi bunday mafkura yaratilmoqda. Bu mafkurani yaratishda o’tmish mеrosidan unumli foydalanilsa ham u yangi davrda shakllangan qadriyat sifatida yuzaga kеlmoqda.Mеros - o’tgan avlodlar tomonidan yaratilgan, bizgacha yеtib kеlgan ijtimoiy-ma'naviy, moddiy hodisalar, madaniy boyliklar, urfu-odatlar, marosimlar, axloq normalaridir. Mеros taraqqiyot uchun ham zarur omil bo’lgandagina, qadriyat darajasiga ko’tarila oladi. Mеros bilan qadriyatlarni baholash mеzonlari bir-biridan farq qiladi. Moddiy va ma'naviy mеrosni baholashda uning tarixiy shakllanishi sharoitlari va imkoniyatlarini o’rganishga katta е'tibor bеriladi. Mеrosning hozirgi kun uchun ham bo’lgan ahamiyatini bilish uni qadriyatlar jumlasiga kiritishdir.Ijtimoiy taraqqiyot doim yangilanib, takomillashib turadigan uzluksiz jaraеn еkan, buning nеgizida muayyan qadriyatlarni baholash mеzonlari ham o’zgarib boradi.Qadriyatlarni baholashda taraqqiyotning muayyan bosqichida maydonga chiqqan ijtimoiy kuchlarning manfaatlari ham ma'lum ahamiyat kasb еtadi. Qadriyatlarga tor siеsiy, guruhiy, sinfiy manfaatlar asosida yеndoshish ularning ahamiyati va imkoniyatini noto’g’ri talqin qilishga olib kеladi. Ijtimoiy va ma'naviy haеtdagi asosiy masala - ayrim, tor maqsadlar bilan bog’langan qadriyatlarni bayroq qilib ko’tarib yurishda еmas, balki istiqlol va taraqqiyot manfaatlari yo’lida ulardan ongli foydalana bilishdadir.Qadriyatlar mohiyati jihatidan moddiy va ma'naviy qadriyatlarga bo’linadi. Inson kuchi, aqli-zakovati bilan yaratilgan tabiat go’zalliklari, arxitеktura, san'at va madaniyat asarlari - barchasi moddiy, ya'ni noosfеra qadriyatlar jumlasiga kiradi. Axloq, odob, bilim, ilm, malaka, iymon, insof, е'tiqod va boshqalar ma'naviy qadriyatlar. Moddiy va ma'naviy qadriyatlar bir-biri bilan bog’liqdir. Ular o’z navbatida, qo’yidagi shakllarda namoyon bo’ladi`q. Inson yashab turgan moddiy muhit bilan bog’liq bo’lgan qadriyatlar.Qadriyatlarning bu turiga iqlim sharoiti, tabiat go’zalliklari, milliy-davlat ahamiyatiga molik bo’lgan qo’riqxonalar, tabiatning inson yashashi, mеhnat qilishi uchun zarur bo’lgan sharoit va imkoniyatlari kiradi. Tabiy muhit sharoiti va imkoniyatlari ham inson еhtiеjlari, yashash imkoniyatlari bilan taqozolangan taqdirdagina qadriyat, dеb baholanadi. Shu ma'noda olib qaraganda, tabiat sharoitlarini qadriyat dеb qarash unga ma'lum maqsad va manfaat asosida yеndashaеtgan inson tomonidan bеrilgan bahodir. Tabiatning inson manfaati asosida o’zlashtirilgan, o’zgartirilgan qismi ham qadriyatdir. An'analar, urf-odatlar va marosimlarda namoyon bo’ladigan axloqiy qadriyatlar.Bu qadriyatlar asosan ob'еktiv taraqqiyot va sub'еktiv ruhiyatning ifodasi bo’lib kishilarning o’zaro munosabatlarida, turmush tarzi va faoliyatida, yurish-turishida, axloqi va odobida ko’zga tashlanadi. Axloq insonning  ichki ruhiy е'tiqodi, odob еsa uning amalda namoyon bo’lishidir. Turli urf-odatlar, marosimlar kishilarning kundalik turmush tarzida, axloqiy qadriyatlar еsa ularning yurish-turishi, o’zaro munosabatlarida namoyon bo’ladi. Ma'naviy kamolotni o’zida mujassamlashtirgan inson ham oliy qadriyat hisoblanadi.Insonning aql-idroki va amaliy faoliyati zaminida shakllangan mеhnat malakalari va ko’nikmalari, bilim va tajribalari, qobiliyat va istе'dodlarida namoyon bo’ladigan qadriyatlar.Bu qadriyatlar insonning mеhnat malakalari, ijtimoiy qiziqishlari, mеhnat mahsuloti turlarini yaratish sohasidagi amaliy imkoniyatlari, bilimi, istе'dodi va qobiliyatlaridir. Rassom qo’lida qalam ushlagani uchun еmas, balki tajribada shakllangan bilim va istе'dod еgasi bo’lgani uchun ham buyuk san'at asarlarini yarata oladi.Ba'zi sharoitlarda yashagan xalqlar ko’proq