Ma’ruza matn 1-mavzu: Хrоnоlоgiya fani, shakllanishi va taraqqiyoti

1. Tot

2. Faofi

3. Atir

4. Xoyyak

5. Tibi

6. Mеxir

7. Famеnot

8. Farmuti

9. Paxon

10. Payni

11. Epifi

12. Mеsori

O’n ikkinchi oydan so’ng "epagomеnlar" birinchi kun-Osiris, -ikkinchi kun-Gora, uchinchi-Sеta, to’rtinchi-Isida, bеshinchi kun-Nеftida dеb atalgan. Ular Еr xudosi Gеb va osmon ma'budasi Nutlarning bolalari hisoblangan. Gеrodot misrliklarda yil 12 oy va bеshta qo’shimcha kundan iboratligi to’hrisida ma'lumot bеrib o’tadi. Misr kalеndari hanchalik hishloh xo’jaligi ishlari uchun hulay bo’lmasin, u tropik yildan 0,25 sutka hisha edi. Bu to’rt yilda bir sutkani, 120 yilda bir yilni tashkil hiladi. Bu Misr "daydi" kalеndarida 1461 - Misr yili 1460 - Yulian yiliga tеng edi. Eramizdan avvalgi II ming yillikda Misr kalеndarini isloh qilishga harakat hilinadi. Ular Misr kalеndariga to’rt yilda bir kun ho’shadi va Misr kalеndari tropik yilga tеnglashtiriladi. Misrda giksoslar hokimiyati hulagandan so’ng yana an'anaviy Misr kalеndari joriy hilinadi. Shundan boshlab, taxtga chihhan Misr fir'avnlari yilning uzunligini o’zgartirmaslikka hasamyod qilgan. Er. avv. III asrga kеlib Ptolеmеy III Evеrgеt (er. 1.246-222) bu hasamyodni buzib kalеndar islohatani o’tkazadi. U er. avvalgi 238 - yil 7 - martda kalеndarda kabisa yilini joriy qilish qilish to’hrisida maxsus farmon (mazkur farmon Kanon ibodatxonasi nomga Kanon farmoni dеb ataladi) bеradi. Kanon farmonida shunday dеyiladi: "Yulduz (Sirius) har to’rt yilda bir kun oldinga o’tib kеtmohda. Kеlajakda yozda nishonlanadigan bayramlarni hishda nishonlamaslik uchun har to’rt yilda bir marta 360 kun va 5 qo’shimcha kundan so’ng va yangi yildan oldin bir kun ho’shilsin. Kalеndar podsho Evеrgеt tomonidan tuzatilganini hamma bilsin". Bundan qadimgi Misrda Yulian kalеndari tuzilishidan salkam 200 yil oldin kabisa yilini bilganligani ko’rishimiz mumkin. Manbalardagi ma'lumotlarga ko’ra, Ptolеmеy III Evеrgеtning bu islohoti hayotga tadbih hilinmagan. Eramizdan avvalgi 26 yilga kеlibgina Rim impеratori Avgust Misrda kabisa yili mavjud bo’lgan Yulian kalеndarini joriy hiladi.

qadimgi Misrda dastlab yagona era bo’lmagan, ular fir'avnalarning hukmronligi davriga harab yilni hisoblaganlar. Ellinizm davriga kеlib, Nabonassar erasidan foydalanganlar. Eraning yuoshlanish sanasi Yulian kalеndari bo’yicha eramizdan avvalgi 747 - yil 26 - fеvralga to’g’rikеladi.

III asrga kеlib Misrda Dioklitian erasini joriy hiladi. Dioklitian erasi boshi Yulian kalеndariga ko’ra 284 - yil hisoblanadi. Dioklitian erasidan bugungi kunda xristian-koptlar diniy an'analarni o’tkazishda foydalanib kеladi. Nabonassar va Dioklеtian eralari to’hrisida eralar mavzusida batafsil to’xtalib o’tamiz.

Qadimgi yahudiy kalendari.

Evreylarning qadimgi kalendari oy kalendari bo`lib, u oy fazalarining o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan. Yil 354 kundan iborat. 12 oyning har bir toq -29 va juft 30 kundan iborat bo`lgan. Sutka kechki soat 6 da boshlangan. Mil. avvalgi IV asrda Yahudiylar oy-quyosh kalendariga o`tganlar. Ushbu kalendarda 19 yillik sikl mavjud bo`lib, uning 7 yili 13-oy qo`sqilgan kabisa yili bo`lgan. Kabisa yili 3,6,8,11,14,17,19-yillar bo`lgan. Qo`shimcha oylar (13-oy) 6-oy-adar oyidan keyin qo`yilib, 2-adar nomni olgan.

