|
3. Merkantilizm va fiziokratlar iqtisodiy ta’limotlarining iqtisod
ilmi rivojlanishidagi o ‘rni va ahamiyati
M a’lumki, XIX asrning 60-70- yillari mustamlakachilik tizimining
yemirilishi va ko'plab yangi mustaqil davlatlaming vujudga kelish davri
hisoblanadi. Bu davrda «nomerkantilizm» g‘oyalari ilgari surilmoqda edi.
Yosh, rivojlanayotgan davlatlaming ko'pchiligida iqtisodiyotda davlat
sektorining kattaligi, xalq xo'jaligida reja va dasturlar mavjudligi, milliy
sanoatni bojxona ta ’riflari bilan himoya qilish va boshqa choralar
«nomerkantilistik» hisoblanadi. Ikki tomonlama savdo shartnomalari,
davlat zayomlari yo‘li bilan industrializatsiyani moliyalash, baholarni
tartibga solish va monopoliyalar daromadini cheklash ham shu ta’limotga
to‘g‘ri keladi.
XX asr 90-yillarida boshlangan, ilgarigi sotsialistik rivojlanish yo'lidan
borayotgan davlatlaming bozor munosabatlariga o ‘tish davridagi iqtisodiy
siyosati ham ko‘p jihatdan yuqorida keltirilgan holatlarga juda o ‘xshashdir.
Ayniqsa, tadrijiy (evolyutsion) yo‘lni tanlagan davlatlarda bu siyosat
ancha kuchlidir. Shu sababli merkantilizm ta ’limotini har tom onlam a
o ‘rganish ham nazariya, ham amaliy ahamiyat kasb etadi.
A. Smit o ‘z vaqtida «Fiziorkatizm tizimi qanchalik nomukammal
bo‘lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g‘oyalar ichida haqiqatga
eng yaqin edi», - deb atalgan edi. T a’limotda merkantilizmni inkor etish,
mehnat bilan yer boylikning asosi ekanligini tan olish, savdo-sotiqda
bojxona cheklarini olib tashlashni taklif etish nihoyatda muhimdir. Fiziok
ratlar boylik tezisi to ‘g‘risida fikr yuritib, boylik — bu jamiyat m ehnati
bilan har yili yaratiladigan iste’mol qiymatlaridir, deydilar. Bu g‘oya ham
A.' Smit tom onidan qabul qilingan edi. Ishlab chiqarish va taqsimot
jarayoniga xos umumiy m ehnat doktrinasi, ishlab chiqarishning takroriy-
94
ligiga alohida urg'u berilishi katta yutuq hisoblanadi. Kapital va uning ikki
qismiga ajratilishi (asosiy va aylanma) takror ishlab chiqarish, erkin
sohibkorlik to ‘g‘risidagi g‘oyalar, jamiyatning sinflarga ajratilishi iqtisodiy
ta ’limotlarning rivojida keyingi muhim qadamdir. Hozirgi zamon tili bilan
aytganda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarining unsurlarini, asosan,
to ‘g‘ri hal etib berdilar. M ehnat bilan birga yeming boylik asosi deb qabul
qilinishida davr ta ’siri kuchlidir. Chunki mamlakatdagi asosiy sinf
dehqonlar bo‘lib, asosiy boylik qishloq xo‘jaligida yaratilayotgan edi.
Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun erkin bozor munosabatlariga
o ‘tish, ayniqsa, dehqonlami turli-tuman soliq va yiginlardan ozod qilish
zarurligi, yagona soliq tizimiga o‘tish kerakligi to ‘g‘risidagi fikr nihoyatda
qimmatlidir. Sobiq SSSRda yangi iqtisodiy siyosatda bu usul qo‘l kelgan.
Chunki, har bir sohibkor va tadbirkor shaxsiy manfaatdorlik bo‘lgan
taqdirdagina ishlab chiqarishni rivojlantirishga intiladi.
Takror ishlab chiqarish va realizatsiya jarayoni uzluksiz davom etishi,
xalq xo‘jaligi tarmoqlarining m a’lum proporsiyalarini saqlagan holda ro ‘y
berishi mumkinligi aniqlab berildi. F. Kene misolida uch sektor o'rtasidagi
munosabatlar tahlil qilindi.
Amalda, ayniqsa, hozirgi davrda esa bu sektorlar miqdori xiyla ko‘p
bo‘lib, ular o ‘rtasidagi aloqalar V. Leontevning «Harajatlar chiqarish»
tizimida bir qancha tarmoq uchun ishlab chiqarilgan. Ko‘rinib turibdiki,
bu g‘oyaning kurtaklari fiziokratlaming asarlarida ko‘ringan. Hozirgi davrda
buni tarmoqlararo balans deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlilda va umuman
iqtisodiyotda muhim ahamiyatga egadir. 0 ‘sha paytda bo‘lajak iqtisodiy
modellaming asoslari vujudga kelgan edi. Bu g‘oya klassik iqtisodiy maktab
ta’limoti zanjirining muhim ajralmas qismi sifatida muhim o ‘rin egallaydi.
Shu bilan birga hozirgi zamon iqtisodiy ta ’limotlari nuqtayi nazaridan
fiziokratizm g‘oyalari o‘z ahamiyatini tezda yo‘qotdi va o‘tkinchi xarakterga
ega bo‘ldi, chunki jahondagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o‘zgarishlar
nisbatan mukammal g‘oyalar ishlab chiqishi zarurligini taqazo etdi va bu
amalda ro‘y berdi. Ayniqsa, boylikning asosi (sof mahsulot) faqat qishloq
xo‘jaligi sohasi bilan chambarchas bog‘liq qilib, cheklab qo‘yilganligi
to ‘g‘risidagi xato g‘oya namoyon b o ‘lib qoldi. Sanoat inqilobi natijasida
ro ‘y bergan o'zgarishlar tufayli fiziokratizm g‘oyalari unutilayozdi.
95
Do'stlaringiz bilan baham: |