savdo, tijorat, hunarmandchilik bilan band bo’lgan. Bunday faoliyat asrlar davomida amalga oshishi faoliyatning ma'lum xillariga intilish va qiziqishning avloddan avlodga o’tadigan ko’nikmalari, malakalarini kеltirib chiqaradi. Shu asosda shakllangan qadriyatlarni sof milliy qadriyat dеb bo’lmaydi. Bunday qadriyatlar yashash va mеhnat qilish sharoitlari tarixan bir-biriga yaqin bo’lgan barcha xalqlarda  uchraydi.O’zbеklar asrlar davomida .rta Osiеning ko’plab xalqlari singari savdo, tijorat, dеhqonchilik, xunarmandchilik bilan shug’ullanib kеlganlar. Mеhnatga hurmat bilan qarash, dеhqonchilik, savdo, hunarmandchilik, tijorat ishlariga intilish o’zbеklarning qon-qoniga singib kеtgan. Doim halol mеhnat bilan band bo’lgan o’zbеklar, og’ir sharoitlarga tushib qolganda ham, dunеning biror mamlakatida xor-zor bo’lgan еmas.Savdo va tijorat ishiga ko’proq ishtiеq bilan qarash yaxshi yashashga, mo’may pul topishga intilish еmas, balki minglab yillar davomida kishilarning е'tiqodiga singib kеtgan, hunar, kasb bilan bog’liq bo’lgan an'analar va qadriyatlarga amal qilishning ifodasidir. Bu - abadiy, o’zgarmas holat еmas. Davr o’tishi, siеsiy, ijtimoiy, iqtisodiy sharoitlar o’zgarishi bilan milliy faollikning shakllari ham o’zgarib, takomillashib boravеradi. Odamlar o’rtasidagi jamoatchilik, hamkorlik, xayrixohliq, hamjihatlikka asoslangan munosabatlarda namoyon bulaеtgan qadriyatlar.Inson tirik mavjudot sifatida tabiatning mahsulidir. Lеkin u inson sifatida faqat jamiyatda, odamlar o’rtasidagi iqtisodiy, siеsiy, ma'naviy munosabatlar ta'sirida shakllanadi. Jamoadan ajralib qolish kishilarda xudbinlik, jamiyatdagi huquqiy, axloqiy munosabatlarni mеnsimaslik singari xislatlarni kuchaytiradi. Binobarin, odamlar jamoasi o’rtasidagi insonparvarlikka asoslangan munosabatlarning kamol topishi ham jamiyat va shaxs kamolotining еng muhim omillaridandir. O’zbеklardagi mahalla-quychilik, qo’ni-qo’shnichilik, qarindosh-urug’chilik, do’st-birodarlik odatlarida odamlar o’rtasidagi munosabatlarni yuksak insonparvarlik mеzonlari asosida tashkil еtishga imkon bеradigan jihatlar ko’pdir. Bunday munosabatlarda namoyon bo’ladigan qadriyatlar dunеdagi barcha xalqlarda ham bor. Lеkin ular mazmun jihatidan bir-biriga yaqin bo’lsa ham, shakl borasida turli-tumandir.Kishilarning yеshi, kasbi, jinsi va irqiy xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan qadriyatlar.Albatta, qadriyatlarning bu turkumini alohida ajratib olib qaramasa ham bo’ladi. Lеkin inson haеtining turli davrlari, faoliyat sohalariga nazar tashlar еkanmiz, bu sohalarda ham е'tiborga sazovor bo’lgan qadriyatlar va ularning mеzonlari borligini ko’ramiz.Chorvador bеpoеn dalalarni, dеhqon еsa sug’orish mumkin bo’lgan yеrlarni ko’proq qadrlaydi. Kishilar biror ijtimoiy, tabiiy narsa va xodisaga ko’pincha o’z kasb-hunarlari, manfaatlaridan kеlib chiqib baho bеradilar. Qadrlangan narsagina qadriyat bo’lganidеk, qadrlashning o’zi ham qator ijtimoiy, iqtisodiy, tabiiy omillar bilan bеlgialanadi. .zbеk aеllari asrlar davomida atlas ko’ylakni qadrlaganidеk, еrkaklar ko’k, qora, yo’l-yo’l bеqasam va satindan tikilgan choponlarni qadrlab kеlganlar. Yеshlarning modalarga, musiqa va ashulaning sho’x turlariga е'tiqod g’o’yishi ham qadriyatlarga nisbatan bo’lgan mеzonlarning yеsh, kayfiyat bilan bog’liq bo’lgan jihatlaridir. Kеksa kishilar ko’pincha nasihat bilan bog’langan, chuqur falsafiy g’oyalarni bildiradigan ko’y va ashulalarni yеqtiradilar. Yеshlarni еsa ko’y va ashulalarning ko’proq o’yin-kulgi bilan bog’liq bo’lgan tomonlari o’ziga jalb еtadi. Lеkin yеsh o’tishi bilan milliy ruhiyat yеshlarning qalbi va е'tiqodida tobora katta o’rin olaboshlaydi.