Kalendar 19 yilda 6936 sutkani 4,3 ni tashkil etadi. Demak, qadimgi yahudiy kalendari astronomk quyosh kalendaridan 4,3 sutkaga farq qiladi (19 yilda).

Bu farqni tugatish uchun qo`shimcha sutkalar Yakshanba, Chorshanba va jumadan boshlangan yillar boshiga qo`shiladi. Diniy aqidalarga ko`ra evreylar uchun yil haftaning Shu kunlaridan boshlanmasligi kerak. Agar 19 yillik siklda ushbu kunlar (Yakshanba, Chorshanba, juma) bilan boshlangan yillar ortib ketsa, yil 1 sutka ortga surilgan.

Yahudiylar Erasi deb «dunyoning yaratilishi» qabul qilingan. U Adam yoki yahudiy Erasi nom bilan ataladi. Yeraning boshlanishi Mil. avvalgi 3761 - yil 7 - oktyabrdan boshlanadi.

Mil. avvalgi III asrgacha yahudiy kalendari yili bahordan boshlangan. Mil.avvalgi III asr oxiridan yilning boshlanishi kuzga ko`chirilgan (1-tishri). Har bir yahudiy oyi o`zining Zodiak belgisiga ega:

1.Tishri-veso`-tarozi

2.Xeshvan-skorpion-chayon

3.Kislev-strelets-o`qotar

4.Tevet-kozirog-tog` echkisi

5.Shvat-vodoley-qovg`a

6.Adar-ro`bo`-baliq

7.Nisan-ovets-qo`y

8.Iyar-telets-buzoq

9.Sivan-bliznetso`-egizaklar

10.Tamuz-rak-qisqichbaqa

11.Av-lev-arslon

12.Elul-deva-parizod

Tishri-30 kun bo`lib, boshi bittadir. Buning avvali Yuqorida aytganimizdek Yakshanba, Chorshanba, juma kuni bo`lmaydi. Bu oyning 1-kuni yil boshi hayiti. Shu kuni karnay va savofir musiqa asboblari chalinadi. Shanba kunida dam olinadi.

Marxeshvan-bu oyning boshi hamisha mo``tadil yilda 29 kun. Bu oyda hayit yo`q. Yahudiylar Shu oyda 8,13-kunlari ro`za tutishadi. Ro`za-sidiqyo ro`zasi deb nomlanadi.

Kislev-bu (yilda) oyda to`liq yilda 1 ta. Kunlar 29-30 kundan iborat bo`ladi. 8-kuni ro`za tutiladi. Ushbu kuni «kinuti» qog`ozini kuydirshadi.

Tibat-bu oyning boshi 1 ta yoki 2 ta bo`ladi. Kunlar 29 kun bo`ladi. Rivoyatlarga qaraganda 5-kunda qorong`ulik paydo bo`lgandir. Shuning uchun 3 kecha-kunduz dunyo qorong`i bo`lgan. 8,9,10-kunlari ro`za tutilgan.

Shafoat-oy boshi 1 ta. 30 kundan iborat. 5—kuni ro`za tutilgan. Bunga Yusha ibn Nun kunlarida «ratso`ylar»ning o`limi sabab bo`lgan. Yahudiylarning ba`zisi bu ro`zani Shu oyning 10-si bilan 15-si orasida voqea bo`ladigan Dushanba kuniga qo`yadi. 23-kuni «fitna ro`zasi» tutilgan.

1-ozor, bu ibvur yilida qo`shimcha qo`shiladigan kunlar (kabisani) oy. Bu oyning boshi 2 ta kunlar 30 kun. Bunda hayit ham, ro`za ham yo`q. 2-ozor. Bu oynining boshi 2 ta, oylar 29 ta. 7-kuni ro`za tutilgan. Bu Imyun o`g`li Muso o`lgan va uning o`limi sababli osmondan yantoq, shakar va bedana yog`ishi to`xtagan kun. 9-kuni ham ro`za tutilgan. 13-kuni buriy ro`zasi tutilgan. Ma`nosi «qur`a tashlandi» degani.

Nayson-bu oyning boshi 1 ta, kunlar 33 kun. 1-kuni xudoning Vubbatiga begona olov yoishlar sababli Xorunning 2 ta o`g`li Nozob va Ibihvolarning o`tganiga ro`za tutiladi. 10-kuni Imyun qizi-Maryam o`tganiga ro`za, 15-kuni pasxa bayramni nishonlanadi. 26-kuni Yusha ibn Nun vafot etganiga ro`za tutiladi.

Iyor-bu oyning boshi 2 ta, kunlari 29 ta. 1—kuni ro`za tutilgan. Yahudiylarning ba`zisi bu ro`zani oltinchi bilan 11-kundan paymon boshiga tutishadi. 28-kuni ham Yahudiylarning payg`ambariSHimmuin vafotiga ham ro`za tutishadi.

