Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

)
,
(10) 
bu yerda - parametr «bozorning to‘yinishi» bo‘lib, ishlab 
chiqarilayotgan turmahsulotga bo‘lgan talab pasayishining 
“jadalligi” bilan izohlanuvchi xususiyati.
Shuning uchun ham raqobatli bozor sharoitlarida investitsiya 
dinamikasi tenglamasi nochiziqli tenglamalar orqali ifodalanadi.
Investitsiya loyihasida jamg‘arish funksiyasining qiymati 
x(t)
bozorning to‘yinish sharoitida birinchi tartibli nochiziqli differensial 
tenglama bilan ifodalanadi: 
(11) 
Tenglamadan 
ko‘rinib 
turibdiki, 
parametr 
samarali 
boshqaruvchi parametr hisoblanadi. 
qiymat tizimning kritik 
holatiga mos keladi, chunki kichik bo‘lishi yoki nol qiymatga ega 
bo‘liish mumkin. 
0 qiymat tizimning kritik darajadan past 
holatda ekanligini, 
0 qiymat esa yuqoriligini anglatadi. Aytaylik, 
boshlang‘ich vaqt momentida 
t
= 0 xarajatlar daromaddan ortiqcha 
bo‘lgan, demak, 
aksincha 
t
= 0 momentda teskari vaziyat 
yuzaga kelgan bo‘lar edi, shu boisdan ham
0.
(12) 
Kapitalning o‘sish prognozini o‘rganish maqsadida dastlab 
x
ningS o‘zgaruvchan jarayonlarini 
holatlarda yakuniy vaqt 
momentida 
. parametr o‘zgarishi orqali kuzatish mumkin. 
Dastlab soliqqa tortish amaliyoti ko‘zda tutilmagan holda va 
t
= 0 
vaqt momentida 
x
=
boshlang‘ich kapital kiritilgan shart ko‘rib 
chiqiladi. Boshlang‘ich kapitalning nol qiymatida jamg‘arish 
funksiyasi 
t
vaqt davomida nolga teng qiymatni qabul qiladi
(11) tenglama o‘zgarmas yechimga ega bo‘ladi: 
(13) 
Iqtisodiy nuqtai nazardan 
mazkur loyihada kapitalning 
chegaraviy qiymatini o‘zida aks ettiradi. Shu tarzda bozorning 
to‘yinish parametri quyidagi tenglik orqali ifodalanadi: 
(14) 
Jamg‘arish funksiyasining investitsion loyihaning dastlabki 
kapitaliga bog‘liqligini ko‘rib chiqamiz. Bu yerda gap investitsion 

---

355 
loyihasida aynan bir investor muayyan miqdordagi dastlabki 
kapitalni kiritishi yoki turli investorlar aynan bir loyihaga o‘zaro 
mustaqil holda kapital kiritishi haqida ketadi.
Ushbu jarayonning yechimga ega bo‘lgan o‘zgarmas funksiyasi 
va qiymatlari sonli usullardan foydalanilgan holda (11) tenglamаga 
bog‘liq holda turlicha ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. 
Bundan kelib chiqqan holda xulosa qilishimiz mumkinki, 
boshlang‘ich kapital hajmining chegaraviy qiymatdan katta bo‘lishi 
kelgusida ushbu loyihaning qo‘shimcha foyda olib kelishiga olib 
kelmaydi, faqatgina o‘zini oqlamaydigan xarajatlardan iborat 
bo‘ladi. Dastlabki kapitalning kam miqdorlarida 
(
ning istalgan qiymatida yetarlicha uzoq muddat davomida foyda 
olish mumkin, aksincha, dastlabki kapitalning katta miqdorlarida 
(
o‘zini oqlamaydigan xarajatlar hisobiga nisbatan qisqa 
muddat foyda olish mumkin bo‘ladi.
(11)
tenglamaning o‘zgarmas yechimining barqarorligini
tenglamaning o‘ng qismini yechish orqali hisoblab chiqish mumkin. 
Tadqiqot ishida (11) tenglamaning yechimi (mazkur investitsiya 
loyihasida kapitalning chegaraviy qiymati) barqaror ekanligi 
ko‘rsatib berilgan.
Yuqorida ko‘rib chiqilgan nochiziqli model boshqaruvchi 
parametr bozorning to‘yinish parametri 
ning soliqqa tortish 
amaliyoti ko‘zda tutilmagan hollarda investitsion jadallik dinamika-
sini xolis ifodalash imkonini beradi. Mazkur modelga soliq chegir-
malarini kiritish orqali soliq stavkasining investitsion loyihaning 
jamg‘arish funksiyasiga ta’sirini ifodalash imkonini beradi. 
Doimiy soliqlar sharoitida vaqt birligi ichida xarajat omilla-
rining doimiy soliq ko‘rsatkichiga ta’siri hisobga olinadi. Chunki, 
muayyan vaqt oralig‘ida daromadlar va xarajat omillarining o‘sishi 
o‘rtasidagi tafovut
orqali ifodalanadi.
Doimiy soliqlar ushbu investitsiya loyihasida kapitalning 
chegaraviy qiymati – ning chiziqli qonuniyat bo‘yicha kamayishi-
ga olib keladi va belgilangan muddat – vaqt momentida giperbola 
funksiyasi orqali ifodalanadi. Shu tarzda investitsiyaning jamg‘arish 
funksiyasi o‘sishi soliq stavkalari ortishi bilan keskin oshadi. 