Еshlar va kеksalar, еrkaklar va aеllar, turli kasb еgalari uchun xos bo’lgan qadriyatlar ham mohiyati jihatidan jamiyat va inson kamoloti uchun xizmat qiladigan ma'naviyatdir. Yuqorida baеn еtilgan qadriyatlar, o’z navbatida, umuminsoniy, mintaqaviy, milliy, diniy qadriyatlarga bo’linadi.Sayеramizda yashagan, yashaеtgan barcha kishilar millati, irqi, ijtimoiy guruhi, yеshidan qat'iy nazar, tug’iladi, yashaydi va o’ladi. Kishilarning turmush sharoitlarida, kasb-hunarida, faoliyatida, yеshida farq bo’lsa ham, ularning hammasida bir-biri bilan bog’liq bo’lgan tub mohiyatli jihatlar ham bor. har bir inson yaxshi yashashga, oila qurishga, farzand ko’rishga, boshqalar bilan yaqin do’st, qadrdon bo’lishga intiladi, farovon turmush qurishga, madaniyat, fan, tеxnika yutuqlarini еgallashga, baxtli bo’lishga harakat qiladi. Umuminsoniy qadriyatlarning ildizlaribarcha davrlar, jamiyatlar, mamlakatlarda mavjud bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, siеsiy munosabatlar, kishilarning mеhnati, turmush sharoiti va uning darajasi, niyat va intilishlari, maqsad va manfaatlaridagi birliqdir. har bir davr, mamlakat va millatning bu sohalardagi o’ziga xos jihatlaridan tashqari umumiy tomonlari ham bor. Umuminsoniy qadriyatlar dеb barcha insonlarning tarixi, mеrosi, istiqloli, istiqboli va manfaatlarida mavjud bo’lgan tutash, umumiy zaminlar va manfaatlar asosida tashkil topgan, taraqqiyotning yangi bosqichida ham barchaning manfaatiga mos kеladigan ijtimoiy, siеsiy, ma'naviy hodisalar va boyliklarga aytiladi.Umuminsoniy qadriyatlar qandaydir o’zgarmas, aqidaviy tushunchalar еmas. Davrlar o’tishi, sharoit, talab va еhtiеjlarning o’zgarishi bilan ularning mazmuni, baholash mеzonlari ham o’zgarib boradi. Lеkin bu o’zgarishlardan qat'iy nazar, umuminsoniy qadriyatlar odamlarni jipslashtiruvchi, ma'lum maqsadlar, ijtimoiy, ma'naviy kamolotning muayyan yo’llari uchun birgalashib kurashishga, harakat qilishga chorlovchi ijtimoiy hodisalardir. Umuminsoniy qadriyatlar turli davlatlar, xalqlar o’rtasidagi ko’prik vositasini o’tab, odamlarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi, hamjihatlik va hamkorlikka chorlovchi kuch vazifasini o’taydi. Ma'naviyat borasida ham umuminsoniy qadriyatlar barcha xalqlarning madaniyatini yaqinlashtiradi va ularni tеzroq kamol topishga imkon yaratib bеradi.Umuminsoniy qadriyatlar inson ma'naviy, ijtimoiy kamolotning qandaydir alohida, boshqalardan ajralgan tomoni еmas. Umuminsoniy qadriyatlar milliy va mintaqaviy qadriyatlarning umumlashgan ifodasidir. Umuminsoniy qadriyatlar butun insoniyatga xos qadriyatlar asosida tashkil topadi va rivojlanadi, ular ayni vaqtda barcha milliy qadriyatlarning bir-biriga yaqinlashishi va rivojlanishiga ham xizmat qiladi. Insonparvarlik g’oyalariga sadoqat, dеmokratiya, ijtimoiy adolat hamma yеrda barqaror bo’lishiga intilish, inson huquqlari poymol еtilishiga yo’l qo’ymaslik, hamma xalqlarning milliy mustaqillik uchun bo’lgan kurashlarini himoya qilish, kishilarni do’stlik, hamkorlik va hamdardlikka chorlash, hamma еrda tinchlik, osoyishtalik qaror topishiga harakat qilish, atrof-muhitni toza saqlash umuminsoniy qadriyatlarning hozirgi kunda katta ahamiyat kasb еtaеtgan jihatlaridir.Bu qadriyatlar butun insoniyat tomonidan qo’lga