Materialshunoslik 2016. p65

           

          

 

 

I   B O B

METALLAR VA QOTISHMALAR,

ULARNING XOSSALARI

Bu bobda keltirilgan mavzularni o‘rganish natijasida quyidagi

bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lasiz:

•

 materialshunoslik fanining  mazmuni, maqsad va vazifalari;

•

 konstruksion materiallar, ularning sanoat va texnikadagi

roli;

•

 metallarning  kristall tuzilishi;

•

 kristall panjaralarning  turlari;

•

 real kristallarning tuzilishi;

•

 materiallarning mexanik, fizik va kimyoviy xossalari;

•

 materiallarning elektr va magnit xossalari;

•

 materiallarning texnologik xossalari.

1.1. Metallar va qotishmalar

Metall

 deb elektr va issiqlik o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘l-

gan, shaffof bo‘lmagan yaltiroq va plastik jismga aytiladi.

Texnikada metallarni ikki guruhga bo‘lish mumkin:

1) 

oddiy metallar

 (nisbatan boshqa kimyoviy element-

lardan toza bo‘lgan);

2) 

murakkab metallar yoki qotishmalar

 (metall asosida bir

necha elementlarning birikmasi bo‘lgan).

D. I. Mendeleyev davriy sistemasiga ko‘ra, hozirda 120 dan

ortiq  kimyoviy element bo‘lib, shulardan 3/4 qismi metallar,

qolgani esa metallmaslardir. Metallar shunday ko‘p bo‘lishiga

qaramasdan, sanoatda ularning juda oz qismi ishlatiladi.

Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan asosiy metall bu temir (Fe)

bo‘lib, uning uglerod (C) bilan birikmasi qora metallarni tashkil

etadi. Dunyo bo‘yicha ishlatiladigan metallarning 93 foizi qora

metallardir (1-rasm). Qurilishning barcha sohalarida, mashina va

mexanizmlarni tayyorlashda, asosan, qora metallar ishlatiladi.

Qolgan metallar va ularning qotishmalari rangli metallar

guruhiga kiradi. Rangli metallardan mis (Cu), aluminiy (Al),

magniy (Mg), titan (Ti), qo‘rg‘oshin (Pb), rux (Zn), qalay

(Sn) va boshqalar sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan metallar

hisoblanadi. Ularning barchasi texnik ahamiyatga ega.

Materiallar 2-rasmda ko‘rsatilganidek tasniflanadi.

---

6

Rangli metallar qimmat bo‘lgani uchun sanoatda iloji

boricha ularning o‘rnini bosa oladigan qora metallarni ishlatishga

harakat qilinadi.

Yuqorida sanab o‘tilgan rangli metallardan tashqari, sanoat-

da xrom (Cr), nikel (Ni), marganes (Mn), molibden (Mo), ko-

balt (Co) ham ishlatiladi. Bu metallar, asosan, asosiy metal-