Mahkam Mahmud

Darsni mustahkamlash uchun savollar

1. „Etik kiygan mushuk“ ertagi va uning mazmuni haqida nima bilasiz?

2. „Qizil Qalpoqcha“ ertagining tarbiyaviy ahamiyati nimada?

3. Sh. Perro ertaklarining bolalar adabiyotida tutgan o‘rni

 

qanday?

---

231

     Aka-uka

    Grimmlar

Aka-uka (Yakob 1785 — 1863, Vilgelm 1786 — 1859) Grimm-

lar Magdeburg universitetida o‘qib yurgan chog‘laridayoq o‘rta

asr olmon tarixi va madaniyati, huquq va mifologiyasi, xalq

og‘zaki ijodi hamda til va adabiyoti bilan shug‘ullana boshladilar.

O‘qish, o‘z ustlarida qattiq ishlash Grimmlar uchun baxt

yo‘li bo‘ldi. Ular avval Gettingen, keyinchalik esa Berlin uni-

versitetining professorlari bo‘ldilar. Yakob olmon tili gramma-

tikasi va mifologiyasini,  Vilgelm o‘rta asr olmon adabiyoti va

xalq og‘zaki ijodini o‘rgana boshladilar. Olmon xalq og‘zaki

ijodining gullab-yashnashiga, olam kezishiga bir ko‘prik yasa-

dilar. Nihoyat, 1812- yilda Grimmlar tomonidan yozilgan ertak-

lar bir necha jildli „Bolalar va oilaviy ertaklar“ yuzaga keldi.

1815- yilda 2- jild, 1822- yilda esa har ikkala jildni umumlash-

tiruvchi uchinchi jild bosilib chiqdi.

Grimmlar ertaklarning ko‘pchiligini bevosita ertak aytuv-

chilardan tinglab, ba’zilarini esa dehqonlar bilan suhbatlashib yozib

oladilar. Xalqdan olingan ertaklarning har biri Grimmlar tomo-

nidan qayta ishlanib, badiiy tus olib, yana xalqqa qaytariladi.

Grimmlarning uch jildlik kitobiga ikki yuzdan ortiqroq ertak-

lar jamlangan bo‘lib, unda mualliflar ko‘proq afsonaviy, maishiy

va hayvonlar haqidagi ertaklarni umumlashtirishga harakat qilgan-

lar. Har bir ertakda saxiylik, mehnatsevarlik, botirlik kabi fazilat-

lar bilan birga, qo‘rqoqlik ustidan kulish, dangasalik va yolg‘on-

chilikni qattiq qoralash birinchi o‘rinda turadi. Shunisi ham qu-

vonchliki, ko‘pincha Grimmlar ertaklarining asosiy qahramonlari

shoh va shahzodalar emas, balki kambag‘al, beva-bechoralarning

o‘g‘il-qizlari, cho‘pon yoki askar bo‘ladi. Ular o‘zlarining ibra-

tomuz ishlari bilan ertak tinglovchida chuqur taassurot qoldiradi.

Aql bilan ish ko‘rish, bilimdonlik „Òilla g‘oz“, „Shishadagi

arvoh“, „Uch aka-uka“ ertaklarida yaxshi berilgan.

---

232

Grimmlarning dunyoga mashhur „Zolushka“, „Qor qiz“

ertaklarining  qahramonlari hammadan turtki yeydigan, so‘kish

eshitadigan va eng past hamda qiyin yumushlarni bajaradigan qizlar

bo‘lib, ertak davomida o‘zlarining halol mehnatlari, yoqimli so‘z

va tabassumlari bilan baxtiyor bo‘ladilar.

Grimmlarning „Quyon bilan tiðratikan“, „Bo‘ri va tulki“

asarlari masal janriga yaqin turishi bilan  kitobxonda katta taassu-

rot qoldiradi.

„Yalqov Geyns“, „Gansning baxti“, „Botir tikuvchi“, „Yosh

pahlavon“, „Bremen musiqachilari“ kabi ertaklari o‘zbek bola-

larining ham sevimli asarlariga aylanib qolgan.

„Yosh pahlavon“ ertagidagi botir qiyofasi kichik maktab

yoshidagi o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otadi. U halol, pok

inson bo‘lib, rostgo‘ylik, to‘g‘riso‘zlik shaydosi. Shu sababga

ko‘ra u yo‘lida uchragan har qanday to‘siq va g‘ovni shoshilmay,

jasorat va mardlik bilan yengadi, maqsadiga erishadi.

„Botir tikuvchi“ning sujeti ko‘pchilikka yaxshi tanish. Qah-

ramon nogahon bir nechta pashshani bir urishda nobud qilish

bilan o‘ziga o‘zi botir, dovyurak tamg‘asi — shiorini yozib, yel-

kasiga osib oladi. U baxtini, taqdirini sinab ko‘rish, peshanasida

borini qo‘lga kiritish maqsadida safarga otlanadi.