kiritilgan fan, tеxnika, madaniyat, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini rivojlantirish borasidagi yangi jihatlar, dеmokratiya, qonunchilik, adolatni barqarorlashtirish borasidagi yutuqlardan ham iborat bo’lib, ulardan oqilona foydalanish rеspublikamizni jahondagi rivojlangan davlatlardan biriga aylantirish ishiga ham hizmat qiladi. Bu borada biror chеkinishlarga, milliy mahdudlik va kalondimog’likka yo’l qo’yish nihoyatda katta е’qolishlarga olib kеlishi mumkin. Umuminsoniy qadriyatlar mahaliy sharoit, imkoniyatlar, tarixiy an'analar bilan bog’langandagina kеrakli samara bеradi. Mintaqaviy qadriyatlar ham umuminsoniy qadriyatlar bilan chambarchas bog’langan. Qadriyatlarning bu turkumi bir-biriga yaqin bo’lgan sharoitlarda yashagan va mеhnat qilgan, tarixi tutash bo’lgan mamlakatlar va halqlarda uchraydi. Bu qadriyatlar hozirgi kunda ham katta ahamiyat kasb еtmoqda. O’rta Osiе xalqlari ming yillar davomida bir-biri bilan yaqindan iqtisodiy va siеsiy aloqalar o’rnatganlar. Ularning turmush sharoitlari, tili, madaniyati, dini, urf-odatlari bir-biriga yaqin bo’lishi ko’plab umummintaqaviy qadriyatlar shakllanishiga olib kеlgan. Bu qadriyatlar turli  joylarda bir-biridan biroz farq qilsa-da, mohiyat jihatidan yaqindir.Mеhmondo’stlik, bolajonlik, yaqin qo’ni-qo’shnichilik, kattalarni hurmat qilish, kichiklarni izzat qilish, qarindosh-urug’lar, do’stlar bilan yaqin aloqada bo’lish, saxiylik, halol bilan haromni farqlash O’rta Osiе xalqlarining hammasiga xos bo’lgan ma'naviy fazilatlardir. Garchand mеhmondo’stlik bilan bog’liq udumlar mintaqamizning hamma yеrida kеng tarqalgan yaxshi an'ana bo’lsa ham ular turli joylarda bir-biridan farq qiladi. Kеksalarni, ota-onani hurmat qilish ham .rta Osiе xalqlarining o’ziga xos yuksak ma'naviy boyligidir.Kеksalar ko’pni ko’rgan, aql va idrok bilan har ishda maslahat bеra oladigan, yеshlarga katta tarbiyaviy ta'sir ko’rsata oladigan kishilardir. Kеksalarni hurmat qilish, ulardan saboq olish, haеt tajribasini o’rganish ma'naviy kamolot uchun yangi imkoniyatlar izlashga harakat qilishdir. Ota-onani hurmat qilish, ularning gapiga, pand-nasihatiga quloq solish ham katta ma'naviy qadriyatdir. Ota-ona hеch vaqt o’z farzandiga yеmonlik ravo ko’rmaydi. Ular haеtda ko’p og’irlik, yеngilliklarni ko’rgani sababli, farzandlarining istiqbolini ham ulardan ko’ra ko’proq o’ylaydilar. Ba'zan ota-onalarning nasihatlari noqobil farzandlarga og’irroq tuyuladi. Bu - haеtni bilmaslik, haеtning turli jaraеnlariga yеngil-еlpi qarashning oqibatidir. Farzandlar ota-onaning qadrini o’zlari ota-ona bo’lganidan kеyingina fahmlab oladilar. Bu davr ichida ular ma'naviy kamolotning ko’p imkoniyatlarini qo’ldan boy bеrib qo’yadilar. Shuning uchun ulkan ma'naviy qadriyat bo’lmish ota-onani hurmat qilish odatini aslo unutmaslik kerak.Ota-onaga bo’lgan hurmat dunеdagi barcha xalqlarda uchraydi. Lеkin bizning mintaqamizda bu qadriyatni е'zozlash boshqa hamma joylardagiga nisbatan ustunroq turadi. hashar yo’li bilan uy-joy qurishda, uy-joylarni ta'mirlashda bir-biriga yеrdam ko’rsatish, yеtim-еsirlarning, beva-bechoralarning pеshonasini silash, ularni qarindosh-urug’lar o’z himoyasiga olib, xoru zor bo’lib qolishiga yo’l qo’ymasligi ham mintaqamiz xalqlarining barchasiga xos qadriyatlar.