Sivan-bu oyning boshi 1 ta kunlari 30 ta. Buning 6-kuni «anlora» hayiti. Bu hayit katta hayit bo`lib, Isroil hashrining biridir. Shu kuni Bani Isroil shayxlari Sino tog`ida hozir bo`lib, oliy tangrining Muso bilan so`zlashganini eshitgan. Shu kuni Yertalab Yangi pishgan g`allalarni keltirishgan. Shayxlar u donlarga duo o`qib baraka tilashgan. 9-10-kunlarda «Dushanba ro`zasi» tutilgan. 23-kuni ro`za tutilgan. Bu ro`za YUrbaom ibn Nabat o`nta qabilaga tilladan yasalgan 2 ta buzoqqa ibodat qilish uchun tutilgan. 25-kuni Sham`un. Shamuil va Xanino o`ldirilganiga tutiladigan ro`za. 27-kuni ro`za. Buning sababi Rus podshohlaridan biri Rabba Xanino ibn Tardyunni sanamga sig`inishga majburlagan. Xanino ibodat qilmagan. Shunda podsho uni ustiga Tavrotni o`rab uni kuydirgan.

Tammuz-bu oyni boshi 2 ta, kunlari 29 ta. Bunda hayit yo`q. 17-kuni ro`za tutilgan. Shu kuni Muso lavhalarni sindirgan. Buxto nochor Yahudiylarni qamal qilgan kunlarda baytul muqaddas qo`rg`oni Shu kuni qulagan. Shu kuni baytulmuqaddolda sanam yasalib, uni xudoga qarshi botirlik va haddan oshish yuzasidan mehrobga qo`yilgan.

Obqu oyning boshi 1 ta, kunlari 30 ta. 1-kuni ro`za. Shu kuni Xorun ibn Imyun o`lib, uning hurmati uchun paydo bo`lgan bo’lutlar g`oyib bo`lgan. 3-kuni ro`za. Shu kuni at. Gixda Baytulmuqaddolga kirishlarini ta`qiqlagan. 15-kuni Baytulmuqaddoldagi ibodatxona chirog`ini Ahvaz payg`ambar zamon o`chib qolishi sabab bo`lgan. Bu xudoning Yahudiylarga g`azabi bo`lgan.

Aylul-bu oyning boshi 2 ta, kunlari 29 ta. Bunda hayit yo`q. 7-kuni ro`za tutilgan.

Oy kalendarlarining ayriMilari, hattoki, o`rta podsholik davrida ham muomalada bo`lgan. Birinchi 4 oy «toshqin oylari», oxirgi 4 oy «balchiq oylari» yoki «hosil yig`ish oylari» deb yuritilgan.

Qadimgi Hind kalendari.

Hind va Ganga daryolari qirg‘oqlarid;t yashovchi xalqlar 4 ming yil avval o'z madaniyatlarini yaratganlai. Hindiston hududida qadim zamonlardan ko'plab qabila va xalqlar yashagan. Hindiston ko'p millatli davlat bo'lib, aholisi 200 ga yaqin tilda gaplashadi.

Hind knyazlarining uzoq vaqt bir-birlaridan ajralganligi ularning har birida mahalliy taqvim bo'lishiga о lib keldi. Yaqin vaqtgacha mamlakatda bir qancha fuqarolik va 30 ga yaqin mahalliy, diniy bayramlarni va diniy urf-odatlarni ifodalovchi taqvimlarga amal qilingan. Ular orasida Shamsiy, Qamariy, Qamariy Shamsiy taqvimlari bor edi.

Hindistonda Qamariy Shamsiy taqvim tarqalgan bo'lib, u Quyosh harakati bilan bog'liq edi. U tropik yildan 20,4 ming uzun bo'lgan.

Hindistonda uzoq vaqt boshqa eralar ham qo'llanilgan. Masalan, Kaliyug erasi eramizdan avvalgi 3102- yil 18-fevraldan, Nirvan erasi eramizdan avvalgi 543- yilgacha amal qilgan. Hindistonda keyingi tarixiy eralardan biri Fazl erasi podshoh Akbarshoh tomonidan joriy etilgan (1542-1606), lekin u 1'aqat idora hujjatlarida qo'llanilgan. Bu era 1550- yil 10- sentyabrdan boshlangan. Grigoriy taqvimi 1757- yildan keng yoyildi va Hindistonda qo'llana boshlandi. Hozirgacha kitob, gazeta va jurnallar grigoriy taqvimi, ahyon-ahyonda mahalliy taqvimlar bilan birgalikda chiqariladi.