---

356 
Shunday qilib, doimiy soliqlar investitsiyalarning jamg‘arish 
funksiyasi o‘sish sur’atini pasaytiradi va mazkur loyihada kapitalning 
chegaraviy qiymatini nolga teng bo‘lishiga olib keladi.
Investitsiya loyihasida kapitalning chegaraviy qiymati soliq 
stavkasi ortishi bilan chiziqli kamayadi, 
bo‘lganda nolga teng 
bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sish dinamikasini o‘rganishga qaratilgan aksariyat 
ilmiy ishlarda asosiy e’tibor o‘zgaruvchan jarayonlarni tadqiq 
qilishda tizimlarning o‘zgarmas holatda deb faraz qilishdir 
(«optimistik prognozlar»). Biroq iqtisodiy loyihalar jamg‘arish 
funksiyasining haddan ortiq soliq yuki ta’sirida pasayishini tadqiq 
qilish ham alohida ahamiyatga ega. 
Mazkur vaziyatda investitsiyaning jamg‘arish funksiyasi 
dinamikasini tadqiq qilish asnosida ayrim loyihalarda 
para-
metrning 
va 
holatlarda o‘zgarishi bilan soliqqa 
tortishning keskin ortishi kuzatiladi.
Sonli hisoblash usullari o‘tkazilganda va boshqaruvchi 
parametrlarning 
grafigi 
bozorning 
to‘yinish 
koeffitsiyenti 
quyidagicha bo‘ladi 
. 
(15) 
Uzluksiz moliyaviy oqimlar tushumi sharoitida jamg‘arish 
funksiyasi vaqt o‘tishi bilan jarayon boshida keskin o‘sish, keyin esa 
pasayishi kuzatiladi, oxir-oqibat o‘zining o‘zgarmas qiymatiga 
asimptotik yaqinlashadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan bu qiymat mazkur 
investitsiya loyihasida kapitalning chegaraviy qiymatiga mos keladi.
Aksincha uzluksiz moliyaviy oqimlar tushumi mavjud 
bo‘lmagan vaziyatlarda doimiy soliqlar orqali vaqt birligi ichida 
xarajatlarning ortishi kuzatiladi, natijada vaqt birligi ichida 
daromadlar va xarajatlar omillari o‘sishi o‘rtasidagi tafovut 
teng bo‘ladi va tenglamaning dinamikasi saqlanib qoladi (11).
Bozor muhiti soliq tizimini takomillashtirishning yangi yon-
dashuvlarini talab etadi. Soliqlar orqali ta’sir qilish boshqaruvning 
iqtisodiy usullaridan biri sifatida davlat manfaatlari va turfirma-
larning tijorat manfaatlarini uyg‘unlashtirishga xizmat qiladi. Milliy 
iqtisodiyotni tahlil qilishni soddalashtirish maqsadida uni ikki 
sektorga bo‘lish mumkin: ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar. 

