Marketing darslik

9.3. Tovarning yashash davri va uning bosqichlari 
Firmalar mahsulotning holatini aniqlashda uning yashash davrini 
tadqiq etishga tayanadilar. Mahsulotning yashash davri tovarning bozorga 
kirib kelishidan boshlab, to uning bozordan chiqib ketishiga qadar bo„lgan 
davrda amalga oshiriladigan tadbirlardan iborat konsepsiyadir. Birinchi 
marta tovarning yashash davri konsepsiyasini 1965-yili Teodor Levitt 
tomonidan e‟lon qilingan. 
Tovarning yashash davri to„rt turga ajratiladi: mahsulotning katta sinfi 
yashash davri, mahsulot turining yashash davri, qo„llash usullarining 
yashash davri, mahsulot markasining yashash davri. Masalan, birinchisiga 
soatni, mahsulot turiga esa qo„l va osma soatlarni keltirish mumkin, 
qo„llash usullariga ko„ra esa qo„ng„iroqli soatlardan foydalanishni misol 
qilib keltirish mumkin. 

---

120 
Marketing 
maqsadlarida 
yashash 
davrining 
jami 
to„rtta 
turi 
o„rganiladi, firma doirasida ikkinchi va uchinchi turlariga ko„proq e‟tibor 
qaratiladi. Birinchisi shu sinfga mansub mahsulotga talab pasayadigan 
davrda, to„rtinchisi esa raqobatchi firmaning mavqeini aniqlash zarurati 
paydo bo„lganda qo„llaniladi. 
Tovarning an‟anaviy yashash davrida quyidagi bosqichlar ajralib 
turadi:
ishlab chiqarish; 
kirib kelish; 
o„sish; 
yetuklik; 
to„yinish; 
inqiroz (kasodlik). 
Amalda har bir mahsulot uchun bu narsa har xil kechadi, ayrim 
tovarlar bozorga kirib kelishning uzoq davrini boshidan kecharadi, 
boshqasi tezda kirib keladi, tarqaladi, uzoq muddat barqaror saqlanib 
turadi. 
Tovarning yashash davri bosqichlarini aniqlashning asosiy mezoni 
mahsulot sotish hajmi va foyda normasi dinamikasidir. 
Mahsulot ishlab chiqarish (ITTKI) bosqichi tovarni utun hayotiy 
davrida muhim bosqich bo„lib hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish 
qancha samarali amalga oshirilsa, ya‟ni loyihalashtirilayotgan tovar 
bo„yicha bozor talabi va xaridor ehtiyojini firma vaqt bo„yicha tezroq 
hisobga olsa, ushbu bosqichda xarajatlar shuncha kam bo„ladi. Firma 
yangi tovar bilan bozorga tezroq chiqadi va zarur foyda oladi. 
Kirib kelish bosqichi sotish hajmining g„oyat keskin o„sishi bilan 
ajralib turadi. Bozor mahsulotni hali qabul qilmagan narxlar nisbatan 
yuqori bo„ladi. Savdo yuqori daromadli guruhlarga mo„ljallanadi. 
Raqobatchilar juda ozchilikni tashkil etadi. 
Shunday qilib, bu davr kapital sarflar davri hisoblanadi, sarflar 
keyinchalik foyda keltirishi mumkin yoki mahsulot ishlab chiqarishdan 
voz kechiladigan bo„lsa, ular to„liq xarajatlar hisobiga o„tkaziladi, ya‟ni 
hisobdan chiqariladi. 
O„sish davrida tovar sotish hajmi o„sib boradi - iste‟molchilar 
mahsulotni qabul qilgan va unga bo„lgan talab ta‟minlangan bo„ladi. Har 
qanday mahsulot bu bosqichga yetib kelmaydi: ba‟zilari bozorga kirib 
kelish davridayoq kasodga uchraydi. Bozor sifati yuqori raqobatchi 
mahsulot bilan to„lib ketadi. Narxlar tobora arzonlashib boradi. 

---

121 
Yetuklik bosqichi tovar aylanmasi ortishi, bozorning kengayishi 
davom etishi va mutlaq o„sishi bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish va tovar 
taqsimlash tizimida tayyor mahsulot zahiralari oshib boradi. Bozorda 
intensiv raqobat hukm suradi. Yangi modifikatsiyali tovarlarni kiritish 
ularning assortiment guruhini kengaytirish hamda xaridorlarga yangi 
xizmat ko„rsatish uslublarini kiritish intensiv innovatsiya chora-tadbirlari 
vositalari orqali amalga oshiriladi. 
Mahsulotni yetuklik bosqichida marketingni asosiy strategiyalari 
bozorni modifikatsiyalash, tovarni modifikatsiyalash va marketing-miksni 
modifikatsiyalash hisoblanadi. 
To„yinish davrida bozor va narxlar barqarorlashadi. 
Sifatsiz va raqobatga bardosh berolmaydigan mahsulotlar bozordan 
siqib chiqariladi. Tovar sotish sur‟atlari tobora pasayadi. To„yinish davrida 
firmaning umumiy maqsadi, mahsulotni barcha turlari bo„yicha to„liq 
sotishni tobora oshirib borishni ta‟minlashga qaratiladi. 
Inqiroz davrida mahsulotning o„tishi qiyinlashadi, foyda kamayadi, 
raqiblar maydondan ketadi. Bu bosqich davomida firmaning maqsadi 
«mahsulot tayyorlashni davom ettirishdan iborat» bo„ladi, mahsulotni 
bozorga yetkazib berishni to„xtatish haqida qat‟iy qarorga kelgunga qadar 
undan olish mumkin bo„lgan jami foydani undirib olish uchun shunday 
yo„l 
tutiladi. 
Tovarning 
yashash 
davri 
konsepsiyasi 
mahsulot 
assortimentini rejalashtirishda katta ahamiyatga egadir.