Taqvimlar nomutanosibligi Hind hukumatining islohot o'tkazib, yagona milliy taqvim joriy etishga majbur etdi. Shu maqsadda 1952- yil noyabrda yirik olim, astronom, fizik, professor Magxnad Saxa raisligida taqvimni isloh etuvchi maxsus kengash tuzildi.

Yangi taqvim 1957- yil 22- martda qabul qilindi.

Hindistonda hind tilida kunlar quyidagicha nomga ega:

Dushanba - Somvar (Oy kuni);

Seshanba - Mangalvar (Mars kuni);

Chorshanba - Budxavar (Merkuriy kuni);

Payshanba Virvar (Yupiter kuni);

Juma - Shukravar (Venera kuni);

Shanba - Shanivar (Saturn kuni);

Yakshanba - Ravivar (Quyosh kuni).

Hind va Ganga daryolari qirg‘oqlarid;t yashovchi xalqlar 4 ming yil avval o'z madaniyatlarini yaratganlai. Hindiston hududida qadim zamonlardan ko'plab qabila va xalqlar yashagan. Hindiston ko'p millatli davlat bo'lib, aholisi 200 ga yaqin tilda gaplashadi.

Hind knyazlarining uzoq vaqt bir-birlaridan ajralganligi ularning har birida mahalliy taqvim bo'lishiga о lib keldi. Yaqin vaqtgacha mamlakatda bir qancha fuqarolik va 30 ga yaqin mahalliy, diniy bayramlarni va diniy urf-odatlarni ifodalovchi taqvimlarga amal qilingan. Ular orasida Shamsiy, Qamariy, Qamariy Shamsiy taqvimlari bor edi. Hindistonda Qamariy Shamsiy taqvim tarqalgan bo'lib, u Quyosh harakati bilan bog'liq edi. U tropik yildan 20,4 ming uzun bo'lgan.

Hindistonda uzoq vaqt boshqa eralar ham qo'llanilgan. Masalan, Kaliyug erasi eramizdan avvalgi 3102- yil 18-fevraldan, Nirvan erasi eramizdan avvalgi 543- yilgacha amal qilgan. Hindistonda keyingi tarixiy eralardan biri Fazl erasi podshoh Akbarshoh tomonidan joriy etilgan (1542-1606), lekin u 1'aqat idora hujjatlarida qo'llanilgan. Bu era 1550- yil 10- sentyabrdan boshlangan. Grigoriy taqvimi 1757- yildan keng yoyildi va Hindistonda qo'llana boshlandi. Hozirgacha kitob, gazeta va jurnallar grigoriy taqvimi, ahyon-ahyonda mahalliy taqvimlar bilan birgalikda chiqariladi.

Taqvimlar nomutanosibligi Hind hukumatining islohot o'tkazib, yagona milliy taqvim joriy etishga majbur etdi. Shu maqsadda 1952- yil noyabrda yirik olim, astronom, fizik, professor Magxnad Saxa raisligida taqvimni isloh etuvchi maxsus kengash tuzildi.

Yangi taqvim 1957- yil 22- martda qabul qilindi.

Hindistonda hind tilida kunlar quyidagicha nomga ega:

Dushanba - Somvar (Oy kuni);

Seshanba - Mangalvar (Mars kuni);

Chorshanba - Budxavar (Merkuriy kuni);

Payshanba Virvar (Yupiter kuni);

Juma - Shukravar (Venera kuni);

Shanba - Shanivar (Saturn kuni);

Yakshanba - Ravivar (Quyosh kuni).

Qadimgi, o`rta asrlar va Yangi davrda Hindistonda Oy-Quyosh kalendari qo`llanilgan Bo`lsada, ayrim viloyatlarda quyosh kalendari qo`llanilgan. Bu haqda Vedalarda eslatilgan. Quyosh kalendari 360 kunlik bo`lib, har besh yilda qo`shimcha kunlar qo`sqilgan.

Oy 29,30,31,34,32 kunlardan iborat bo`lib, Yangi yil turli kunlarga to`g`ri kelgan.

Hindiston yil hisobini o`ziga xos xususiyati Shundan iboratki, bir vaqtning o`zida diniy xaraktYerdagi 20 dan ortiq Yeralar mavjud bo`lgan. Qadimgi Kaliy Erasi Mil. avvalgi 3102 yil 18-fevraldan, Budda Erasi Mil. avvalgi 950 va 543 - yillardan, Vikrom Erasi Mil. avvalgi 57-yildan, Foeli (Akbar) Erasi 1550 - yil 10 - sentyabrdan Shaka Erasi 78 yil 3 martdan boshlangan.

1957 - yil Hindistonda yagona fuqaro kalendari e`lon qilindi. Kalendar bo`yicha yil 22 - martdan, chaytara oyining birinchi kunidan boshlangan. Yil hisobi Shaka Erasi bo`yicha olib boriladi. Ma`lumki oy kalendari nisbatan qadimiyroq. Qadimgi bobilliklar eng qadimgi kalendardan biriga asos solishgan xalq hisoblanadi. Bu yerda tabiat injiqliklari tabiiy hol bo`lib, aholi hayoti bahorda toshadigan buyuk daryolar-Dajla (Tigr) va Frot (Efrat) bilan bog`liq edi. Dehqonchilik shu daryolarning toshqini bilan bog`liq edi. Toshqinni oldindan bilish ofatga yoki qurg`oq yerlarni sug`orish, murakkab irrigatsiya inshootlarini yaratish uchun zarur edi. Buning ustiga kunduz kuni Quyoshning kuchli nuri ostida dehqonchilik qilish og`ir bo`lganligi uchun kechasi oy yorug`ida ishlash ma`qulroq edi. Buning uchun esa oyning qachon yorishishini bilish kerak edi. Ko`rinib turibdiki, oy fazalarini bilish dehqonchilik uchun muhim edi.

Oyning boshlanishi qadimgi bobilliklar kalendari bo`yicha, Yangi oy chiqishiga to`g`ri kelar edi. Oyning uzunligi 29,5 sutkaga teng kelardi. Bobilliklar oyning uzunligini shartli ravishda 29 va 30 kun deb belgilab olganlar. Ikki daryo oralig`i aholisi oy fazalarining o`zgarishi 12 oyga to`g`ri kelishini anglaganlar. Shu tariqa 354 kunli oy kalendari vujudga kelgan. Qohinlar tomonidan tuzilgan ushbu kalendar mil. avvalgi III-ming yillikda muomalada bo`lgan.

Vaqt o`tishi bilan kalendarning kamchiligi ko`rina boshladi. Ushbu kalendar bo`yicha 354 kunda yangi yil kelmaydi yoki boshqacha qilib aytganda kalendar yilining boshlanishi bilan toshqin bir vaqtga to`g`ri kelmaydi. Buni to`g`rilash maqsadida qohinlar vaqti-vaqti bilan 13-oyni qo`shib borardilar.

13-oy qo`shiladigan 8 yillik sikl paydo bo`lgan bo`lsa mil. avvalgi IV asrda 19 yillik siklga o`tildi.

Arablar taqvimi Musulmonlar taqvimi (hijriy taqvim) to'liq ma’noda sof qamariy taqvim hisoblanadi. U faqat oy fazalarining o'zgarishiga asoslanadi. Dunyodagi ko'pchilik xalqlarning qamariy taqvimlari dchqonchilik va boshqa xo‘jalik ehtiyojlari ta’sirida keyinchalik qamariy- shamsiy taqvimga aylangan. Masalan, qadimgi vaviloniyaliklar, yahudiylar, yunonlar, rimliklar avvaliga qamariy taqvimdan foydalanganlar, keyinchalik esa yil fasllarining o'zgarishiga moslashtirilgan qamariy- shamsiy taqvimga o'tishga majbur bo'lganlar. Musulmonlar taqvimi hozir ham qamariy-shamsiy taqvimga aylanmay saqlanib qolgan dunyodagi yagona qamariy taqvimdir.

Mazkur taqvim Quyoshning harakatiga mutlaqo aloqador bo'lmagan va butunlay Oyning aylanma harakatiga asoslangan taqvim bo'lib, u hozirgi kunda islom dini davlat dini deb qabul qilingan Yaqin va O'rta sharqdagi Jazoir, Indoneziya, Marokash, Pokiston va boshqa ko'pgina mamlakatlarda qo'llaniladi. Musulmonlar taqvimi VII asrning birinchi choragida Arabistonda paydo bo'lgan va keyinchalik arablar tomonidan boshqa xalqlarning majburan yoki ixtiyoriy islom diniga kirililishi natijasida u shu xalqlar orasida ham tarqalgan. 1917- yilga qadar islom diniga e’tiqod qilgan Kavkaz xalqlari, tatarlar, boshqirdlar, o'zbeklar, tojiklar, turkmanlar, qirg'iz va qoZoqlar ham mana shu hijriy yil hisobi, taqvimdan foydalanganlar.

Hijriy yil. Hijriy so'zi arabcha - ko'chish so'zidan olingan. Milodiy 610- yilda Makkada payg'ambarlik nozil bo'lgan Muhammad alayhis- salom (570-632) ummariy zodagonlarning qarshiligi va tazyiqi tufayli o'z izdoshlari bilan 622- yili Makkadan Madinaga (Yasribga) hijrat qiladi. Hijrat milodiy 622- yilning 8- sentabrida yoki qamariy yil Safar oyining27- kuni sodir bo'ladi. Shu kuni rasulolloh va uning izdoshlari Makkadan chiqib ketib, uch kun g'orda turgach, Rabiul avval oyining 12-kuni Madinaga kirib boradilar. Hijrat 15 kun davom etadi. Rivoyatlarga ko'ra hijrat haqidagi fikr payg'ambarimiz xotirasi Muharram oyida tug'ilgan, shuning uchun hijriy yil boshi Muharram oyining birinchi kunidan , ya’ni hijrat sodir bo'lganidan 56 kun hisoblanishi qonunlashtirilgan. 8 sentyabrdan orqaga sanalib 56 kun chiqarib tashlansa, Muharram oyining birinchi kuni Milodiy 622 yilning 16- iyul juma kuniga, aniqrog'i 15- iyuldan 16-iyulga (payshanbadan jumaga) o'tar kechasiga to'g'ri keladi. Musulmonlarda kunning almashuvi chegarasi tun oqshomi hisoblanadi.

Hijratdan o'n yetti yil o'tgach, milodiy 638- yilda xalifa Umarning bbuvrug'i bilan mana shu hijrat vaqti - birinchi Muharram (milodiy 622- yil 16- iyulga to'g'ri keladi) musulmon yil hisobining boshi deb e’lon qilinadi. Mana shu yil hisobi “Hijriy yil hisobi” deb yuritiladi.

Hijriy yil hisobi ikki usulda olib boriladi:

1. Hijriy qamariy yil hisobi; 2. Hijriy shamsiy yil hisobi.

Hijriy qamariy yil. Buni arab yilnomasi, Muhammad alayhis-salom yilnomasi deb ham yuritiladi. Qamariy (qamariya) so’zi arabcha qamarun, y’a’ni Oy so’zidan olingan bo’lib, yil hisobi Oyning Yer atrofida bir marta aylanib chiqish davriga ketgan vaqt birligiga asoslangan.

Ma’lumki, Oy yangi ko’ringan nuqtasidan siljib, yana o’sha nuqtasiga

Quyosh qarshisiga qaytib kelishi uchun ketgan vaqt – sinodik Oy davri 29 kun 12 soat 44 daqiqa 2,9 soniyaga teng. Taqvimda yaxlitlikni ta’minlash uchun oy kunlari shartli ravishda 29 va 30 kunlik qilib olingan. Mana shunday hisobda bir yilda Oy Yer atrofini 12 marta aylanib chiqadi va bunga 354 kun ketadi. Ammo Oyning bu taqvimiy davri bilan uning sinodik davri (29.12.44.2,9.) orasida tafovut bo’lib, taqvimiy oy sinodik oy davridan ortda qolib boradi. Shu sababli taqvimiy yil 354 kundan, sinodik oy yili 354, 367 kundan iborat bo’ladi. Oradagi bu farq har 30 yilda 11,013 kunni tashkil qiladi. Mana shu ortib qolgan11 kun 30 yillik davrning 11 yiliga (2,5,7,10,13,18,21,24,26,29) kabisa (355 kunlik), qolgan 19 yili oddiy (354 k*unlik) tarzida hisoblanadi. Yil kabisa yoki oddiy ekanligini bilish uchun uni 30 ga bo'lamiz. Agar bo'lishdan qolgan qoldiq yuqoridagi 11 raqamdan biriga to'g'ri kelsa, o'sha yili kabisa bo'ladi, qolgan yillar oddiydir.

Masalan: 1417 hijriy qamariy yil oddiy yoki kabisa ekanligini bilish uchun uni 30 ga bo'lamiz. 1417 : 30 = 47,7, qoldiq 7. Yuqorida qayd etilgan 11 yilning uchinchisiga teng. Demak, 1417 hijriy qamariy yil kabisa (355 kunlik) yil ekan.

Musulmon qamariy taqvimi bo'yicha yil o'n ikki oyga bo'linadi. Qamariy yil oylari fasllar bo'yicha qishdan kuzga, kuzdan yozga, yozdan bahorga va bahordan qishga qarab doimo siljib boradi.

Sinodik oyning davomiyligi bilan taqvim yilini tenglashtirish uchiin vaqti-vaqti bilan zulhijja oyiga bir kun qo‘shilib, 30 kunga yetkaziladi. Bunday yil kabisa deyiladi. (“Turk” va “Arab tsikli”ni eslang).

Hozir hijriy qamariyning 142-3 yili bo'lib, uning birinchi muharrami 2002- yilning 15- martidan boshlandi.