---

357 
Ishlab chiqaruvchilar – bu korxonalar, turli turfirmalar, tashkilot va 
muassasalar, fermer xo‘jaliklari va shu kabilarni o‘z ichiga olib, tovar 
va xizmatlar yaratuvchi barcha iqtisodiy obyektlardir. Ishlab 
chiqaruvchilar o‘z faoliyatida ishlab chiqarish, faraz qilganimizdek, 
iste’molchilarga tegishli bo‘lgan turli resurslardan foydalanadilar. 
Ushbu resurslardan foydalanganlik uchun esa iste’molchilar uchun 
ma’lum to‘lovlar amalga oshiriladi. Bu kabi to‘lovlarning yig‘indisi 
yaxlit holda milliy daromadni tashkil qiladi. 
Soliqlar zamonaviy davlatchilikning amal qilishining asosi 
hisoblanadi, shuning uchun iqtisodiyotni tartibga solishda soliqqa 
tortish oqibatlarini puxta tahlil qilish va prognozlash maqsadga 
muvofiq. Bunday prognozlash amaliyoti uchun soliqlar orqali 
tartibga solishning samaradorligini baholash mezonlari va 
vositalarini aniqlab olish talab qilinadi. 
Aksariyat investitsion zonalar uchun turli soliq imtiyozlari 
taklif qilinadiki, O‘zbekistonning istalgan hududida mahalliy 
imtiyozlarni ko‘zda tutadi. Xorijiy investorlar 100% xorijiy 
investitsiya asosida tashkil qilingan korxonalar va qo‘shma 
korxonalar qaerda joylashishidan qat’iy nazar ikki yil mobaynida 
foyda solig‘idan ozod qilinadi. Bunda dastlabki bir yilda to‘laligicha, 
keyingi ikki yilda esa 50% imtiyozga ega bo‘ladi.
Turli shakldagi investitsion zonalar uchun shu kabi soliq 
imtiyozlari taklif etiladi. Bunday vaziyatda mavjud infratuzilmaning 
sifati, 
mijozlarga 
yaqinligi, 
aeroport 
va 
kommunikatsiya 
tarmoqlariga yaqinligi, arzon ishchi kuchini yollash imkoniyati, yer 
qiymatining miqdori va biznes bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa 
omillarni e’tiborga olish zarur. 
Turizm xizmatlar bozorida xususiy investitsiya zonalari 
investorlar uchun o‘ziga xos stimul bo‘lib, bir vaqtning o‘zida 
mamlakatning mahalliy darajada hududlar iqtisodiyotini qay 
darajada rivojlantirayotganligini baholashga qaratilgan barometr 
hamdir. Ayrim soliq imtiyozlarini qayta ko‘rib chiqish va bekor 
qilish masalalari ko‘rib chiqilayotganligiga qaramasdan xususiy 
investitsiya zonalari mamlakat iqtisodiyotida muhim rol o‘ynaganligi 
bois ushbu imtiyozlarni saqlab qoladi. O‘zbekisonda turistik 

---

358 
destinatsiyalariga hozirdanoq yangi investitsion zonalarni tashkil 
qilishda uzoq muddatli jozibador soliq imtiyozlari taklif qilinmoqda. 
Tadqiqot ishida turizm xizmatlar bozorida investitsion zonalar 
va ularga taklif etilayotgan soliq imtiyozlarining quyidagi afzallik 
jihatlarini taklif qilamiz: 
- 2025-yil 31-dekabrga qadar turistik korxonalarning turmahsulot 
yaratish va boshqa shu kabi tadqiqotlaridan olinadigan foydani 
daromad solig‘i va korporatsiyalar solig‘idan ozod qilish; 
- 2025-yil 31-dekabrga qadar xususiy investitsion zonalarda 
yaratilgan dasturiy vositalarni sotishdan tushgan foydani QQS 
to‘lovidan ozod qilish. Bunda dasturiy ta’minotlarga boshqaruv, 
ma’lumotlarni boshqarish, tijorat masalalarini hal qilishga qaratilgan 
dasturiy ilovalar, internet, mobil telefonlar, shuningdek, bronlash 
tizimlari va tezkor boshqaruv tizimlari kiritiladi; 
- 2025-yil 31-dekabrga qadar investitsion zonalarda ITTKI sohasi va 
unga xizmat ko‘rsatuvchi personal ish haqini barcha turdagi soliq to‘-
lovlaridan ozod qilish. Bunda soliq to‘lovlaridan ozod qilingan ITTKI 
xodimlar soni umumiy xodimlar sonining 10% oshmasligi kerak; 
-
boshqaruvchi kompaniya ruxsati va Tashqi savdo va in-
vestitsiyalar Vazirligi ruxsati bilan turmahsulot yaratish bilan bog‘liq 
investitsiyalarni amalga oshirish, xususiy investitsiya zonalarida 
ITTKI sohasida loyihalarni amalga oshirish mumkin bo‘ladi. 
-
2025-yil 31-dekabrga qadar xodimlarning ijtimoiy sug‘urta 
badallari 50 % davlat tomonidan qoplanishini tashkil qilish. 
Shunday qilib, doimiy jadallik sur’atiga ega moliyaviy oqimlar 
investitsiyalar dinamikasida samarali boshqaruvchi parametrlar 
ahamiyatli bo‘ladi.
Shu bois, hududning xorijiy investitsiyaga bo‘lgan ehtiyoji va 
imkoniyati haqida yetarli ma’lumotlarga ega bo‘lish, qulay soliq, 
turizm infratuzilmasini rivojlantirish siyosatini olib borish,
kafillik-kafolat mexanizmlarining ishlab chiqilishi hamda taraqqiy 
etgan moliya-investitsiya tuzilmalarini yaratish – hududlarga xorijiy 
investitsiyalar jalb qilishga qaratilgan asosiy vazifalar hisoblanadi.
Shu tarzda turizm sohasida investitsiyalarga soliq yukining 
ta’sir darajasini baholash, ushbu monitoring tizimi xorijiy va 
mahalliy investitsiyalar oqimini nazorat qilishga qaratilgan.

---

359