Botir tikuvchi tadbirkor, epchil, chaqqon. „Qochib qolgun-

cha otib qol“ qabilida dovyuraklik bilan ish ko‘rishi unga katta

shuhrat keltiradi. G‘orda behisob devlar ustidan puxta-pishiqligi

bilan g‘olib chiqadi. Dev ko‘tarib olgan daraxt shoxlari ustida qush

kabi yengil o‘tirishi, devlarning savollariga qo‘rqmay, ustalik bilan

javob berishi asrlar osha kitobxonni hayratga solib kelmoqda.

Botir tikuvchi uchun og‘ir sinov o‘rmondagi ikki pahlavon

bilan „olishuv“ bo‘ladi. Podshoh tomonidan ikki pahlavonlarni

mag‘lub qilish vazifasini olgan botir tikuvchi tavakkal qilib yo‘lga

tushadi. Ustlariga tosh tashlash hisobiga ular o‘rtasida nifoq

chiqaradi. Ikki jangchi bir-birini tosh bilan urib nobud qiladi.

Òadbirkor yigit bilimdonlik, o‘ylab ish ko‘rish bilan o‘r-

mondagi shoxdor maxluq ustidan g‘olib chiqadi.

Botir tikuvchining yumshoq so‘zligi, muloyimlik bilan ish

ko‘rishi yosh kitobxonda yaxshi taassurot qoldiradi. Ularda ham

xuddi o‘sha botir tikuvchi kabi yetuk insonlar bo‘lishga, botir,

pahlavon bo‘lishga havas uyg‘otadi.

Aka-uka Grimmlarning qaysi asarini olmang, hammasida ham,

eng avvalo, mehnatkashlik, mehnatga muhabbat g‘oyasi yotadi.

---

233

Ikkinchidan, har qanday holda ham, har qanday mushkul

ish boshiga tushganda ham o‘sha qahramon chora qidiradi,

tadbirkorlik, ishbilarmonlik yo‘lidan boradi va ofatdan qutuladi.

Òulki kabi hiyla va makr ishlatadigan jonivor bo‘lmasa kerak.

Grimmlar ularga qarama-qarshi qilib g‘ozlar obrazini yaratishadi.

G‘ozlar har doim chorasiz — bo‘sh, beg‘am hayot kechira-

dilar. Grimmlarda vaqti kelganda o‘sha boqibeg‘am g‘ozlar ham

sergak, tetik, tadbirkor, ishbilarmon bo‘lib ketishlarini, olg‘ir,

muttaham tulkilarni ham dog‘da qoldirishlarini kuzatamiz.

Òulki o‘tloqda yurgan g‘ozlarni yemoqchi. Ular o‘limlari

oldidan bitta qo‘shiq aytib, so‘ngra tulkiga yem bo‘lishlarini

so‘raydi. Ammo uzundan uzoq „g‘a-g‘a“lari tulkini zeriktiradi,

uning tinka-madorini quritadi, oxiri g‘oz — o‘ljadan voz ke-

chishga majbur bo‘ladi:

„Dastlab bitta g‘oz qo‘shiq aytibdi. Uning qo‘shig‘i mana

bunaqa uzundan uzoq ekan:

— G‘a, g‘a-g‘a-g‘a, g‘a-g‘a!

Undan keyin ikkinchi g‘oz jo‘r bo‘libdi:

— G‘a, g‘a-g‘a-g‘a, g‘a-g‘a, g‘a-g‘a-g‘a!...

Ulardan so‘ng uchinchisi xonish qilibdi:

— G‘a, g‘a-g‘a-g‘a, g‘a-g‘a, g‘a-g‘a-g‘a, g‘a-g‘a-g‘a.

Uchinchi g‘ozdan keyin to‘rtinchi g‘oz ham:

— G‘a, g‘a-g‘a-g‘a, g‘a-g‘a, — deb qo‘shiq boshlabdi.

Oxiri hamma g‘ozlar birgalikda qichqirib, „g‘a-g‘a-g‘a“lashga

tushibdilar:

— G‘a-g‘a-g‘a, g‘a-g‘a-g‘a, g‘a-g‘a-g‘a, g‘a-g‘a-g‘a...

Qachonki, g‘ozlar qo‘shig‘i tamom bo‘lsa, ertak ham tugaydi.

Shundagina tulki g‘ozlarni yeydi.

Biroq aqlli g‘ozlar qo‘shiqni to‘xtatishni o‘ylashmabdi. Ular hozir

ham „g‘a-g‘a-g‘a, g‘a-g‘a-g‘a“, — deb qichqirib turishgan emish“.

Aka-uka Grimmlarning ertaklari olam kezib, ularning nom-

larini jahonga yoyib yuribdi.