Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

 
4. Byudjet taqchilligi va uni boshqarish 
Iqtisodiyot rivojlanishining hozirgi bosqichida davlat byudjeti 
defitsiti bilan pul massasining o‘sishi o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik 
masalalari jiddiy ahamiyat kasb etmoqda. Xalqaro byudjet 
amaliyotida davlat byudjetining uch asosiy holati, ya’ni 
defitsitli, 
profisitli, muvozatlashgan
byudjetlar mavjud ekanligi qayd etilgan. 
Davlat byudjetini xarajatlarining daromadlardan oshishi 
byudjet defitsitini
tashkil qiladi.
Byudjet daromadlarining xarajatlardan ortib ketishi 
byudjet 
profisiti 
deyiladi. 
Muvozanatlashtirilgan byudjet
deganda, defitsit yoki profisit 
summasi byudjet harajalarining 1 foizidan oshmaydigan davlat 
byudjetiga aytiladi. 
Byudjet defitsiti dunyoning ko‘plab malakatlarida davlat 
moliyasining ajralmas qismiga aylanganligi uning yuzaga kelish 
sabablarini, muta’dil darajasini, makroiqtisodiy tartibga solishning 
davlat tizimidagi o‘rnini ilmiy o‘rganish zaruriyatini keltirib 
chiqaradi. Davlat byudjeti defitsitining yuzaga kelishida ikki asosiy 
sabab quyidagilardan iborat: 
–
Davlatning 
iqtisodiyotga 
aralashuvi 
bilan 
bog‘liq 
xarajatlari; 

---

187 
–
Davlatning noishlab chiqarish xarakteridagi xarajatlari 
hajmining keskin oshib ketishi hisoblanadi. 
Byudjet defitsiti yuzaga kelishini mamlakatdagi iqtisodiy 
inqiroz holatlari bilan bog‘lash maqsadga muvofiqdir. Buning sababi 
iqtisodiy inqiroz paytida soliq tushumlari keskin kamayadi, 
hukumatning qimmatli qog‘ozlarini sotish darajasi pasayadi va 
hokazo. Bu pirovard natijada davlat byudjeti daromadlarining 
rejalashtirilgan miqdorda tushmasligiga sabab bo‘ladi. Natijada 
byudjet defitsitining hajmi yanada oshadi va hukumat uchun bank 
tizimining kreditlaridan foydalanishidan ko‘ra qulayroq va osonroq 
yo‘l qolmaydi. Shuning uchun iqtisodiy inqiroz holatlarining yuzaga 
kelishini alohida sabab sifatida e’tirof etish maqsadga muvofiqdir. 
Shunisi xarakterliki, rivojlangan mamlakatlar amaliyotida tarkibiy 
defitsit tushunchasi ham qo‘llaniladi. Tarkibiy defitsit deganda, 
aholining to‘liq bandligi sharoitida davlat byudjetining salbiy 
qoldig‘i tushuniladi. Bunda byudjet defitsitining miqdori davlat 
tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning joriy tadbirlari bilan 
emas, balki sikllik tebranishlar bilan belgilanadi. Iqtisodiy inqirozlar 
paytida odatda ishsizlik ko‘payadi, bu esa tarkibiy defitsit miqdoriga 
bevosita ta’sir qiladi. Demak, iqtisodiy inqirozlarni nafaqat 
rivojlanayotgan mamlakatlar amaliyoti uchun, balki rivojlangan 
mamlakatlar amaliyoti uchun ham xos bo‘lgan omil sifatida qayd 
etish mumkin.
Davlat byudjeti defitsitining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini ochib 
berishga xizmat qiladigan asosiy masalalardan biri byudjet defitsiti 
hajmini aniqlash metodologiyasini tahlil qilish hisoblanadi. 
Halqaro amaliyotda byudjet defitsitining hajmini aniqlashda 
ikkita uslubiyatdan keng foydalanilmoqda: