ma’ruza matnlari –MA’ruza mavzu. ENERGIYA HAQIDA ASOSIY ma’lumotlar. Reja

2.2.Asosiy elektrik kattaliklar 
 
Zaryad miqdori. 
Elektr toki zaryadlangan zarralarning tartibli xarakatidan xosil bо„ladi. Bu 
zaryadlangan zarralarni metallarda asosan elektron tashkil qiladi. Elektronni aloxida zarra sifatida 
birinchi bо„lib 1897 yilda ingliz fizigi Dj. Tomson kashf etgan. 1919 yilda E. Rezerford protonni, 
1932 yilda esa Dj. Chedvik neytronni kashf etdi. Ushbu zarralar atomni tashkil etuvchi aloxida 
elementar zarralar bо„lib ularning aniq massa va zayardlyari (neytron zaryadsiz) mavjud. Yadroda 
proton va neytron nuklonlarni tashkil qiladi, elektronlar esa bu yadro atrofida aylanadi (atomning 
Nils Bor taklif etgan planetar modeli). 

---

Zarralar massa va zaryadidan tashqari yana spin deb ataluvchi 
kattaligi bilan ham xarakterlanadi.
Fizika bо„limida о„tilgan asosiy elektrik kattaliklarni, ularning birliklari va formulasini
takrorlab о„tamiz: 
Asosiy kattaliklar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Masalan mexanik energiya (kinetik va potensial energiyadan iborat), yorug„lik energiyasi, 
kimyoviy energiya, atom energiyasi va xokazo. Energiya doimo bir turdan ikkinchi turga aylanib 
turadi.Bu aylanish tabiatda sodir bо„lishi yoki uni biz amalga oshirishimiz mumkin. Masalan, 
Quyoshning nurlanish energiyasi dengiz va okeanlar sirtini qizdirib suvni bug„lantiradi, bu bug„lar 
shamolda materiklar bо„ylab xarakatlanib sovishi natijasida tog„larga qor bо„lib yog„adi. Quyosh 
nurida qor eriydi va bu suvlarning og„irlik kuchi tasirida pastga qarab xarakatlanishidan daryo 
suvlari xosil bо„ladi. Bu suvlar yо„liga elektrostansiyalar qurib suvning potensial energiyasini 
elektr energiyasiga aylantiramiz. Bu elektr energiyasi yorug„lik, mexanik, issiqlik energiyalari 
kо„rinishida ishlatiladi. Kо„rinib turibdiki energiya doimo bir turdan ikkinchi turga aylanib turadi va 
xayotni ta‟minlaydi. 
Energiya absolyut mavjud kattalik bо„lib u tabiatdagi xarakatning manbaidir. Energiya 
abadiy mavjud. U saqlanish qonuniga ega. Energiyaning paydo bо„lishi “Buyuk portlash”ga borib 
taqaladi. Zamonavy fan tasavvurlariga kо„ra olam bundan 14 milliard yil oldin buyuk portlash 
natijasida paydo bо„lgan. Buyuk portlashning sxematik tasviri 1- rasmda keltirilgan. 
Зарраларнинг массалари ва зарядлари 
Зарра номи 
Заряди 
Массаси 
Спин 
Электрон 
- 1, 10 
-19
Кл 
9,1 10 
-31
кг 
1/2 
Протон 
+ 1, 10 
-19
Кл 
1,67 10 
-27 
кг 
1/2 
Нейтрон 
0 
1, 67 10 
-27 
кг 
1/2