Hijriy qamariy yil kabisa (355 kunlik), milodiy va hijriy shamsiy yillar oddiy (365 kunlik) bo‘lsa - oradagi farq 10 kun; har uchala yil ham kabisa bo‘lsa (355 va 365 kunlik) oradagi farq 11 kun; hijriy qamariy yil oddiy (354 kunlik), milodiy va hijriy shamsiy yillar kabisa (366 kunlik) bo‘lsa - oradagi farq 12 kunga teng bo'ladi.

Islom diniy an’anasi qamariy yil hisobiga asoslangan bo'lib, diniy muassasalar ishlari shu asosda yuritiladi, barcha diniy ma'raka, marosimlar, bayramlar, urf-odatlar, tarixiy voqealar, adabiy kitobat sanalari, tavallud va rihlat hisoblari va shu kabi bir qator boshqa tadbirlar qamariy asosida olib boriladi.

Albatta o'quvchilarimiz e’tibor berishgan bo'lsa, hijriy qamariy yil hisobiga alohida to'xtalib o'tganmiz. Bilamizki islom dini besh ustun asosida qurilgan: iymon, namoz, zakot, ro'za, haj. Mamlakatimizda Konstitutsiyaga muvofiq fuqarolarning vijdon erkinligi huquqi ta’minlangan. Har yili musulmonlar hijriy qamariy hisob bo'yicha ro'za tutib, haj ziyoratiga boradilar.

Islomda shariat yuzasidan yangi oy ko'rinishiga qarab aniqlanishi lozim bo'lgan kunlar: ro'za tutish uchun Ramazon oyining birinchi kuni, ro'zadan chiqish uchun Shavval oyining birinchi kuni, haj va qurbonlik qilish uchun Zulhijja oyining birinchi kuni. O'tmishda shu kunlarni aniqlashda yangi oyni ku/atish uchun ko'zi o'tkir kishilar ufq vaxshi ko'rinadigan tepaliklarda ku/atish olib borganlar va ularning xabarlari asosida taqvimning yangi oyi boshlangan.

Ana shulardan kelib chiqib yurtimizdagi bchisob tepalar yangi oyni aniq lash, azon aytish yoki namoz vaqtlarini belgilash uchun xizmat qilgan desak xato boimas.

O'tmishda musulmon mamlakatlarining astronomlari yangi oyning qachon ko'rinishini oldindan aytib berish uchun Oy va Quyoshning osmondagi vaziyatlarini e’tiborga olib, hisob-kitob qilishgan. Masalan, IX asr boshida buyuk vatandoshimiz Muhammad al-Xorazmiy Bag'dod kenglamasi uchun oldindan yangi oyning tuzilish jadvalini tuzgan. Bunda u muayyan kun uchun Quyosh va Oyning botish paytlari hisoblanib, bu vaqtlar orasidagi farq 48 daqiqadan ortiq bo'lsa, yangi oy ko'rinadi degan fikrga asoslangan.

Musulmonlar taqvimini turlicha talqin etib ba’zan kamchiligini ko’rsatishadi. Bu taqvim 1400- yilga yaqin vaqt mobaynida (o'rtada bir kunlik farqni hisobga olmaganda) to'liq amal qilib kelmoqda va shunday davom etadi.

Yer yuzidagi barcha xalqlar, millat va elatlarning o'z urf-odatlari bo’lganidek, Muhammad payg'ambar musulmonlarni boshqa semit xalqlaridan farq lash, islom dinini o'rnini saqlash uchun qamariy yilga qo'sliimcha o'n uchinchi oyni yoki ayrim oylarga qo'shimcha kunlarni qo'shishni butunlay taqiqlaganlar.

Hadisi sharifda: “Oyni ko'rib ro'zaga kiringlar, Oyni ko'rib ro'zadan chiqinglar, agar havo bulut bo'lib Oy ko'rinmasa, Sha’bon oyini o'ttiz kun qilib keyin ro'za tutinglar”, - deyiladi. Bu hadisga rioya qilinsa diniy amallar o'z o'rniga tushib ketaveradi.

Hijriy shamsiy yil. Shamsiy (shamsiya) so'zi arabcha shams (un) - Quyosh so'zidan olingan. Shamsiy yil hisobi Quyosh taqvimi demakdir. Hijriy shamsiy yil davomiyjigi Yerning Quyosh atrofida bir matfa aylanib chiqishiga ketgan vaqt bilan hisoblanib, bu vaqt 365 kun 5 soat 48 daqiqa 48 soniyaga teng. Bu yil hisobida ham yaxlitlikni ta’minlash maqsadida uch yil 365 kundan hisoblanib oddiy yil tarzida olinadi. Har to'rt yilda yil kunlarining kasr qismi jamlanib, Bir kunga tenglashtiriladi. Shu to'rtrnchi yil 366 kunlik, ya’ni kabisa bo'ladi.