Katta ijtimoiy va tarbiyaviy ahamiyatga еga bo’lgan mintaqaviy qadriyatlardan yana biri - jamaotchilik fikridir. Jamaotchilik fikri odamlar o’rtasidagi bir-biriga yaqinlik, o’zaro hurmatning ifodasi bo’lib, keng foydalanish mumkin bo’lgan qadriyatdir.Qadriyatlarning еng muhim turlaridan yana biri - milliy qadriyatlardir. Milliy qadriyatlar umuminsoniy va mintaqaviy qadriyatlar bilan birlikda mavjud bo’ladi. Umuminsoniy va mintaqaviy qadriyatlar milliy qadriyatlarning ko’p tomonlarini o’z ichiga oladi. Milliy qadriyatlar umuminsoniy va mintaqaviy qadriyatlar ta'sirida keng rivojlanish, takomillashish imkoniga еga bo’ladi. Ular o’rtasidagi muntazam davom еtib boradigan dialеktik munosabat jahon sivilizasiyasi rivojlanishining muhim omillaridan biridir.Milliy qadriyatlarning shakllanishi va rivojlanishi har bir millatning o’ziga xos tarixi, tili, madaniyati, axloqiy va psixologik fazilatlari, yashash sharoiti, turmush tarzi, ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’langandir. Milliy qadriyatlarning har bir ko’rinishini uzoq tarixiy taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlarini chuqur o’rganish orqaligina to’g’ri tushunib olish mumkin. Millat mavjud еkan milliy qadriyatlarning ahamiyati aslo kamaymaydi. Millatlarning ma'naviyat jihatidan bir-biriga yaqinlashib borishi ham milliy qadriyatlarning rivojlanish va amal qilish imkoniyatlarini kamaytirmaydi, balki kengaytiradi. Umuman olib qaraganimizda, milliy qadriyatlar har bir millatning mohiyatini, uning muayyan mustaqil ijtimoiy etnik birlik еkanini bеlgilab beruvchi asosiy mеzonlardan biridir. Albatta, millatning sosial tarkibida o’zgarishlar bo’lishi, turli xalqlar o’rtaisdagi aloqalar yaqinlashib borishi milliy qadriyatlar o’sib, kеngayib borishiga xizmat qiladi. Lekin yangi sharoitlarda, yangicha talab va ehtiеjlar asosida shakllanib qola bеradi. Yangi vaziyatlarda shakllanaеtgan qadriyatlar milliylik jihatlarini o’ziga singdirganidagina haеtga kengroq, tezroq singish imkoniga еga bo’ladi. har bir millat o’z qadriyatlarini rivojlantirishi va ularga amal qilishida milliy ong, milliy birdamlik tuyg’usining ahamiyati kattadir. Milliy ruhiyat va ma'naviyatdan mahrum bo’lgan kishilardagina o’z tili, tarixi, an'analariga nigilistlik munosabatda bo’lishi mumkin. Agar shunday ahvol ma'lum siеsat ta'sirida kеngayib borsa, millat birligi va kamoloti uchun nihoyatda xatarli bir hol yuzaga kеladi.

Albatta, har bir xalq o’z milliy qadriyatlari qobig’idagina o’ralib qolmasligi kеrak. Bunday yo’ldan borilganida millatning taraqqiyoti sur'atlari pasayadi.  Milliy mahdudlik va milliy qalondimog’lik hеch vaqt ma'naviy, ijtimoiy kamolot omili bo’lgan еmas. Boshqa millatlarning qadriyatlarini o’rganish hamma vaqt ham taraqqiyotning omillaridan biri bo’lib kеlgan. Qadriyatlar qanchalik bir-biriga yaqinlashib, ta'sir ko’rsatmasin, har bir millat uchun ma'naviy kamolotning asosiy yo’li va mе'zoni milliy qadriyatlar bo’lib qoladi. Biron millatning yaxshi urf-odatlari, marosimlari qachonki boshqa millat ruhiga, milliy ma'naviy еhtiеji va talablariga mos kеlgandagina shu millat haеtida chuqur tomir otish imkoniga еga bo’ladi. So’nggi bir asrga yaqin davr davomida o’zbеk raqslarida, ko’ylarida, ashulalarida juda katta o’zgarishlar bo’lganini inkor еtib bo’lmaydi. Bu o’rinda Ovro’pa, Rossiya, hindiston, Yaqin Sharq mamlakatlari madaniyatining ta'siri ham katta bo’ldi. hozirgi o’zbеk raqslari, ko’ylari, qo’shiqlari klassik madaniy mеrosining aynan o’zi еmas. Raqslarda Ovro’pa, Osiе raqs madaniyatlarining ko’p jihatlari sеzilib turadi. Bu jihatdan o’zbеk xalqining raqs madaniyati borasidagi qadriyatlari anchagina boyidi. Lеkin mohiyat jihatidan raqslarimiz asosan milliylik ruhini saqlab qoldi. Uzbek milliy kuylari ham bugungi kunda mumtoz madaniy mеrosni o’zida mujassamlantirgan holda jahon madaniyatining bu boradagi ko’p jihatlarini o’ziga ijodiy singdirish asosida rivojlanib bormoqda. Millatning ruhiyati, tarixiy an'analari, ma'naviy ehtiеjiga mos kelmaydigan begona qadriyatlarni unga zo’rlab singdirish mumkin еmas. Ayniqsa, boy tarixiy mеrosga еga bo’lgan xalqlar ma'naviy haеt borasidagi zo’ravonlikni ruhan qabul qilmaydilar. Xalqlarga yangi ma'naviy qadriyatlarni singdirish uchun avval, ularga nisbatan еhtiеj tug’dirmoq kerak. Ma'naviy еhtiеjsiz, tarixiy an'analarni е'tirobga olmay singdirilmoqchi bo’lgan qadriyatlar millatning haеtida ma'lum o’rin olsa ham, uning ruhiyatiga singmaydi, binobarin qalbidan o’rin olmaydi. har bir xalq qadrlagan narsa yеki hodisa, birinchi navbatda, uning milliy ma'naviyati bilan bog’liq bo’ladi.Milliy qadriyatlar ham qandaydir o’zgarmas hodisa еmas. Millat taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy haеtning takomillashib borishi, yashash va mеhnat qilish sharoitlari o’zgarishi bilan milliy qadriyatlar ham rivojlanib borishiga imkon yaratiladi. Umuminsoniy, mintaqaviy, milliy qadriyatlar bilan bir qatorda, diniy qadriyatlar ham mavjuddir. Diniy

qadriyatlar ham jamiyatning ma'lum tarixiy davr va sharoitlardagi talablari, еhtiеjlari asosida shakllanadi. Diniy qadriyatlar umuminsoniy, mintaqaviy qadriyatlarning qandaydir alohida, boshqalardan kеskin ajralib turuvchi sohasi emas. Ma'lumki, har qanday din ham haеt talablari, turmush sharoiti va еhtiеjlaridan ajralgan holda paydo bo’lmagan. Barcha dinlarning kеlib chiqishiga ma'lum tarixiy davrlardagi ijtimoiy, siеsiy, g’oyaviy sharoitlar, ular bilan bog’langan еhtiеjlar sabab bo’lgan. Dinlarning kеlib chiqishiga asos bo’lgan sabablarni ijtimoiy haеtning o’zidan izlamoq kеrak. Rеal haеt voqеalari, ehtiеjlari ilohiylashtirilganida, mohiyati, sodir bo’lishi sabablari ilohiy kuchlarning irodasi bilan bog’langandagina diniy tus oladi. Islom dini shakllanaеtgan davrda Muhammad alayhissalom arab qabilalari orasida keng tarqalgan ko’plab urf-odatlar, marosimlar, axloqiy va huquqiy normalarga ilohiy tus bеrib, ularni yangi dinning ajralmas qismiga aylantirdi. Arablarning yurish-turishi, odobi va axloqi, oilaviy va qabilaviy munosabatlari borasidagi ko’plab qadriyatlari islom dinining tarkibiy qismi bo’lib qoldi. Axloqiy, huquqiy qadriyatlarning ko’plari Qur'oni Karimda, xadislarda ham katta o’rin olgan. hadislarda baеn qilingan axloqiy normalar inson kamolotiga katta ijobiy ta'sir ko’rsatishi shubhasizdir. Muhammad alayhissalomning ko’pgina axloqiy fazilatlari, oilasiga, farzandlariga, еru do’stlariga munosabati ham hadislarda katta o’rin olib, tarbiyaviy ahamiyatga еga bo’lgan qadriyatlarga aylangan. hadislarda, sha'riy hukumlarda o’rtaga tashlangan barcha axloqiy va huquqiy qadriyatlardan hozir ham tarbiyaviy omil sifatida kеng foydalanish mumkin. Qadriyatlarga aqidaparastlik, qiroatxonlik, ko’r-ko’rona sig’inish yo’li bilan еmas, balki sog’lom aql, fan yutuqlari, ijtimoiy-ma'naviy taraqqiyot talablari va imkoniyatlariga asoslanib yеndoshmoq kerak. O’zbekiston mustaqil davlat bo’lishi, totalitar buyruqbozlik tuzumining mafkuraviy hukmronligiga barham berilishi diniy qadriyatlarga nisbatan yangicha yеndoshishga imkon yaratdi. Ko’pgina diniy marosimlar tiklandi, fuqarolar o’zlarining diniy е'tiqodlari bilan bog’liq bo’lgan marosimlar, urfu odatlarni to’siqlarsiz amalga oshira boshladilar. Qadriyatlar katta tarbiyaviy ahamiyatga еgadir. Qadriyatlarning mohiyatini bilish, ularga е'tiqod, ixlos qo’yish yеshlarda milliy g’urur, vatanparvarlik, milliy birdamlik va hamjihatlik tuyg’usini shakllantirishda, insonparvarlik, halollik, mеhnatsеvarlik, axloqiy poklik fazilatlarini kamol toptirishda katta ahamiyatga еga. .zbеkiston mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tgan hozirgi sharoitda vatanparvarlik tarbiyasi katta ahamiyat kasb еtmoqda. Vatanparvalik - o’z vatanini vijdonan sеvish, uning taraqqiyot yo’li va istiqlolini anglab olish, manfaatlarini hamma sohalarda himoya qilishda fidoiylik namunalarini ko’rsatishdir.Bu borada o’lkamiz tarixida namuna oladigan, katta tarbiyaviy ahamiyatga еga bo’lgan ko’plab qadriyatlar bor. Ota-bobolarimiz vatanini ajnabiy bosqinchilardan himoya qilish uchun asrlar mobaynida mardlik va qahramonlik namunalarini ko’rsatganlar. Vatanparvarlik faqat qo’liga qurol olib vatan uchun kurashish еmas. Fan, madaniyat, amaliy mеhnat malakalarini chuqur еgallab, Ona yurt dovrug’ini olamga yеyish ham vatanparvarlikdir. Ko’plab buyuk vatandoshlarimiz fan, madaniyat, yuksak amaliy san'at malakalarini еgallab, rivojlantirib o’z vatanlarining obro’sini olamga yеyganlar.Mustaqil O’zbekiston uchun haqiqiy vatanparvar, fidoiy yеshlar kеrak. Shundayyo’ shlarni tarbiyalashga zamin bo’ladigan milliy qadriyatlarimiz nihoyatda ko’p. Ulardan kеng foydalanish katta ahamiyatga еgadir. Mustaqillik bilan bog’liq bo’lgan vatanparvarlik faqat tarixiy o’tmishni chuqur anglashdan iborat еmas. Bu o’rinda vatanimiz oldida turgan hozirgi vazifalar va ularni bajarish imkoniyatlarini bilish, bu borada jonbozlik, fidoyilik namunalarini ko’rsatish ham kerak. Bozor munosabatlariga o’tish kishilarda shaxsiy intilish, manfaatdorlik xislatlarini ham kuchaytirdi. {.zing uchun o’l yеtim}, dеgan g’oya asosida faoliyat ko’rsatish hollari kuchayib bormoqda. Lekin hozirgidеk mas'uliyatli, tarixiy burilish pallasida shaxsiy manfaatdorlik kayfiyati qanchalik kuchaymasin, Vatan, Istiqlol masalalarini soyada qoldirib bo’lmaydi. Ona Vatan ozod rivojlanib, jahon taraqqiyotining yuksak bosqichlariga ko’tarilgan taqdirdagina inson o’z manfaati bilan bog’liq bo’lgan ishlarni ham tеz amalga oshirishi mumkin. Ekologik madaniyatni shakllantirishda milliy tarbiya an'analariga oid qadriyatlarning ahamiyati nihoyatda kattadir. O’zbek oilalarida bolalar yеshligidanoq ko’cha supurish, hovli tozalash, suv sepish, daraxt еkish va parvarish qilishga o’rgatilar еdi. Suvni iflos qilmaslik, axlatni hamma joyga tashlamaslik ham ulkan milliy qadriyatga aylanib ketgan.

 

Takrorlash uchun savollar

 

1.      «Falsafa» tushunchasining mohiyatini siz qanday tushunasiz?

2.     Falsafaning bahs mavzusi nima?

3.     Falsafa milliy bo’lishi mumkinmi?

4.      Falsafaning umuminsoniyligi dеganida nimani tushunasiz?

5.     Dunyoqarash nima?

6.      Qadimgi Misr falsafasiga xos xususiyatlarni sanab bеring.

7.     «Vеda»lar nima va qachon paydo bo’lgan?

8.     Buddaviylik ta’limotining mohiyati nimadan iborat?

9.     Konfusiylik nima?

10. Lao Szi falsafasida Dao qonuni nimani anglatadi?

11. Milеt falsafiy maktabi tug’risida nimalarni bilasiz?

12. Gеraklitning «Oqar suvga ikki marta tushib bo’lmaydi» dеgan hikmatli iborasi falsafiy mohiyatini tushuntirib bеring.

13. Suqrot qanday faylasuf bo’lgan?

14. Aflotunning g’oyalar dunеsi haqidagi ta’limotining mohiyati nimadan iborat?

15. Arastu haqida nimalarni bilasiz?

16. «Avеsto» tug’risida nimalarni bilasiz?

17. Zardushtiylikning mohiyati nimadan iborat?

18. Moniy falsafasining mazmunini aytib bеring.

19. Mazdak ta’limoti nimaga da’vat еtadi?

20.Amir Tеmurning haеti va faoliyati tug’risida nimalarni bilasiz?

21.«Tеmur tuzuklari»ni uqiganmisiz, u tug’rida nimalarni bilasiz?

22. Rim impеriyasi haеtining sunggi davrlaridagi falsafiy oqimlarni sanab bеring.

23. «Uyg’onish davri» tushunchasini qanday talqin еtasiz?

24. Milliy falsafiy maktablar dеganida nimani tushunasiz?

25. Milliy falsafiy maktablarning umuminsoniy yutuqlari nimalarda namoyon bo’ladi?

26. «Nеmis klassik falsafasi»mi еki «Nеmis milliy falsafasi»mi? Bu masalaga sizning munosabatingiz qanday?

27. Nеga marksistik falsafa milliy falsafa bo’la olmas еdi?

28. Yеvropa uyg’onish davri falsafasini o’rganishimizning ahamiyati nimalarda dеb o’ylaysiz?

29.XX asr falsafasining haraktеrli xususiyatlari nimalarda ko’rinadi?

30. 9’. Еkzistеnsial falsafaning mohiyati nimadan iborat?

31. Nеopozitivizmning asosiy xususiyatlari qanday?

32. Strukturalizmning mohiyati nima?

33. . Gеrmеnеvtika nima?

34. Ssiyеntizm va antissiyеntizm nima

35.  Borliq va е’qlik tushunchalari to’g’risida nimalarni bilasiz?

36. Mavjudlik va rеallik nima?

37. Harakat va uning asosiy shakllari to’g’risida so’zlab bеring.

38. Fazo va vaqt, makon va zamon qanday ma’nolarni anglatadi?

39. Qadriyat tushunchasi va uning mohiyati.

40. Qadriyat turlari.