Litosfera. Tayanch iboralar

Yer sharining asosiy zonal tuproq – o’simlik majmualarining biologik 

maxsuldorligi 

---

№  Tuproq – o’simlik formatsiyalarining turlari 

Fitomssa ts/ga 

1 

Qutb cho’llari 

50 

2 

Gleey tuproqli  tundra 

280 

3 

Gleey – podzol tuproqli shimoliy tayga 

1500 

4 

Podzol tuproqli markaziy tayga 

2600 

5 

Chimli - podzol tuproqli janubiy tayga 

3000 

6 

Kulrang o’rmon tuproqli keng bargli o’rmonlar 

3700 

7 

Qo’ng’ir o’rmon tuproqli keng bargli o’rmonlar 

4000 

8 

Qo’ng’ir – bo’z  tuproqli cho’llar 

45 

9 

Qizil va sariq tuproqli keng bargli o’rmonlar 

4500 

10 

Bo’z  tuproqli cho’llar 

20 

11 

Qizil  ferralit  tuproqli  doimiy  nam  tropik 

o’rmonlar 

6500 

12 

Amazonka xavzasi nam tropik o’rmonlari 

10000 

13 

Tropik mintaqaning cho’llari 

15 

14 

Dengizbo’yi mangra o’rmonlari 

1200 

 

Xuddi shunga o’xshash qonuniyat tog’lardagi asosiy vertikal zonalarda xam 

mavjudligi aniqlangan. Eng ko’p fitobiomassa tog’ o’rmon zonalariga to’g’ri kelib 

uning miqdori gektariga 3000 kg. gacha yetishi mumkin. 

Tog’  jinslarini  haroratning  o’zgarishi,  suv,  shamol,  muz,  o’simliklar,  xayvonot 

dunyosining  mexanik,  fizik  yoki  kimyoviy  ta’sirida  o’zgarishi  va  oxiri  kelib 

butunlay o’zgarishi va maydalanishiga nurash jarayoni deyiladi. 

Tog’ jinslari va minerallarni nurashga chidamliligi ularning ichki tuzilishi va 

shu  joyning  tabiiy  geografik  sharoitiga  bog’liq.  Minerallar  ichida  nurashi  oson 

mineral dala shpati bo’lsa, nurashga chidamli mineral kvarts hisoblanadi. Nurashga 

ta’sir ko’rsatuvchi tabiiy geografik sharoit deganda ma’lum joyda suvning mo’lligi 

yoki tansiqligi, uning xossasini o’zgarishiga ta’sir ko’rsatuvchi  sharoitni o’zgarib 

turishi,  tirik  organizmlarning  faoliyati,  xavo  harorati  va  namlik  tushuniladi.  Bu 

---

omillar ko’p jixatdan zonallik qonuniyatiga bo’ysunadi, shuning uchun quruqlikda 

mintaqaviy nurash qobig’i  vujudga keladi. 

Nurash  ta’sirida  minerallar  qayta  kristallashadi  va  uqalanadi.  Geografik 

qobiq uchun moddaning eng mayda zarrachalari – gell va kolloidlar (loyqa, gumus 

va boshqalar) katta axamiyaga ega. 

Nurash faqat qattiq moddaga ta’sir ko’rsatib qolmasdan nurash qobig’idagi 

suv va xavoning xususiyatlarini xam o’zgartiradi. Eritmadagi ionlar suv bilan birga 

harakat  kiladi,  boshqa    ionlar  bilan  birlashadi,  cho’kindi  hosil  qiladi  va 

kristallashadi. 

Nurash  jaryonida  Yer  yuzasida o’ziga xos  qatlam  nurash  po’sti  – geologik 

farmatsiyani  vujudga  keltiradi.  Nurash  po’sti  parchalangan      (oksidlanish, 

gidratsiya  va  gidroliz  ta’sirida  maydalangan)  mahsulotlardan  va  ishqorsizlangan 

tog’  jinslaridan  tashkil  topadi.  Agar  ular  dastlab    hosil  bo’lgan  joyda  qolsa  uni 

qoldiq  nurash po’sti,  agar  biror  joydan    boshqa    joyga  olib  ketilgan bo’lsa  qayta 

yotkizilgan nurash po’sti hosil bo’ladi. 

Nurash  po’stining  qalinligi  odatda  30  –  60  m,  ba’zan  200  m.gacha  yetadi. 

Tog’lar  va  baland  teksliklarda  nurash  po’sti  sidirg’a  bo’lmay,  faqat  pastqam 

joylardagina uchraydi. 

Nurash po’sti barcha geologik davrlarda hosil bo’lgan. Nurash tezligi, uning 

kimyoviy  xususiyatlari  va  qalinligi  bir  qator  geologik,  geografik  va  biologik 

omillarga bog’liq. Nurash po’stining xususiyatlari ham asosiy geografik qonuniyat-

geografik  zonallik  qonuniyatiga  bo’ysungan  holda  shakllanadi,  uni  6-  jadval 

tahlilidan ko’rish mumkin. 

Nurash po’stining eng yuqori qismi tuproq qoplamidan iborat. Tuproq o’ziga 

xos  tabiat  mahsuli  bo’lib,  u  hosildorlik  xususiyatiga  ega,  ya’ni  o’simliklar  hosil 

berishi  uchun  ularni  kerakli  ozuqa  moddalar  va  namlik  bilan  ta’minlab  turuvchi 

qatlam  hisoblanadi.  Tuproqda  ko’plab  har  xil  organizmlar,  bakteriyalar,  tuproq 

mikrofaunasi,  zamburug’lar,  o’simliklarning  tomirlari  joylashgan,  ba’zi  bir 

jonivorlar  istiqomat  qiladi.  Tuproq  hosil  bo’lgan  tog’  jinslari  tuproq  ona  jinsi 

deyiladi.  Tuproq  hosil  bo’lish  jarayoniga  tog’  jinslaridan  tashqari  iqlim,  relyef, 

---

o’simliklar  va  hayvonot  dunyosi katta ta’sir ko’rsatadi.  Tuproq  qonuniy  ravishda 

joylashgan qatlamlardan iborat murakkab tuzilishga ega.