Quyosh osmon gumbazi sirti bo'yjab o'zining yillik aylanma ko'rinma harakati yo'lida osmonning 12 ga teng maydonini bosib o'tadi. Mana 12 ga teng maydonning har birida to'p yulduzlar turkumi mavjud bo'lib, ular klassik ilmi nujumda burjlar majmui deb ataladi.

“Burj”ning lug‘aviy ma’nosi rus tilidagi "znak zodiak” ga to'g'ri keladi va u eski turkiy manbalarda tub ipak atamasi bilan atalgan.

lar bir burjni nomlashda uning shakli, ko‘kda tutgan o'rni va harakat xususiyatlarini aks ettirishga e’tibor berganlar.

Hijriy shamsiy yil ham hijriy qamariy yil kabi milodiy 622 yilning 16 iyul kunidan boshlab hisoblangan. Ammo yangi yilning birinchi kuni bahorgi tengkunlik - 21 martga mos keluvchi Hamal oyining birinchi kuni - Navro'zi olamdan - tabiatning uyg'onish vaqtidan nishonlanadi. Oddiy va kabisa yillar nisbatiga ko'ra ayrim yil boshlari 20 yoki 22 mart kunlariga to'g'ri kelishi mumkin.

Hijriy shamsiy oylari doim yilning muayyan vaqtlarida keladi, hijriy qamariy yil oylari kabi siljib yurmaydi.

Hijriy shamsiy yil hisobidan dchqonchilik, chorvachilik, umuman xo'jalik yuritish, kundalik, mavsumiy, amaliy tadbirlarni rejalashtirish, ishlarni vaqt - fursati, kezi, mavsumiga qarab asosli va to'g'ri yo'lga qo'yish amallarida foydalaniladi.

Musulmonlar yil hisobiga e’tibor berganligimizning yana bir sababi mamla- katimiz kutubxonalarida 20 mingdan ortiq turli fanlarga oid qo'lyozma, bitiklar saqlanib, ularda ko'rsatilgan sanalar, yillar biz o'^laymizki, hijriy yil hisobida qayd etilgan. XX asrning 20-yillariga qadar Markaziy Osiyoda shu hisob davlat ishlarida ham amal qilgan o'z o'tmishi bilan qiziqqan har bir inson bularni bilishi kerak.

Mil. avvalgi III ming yillikda shunday kalendar Shumerda ham bo`lganligi, Hammurapi (Mil.avvalgi 1792-1750 - yillar) da esa Ur shahrining davlat (ofitsial’no`y) kalendari butun Bobilga tarqalganligi to`g`risida ma`lumotlar bor. Kalendar keyinroq Ossuriyaga (Nabonossar. Mil. avvalgi 747 - yili nabonassar Erasi boshlangan) tarqalgan. Kalendarda 7 kunlik, shu bilan bir qatorda 6 kunlik hafta-hamushtu hisobda bo`lgan. Oylar hisobi 21 - mart-tengkunlikdan boshlangan: isanu, ayru, sivanu, duuzu, abu, tashritu, araxsamnu, kislivu, txabitu, shabatxu, adaru, umumu. (Kasiba yilida 13-oy umumu-2 qo`sqilgan. Adaru oyi yil oxiri-21-fevral’-21-mart hisoblangan).

Mesopotamiyaliklar kalendarida oy 29,5 sutka deb belgilangan. Oyning asl uzunligi 29,5306ga teng. Bu yiliga 11 kundan ko`proq farqni keltirib chiqaradi. Lekin Shunday bo`lsada, Mesopotamiyaning qadimgi kalendari bir necha xalqlar kalendarining vujudga kelishida o`z ta`sirini ko`rsatdi.

Mеsopotamiya kalеndarlari. Mеsopotamiyadan topilgan yozma yodgorliklarda eramizdan avvalgi 2500 yilda shumеrlar Oy-huyosh kalеndarlaridan foydalanganlari to’hrisida ma'lumotlar sahlangan. Bobil Xammurapi (er.av. 1792-1750) hukmronligi davrida nafaqat ikki daryo oralihida, balki Old Osiyodagi eng yirik siyosiy, madaniy markazga aylandi. Xammurapi bir hancha islohotlar, jumladan kalеndar isloxotini ham o’tkazadi. U ikki daryo oralihidagi turli xil kalеndarlarni bеkor qilib, yagona kalеndarni joriy etdi. Ur shaxri kalеndari butun Bobilda rasmiy kalеndar sifatida qabul hilindi. Bu kalеndar dastlab Oy kalеndari bo’lib, har bir yildagi toh oylar o’ttiz, juft oylar yigirma to’hhiz kunlik o’n ikkita oydan iborat edi. Oylar shunday nomlangan: