Mavzu: Ekosistema, biom va biogeotsenoz Reja

Ekosistemalarning biologik mahsuldorligi Jamoaning hayot faoliyati natijasida organik 

moddalar  to’planadi  va  sarf  bo’lib  turadi.  Demak,  har  bir  ekosistema  ma’lum  darajada 

mahsuldorlikka ega. Biomassaning hosil bo’lish tezligi biologik mahsuldorlik deb ataladi, u ayrim 

turlar, butun ekologik sistema hayot faoliyati energiyasining eng muhim ko’rsatkichi bo’lib xizmat 

qiladi. 

Ekosistemaning  asosiy  yoki  birlamchi  mahsuldorligi  yashil  o’simliklar  tomonidan 

fotosintez jarayoni natijasida vaqt birligida to’plangan mahsulot hisoblanadi. Masalan, fotosintez 

natijasida o’rmondagi o’simliklar 1 ga maydonda 5 t organik modda hosil qilsa, bu umumiy yoki 

yalpi  birlamchi  mahsuldorli  deb  qaraladi.  Ammo  o’simlikning  hayoti  uchun  ham  hosil  bo’lgan 

moddalar sarf bo’ladi. Shuning uchun vaqt va maydon birligiga to’g’ri keluvchi biomassa bir oz 

kam bo’ladi. Ekosistemada to’plangan barcha mahsulot (nafas olishga sarf bo’lgandan tashqari) 

jamoaning haqiqiy birlamchi mahsuldorligini tashkil etadi Haqiqiy birlamchi mahsuldorlikni hosil 

qiluvchi  organik  moddalar  geterotrof  organizmlar  uchun  o’zlashtirilishi  mumkin.  Biomassa 

---

deyilganda  jamoadagi  barcha  tirik  organizmlar  umumiy  og’irlirinnng  yig’indisi  tushuniladi.  

Konsumentlar  ham  haqiqiy  birlamchi  mahsulot  hisobiga  organik  modda  to’playdi.  Ular  hosil 

qilgan mahsuldorlik ikkilamchi hisoblanadi. Hisoblashlarning ko’rsatishicha, 1 ga o’rmon jamoasi 

yiliga  o’rtacha    Quyosh  nurining  2,1-10

9

  kJ  energiyasini  o’zlashtiradi.  Agarda  shu  yerdagi 

o’simliklar yoqib yuborilsa atigi 1D-10

6

  kJ  yoki  to’plangan energiyaning 0,5% ni  tashkil etadi. 

Demak, produtsentlar tomonidan to’planadigan birlamchi mahsuldorlik juda kam ekan. Ikkilamchi 

esa bundan ham kam miqdorda bo’ladi.  Ozuqa zanjirining bir bo’g’inidan ikkinchisiga o’tishi 

vaqtida  80—99%  energiya  sarf  bo’ladi.  1  m

2

  maydondagi  o’simliklar  bir  sutkada  hosil  qilgan 

moddalar ekvivalenti taxminan 84 kJ ni tashkil etsa, birlamchi konsumentlar hosil qilgani 8,4 kJ, 

ikkilamchi konsumentlarniki 0, 8 kJ dan oshmaydi. 1 kg mol go’shti hosil bo’lishi uchun 90 kg 

ko’k o’t massasi zarur bo’ladi. 

Emanzor  (dubzor)  o’rmonlarda  yillik  to’plangan  organik  moddalarda  9  milliard  kkal 

potentsial  energiya  yig’iladi.  To’plangan  organik  moddalarning  deyarlk  yarmi  o’simliklarning 

nafas olishi uchun ketadi. O’simliklarning yer ustki qismlaridagi organik modda yiliga gektariga 

5—6 t (quruq vaznda), yer ostki qismlarida esa 3—4 t ko’payadi, jami to’plangan yillik birlamchi 

biomassa  10  tonnani  tashkil  etadi.  Bu  massaning  4  tonnasi  barglar,  gul,  meva  va  shunga 

o’xshashlarga  to’g’ri  keladi.  O’rmonda  o’simliklarni  iste’mol  qiladigan  hayvon  turlari  ularga 

ozuqa bo’ladigan o’simlik turlariga niobatan ancha ko’p bo’ladi, hayvonlarning biomassasining 

yig’indisi  nihoyatda  kam.  Masalan,  tuyoqlilar  (bug’u,  kiyik,  yovvoyi  cho’chqa)  biomassasi 

gektariga  2  kg,  kemiruvchilar  va  sutemizuvchilar  hamda  mayda    hayvonlarniki  5  kg,  qushlar 

biomassasi esa 1—3 kg. 

Yuqorida  energiyaning  avtotrof  organizmlar  organik  moddalari  kimyoviy  bog’larida 

to’planishi, keyinchalik geterotrof organizmlarga yem bo’lishi, hayvon tomonidan o’zlashtirilgan 

energiyaning ko’p qismi uning hayot faoliyati uchun sarflanishi, ozuqadagi energiyaning faqat 5—

20%igina  hayvonning  o’sishi  uchun  sarflanishi  to’g’risida  fikr  yuritildi.  O’txo’r  hayvonning 

yirtqich tomonidan iste’mol qilinishida ozuqadagi energiyaning yana kattaroq bir qismi yo’qoladi. 

Foydali energiyaning shunday ko’p sarf bo’ltani uchun ham ozuqa zanjirlari uzun bo’lmaydi. 

Ozuqa  zanjirlarining  keyingi  halqalarida  massa  tobora  kamayib  boradi.  Masalan,  1  t 

o’simlikdan o’rta hisobda 10 kg o’txo’r hayvon gavdasi massasi hosil bo’lishi mumkin. Ozuqa 

zanjirining  asosi  hisoblangan  o’simlik  massasi  o’txo’r  hayvonlarning  umumiy  massasidan 

hamisha bir necha barobar ko’p bo’ladi. Shunday qilib, tabiatda ekologik piramida hosil bo’ladi.