Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

2.  Fiziokratlar  iqtisodiy  qarashlari
Fiziokratlar ta’limoti Fransiyada vujudga keldi, uning asoschisi Fransua 
Kene  (1694-1764-yil)  b o ‘ldi.  Unga  iqtisodchilarning  katta  guruhi  (A. 
Tyurgo,  V.  Mirabo,  V.  Dyupon  de  Nemur,  G.  Letron  va  boshqalar) 
kirgan edi.
Fiziokratlar konsepsiyasining  asosini  «tabiiy tartib»  haqidagi ta ’limot 
tashkil qiladi.  U  «tabiiy tartib» yoki «tabiiy huquq» asosida mavjud bo‘lgan 
atrof  olamning  obyektiv  realligini  tan  olish  m a’nosini  bildiradi.  Kene 
bunday huquqni Alloh tom onidan yuborilgan oliy haqiqat deb tushundi. 
Uning fikricha,  ham m a odamlar albatta  «tabiiy tartib»ga rioya qilishlari 
shart,  chunki  unga  beriladigan  «tabiiy  huquq»,  «aql  chirog‘i»  deb  tan 
olindi.  Kene m a’rifatchilarning xulosalarini ajratib ko‘rsatmagan.  Uning 
fikriga  ko'ra,  inson  ham m a  narsaga  urinavermasligi,  o ‘zining  mehnati 
bilan hamma narsaga erishish mumkinligini tushunishi kerak.  Fiziokratlar 
inson axloqi m e’yorlarini belgilashda «tabiiy huquq» g‘oyalariga tayangan 
edilar. «Tabiiy tartib» haqidagi ta’limotga asosan, Kene va uning ham fikrlari 
uni iqtisodiy va siyosiy qonunlar deb talqin qilinishiga sabab b o ‘ldi.
Fiziokratlar  m aktabi  m aterializm ni  qattiq  tanqid  qildi.  M aktab 
namoyandalari monetaristlaming «boylikning yagona shakli-oltin, uning 
asosi tashqi savdoda» degan konsepsiyasini tan oladilar.  F.  Kene va uning 
izdoshlari  boylik  iste’mol  qiymatidan  to ‘lanadi,  deb  hisobladilar.  Pul 
muomaladagi vositachi  rolini  o ‘ynaydi,  boylik asosini ular ishlab chiqa- 
rishda deb bildilar.  Savdo boylik asosi bo‘la olmaydi, chunki savdo uchun, 
ularning  fikricha,  o'zaro  teng  qiymatning  almashuvi  (ekvivalent  alma- 
shuv)  xarakterlidir.  Fiziokratlarning  xizmati  shundaki,  ular qo‘shimcha 
mahsulotning yuzaga kelishi haqidagi tadqiqotlarni bevosita ishlab chiqarish 
sohasiga olib kirdilar, shu bilan kapitalistik ishlab chiqarish tahlili asoslarini 
yaratdilar.  U lar birinchilardan bo‘lib kapitalni tahlil etdilar.
Fiziokratlarda  ishlab  chiqarish  bir  tom onlam a  izohlandi:  ishlab 
chiqarish sohasi  sifatida qishloa  xo‘ialigi ko‘rsatildi.  holos.  Shundan yer 
egalari mehnati yagona ishlab chiqaruvchi mehnat sanaladi. Fiziokratlarning 
qarashi feodalizm sharoitida o'ziga yo‘l ochgan yangi kapitalistik jamiyat 
ifodasi edi. Jarayonni izohlash uchun fiziokratlar faqat dehqonchilikdagi 
m ehnatni  oshkora  qilinadigan  mehnat  deb  bildilar.  Ulam ing  fikricha,
90

---

sanoat xo‘jalikning ishlab chiqaruvchi sohasi sanalmaydi.
Fiziokratlar nazariyasida  asosiy o ‘rinni  «Sof mahsulot»  va uni  ishlab 
chiqarish  masalasi  egallaydi.  «Sof mahsulot»  go‘yoki  qo'shim cha  mah- 
sulotdir.  «Yer  boylikning  asosi»  ekanligidan  kelib  chiqib,  F.  Kene  «sof 
mahsulot»  dehqonchilikda  ishlab  chiqariladi  deb  hisobladi.  Bu jihatdan 
qaraganda sanoat «foydasiz» soha sanaladi.  Sof mahsulotning vaeona shakli 
renta hisoblanean.
Fiziokratlar  «Sof mahsulot»  ishlab  chiqarishni  qarama-qarshi  fikrlar 
bilan  izohladilar.  Bir  tom ondan,  sof  mahsulot  tabiat  in ’omi  sifatida 
dehqonchilikka  xos  o'sishning  tabiiy  jarayonining  natijasi  hisoblanadi. 
Shu  bilan  birga,  uning  fikricha,  dehqonchilik  mehnatining  natijasi  ish 
haqi ustidan ortiqcha olingan narsadir.  Foyda ish haqining bir ko'rinishi 
sifatida baholanadi.
Ishlab chiqarish haqidagi tushunchalariga ko‘ra F.  Kene jamiyatni uch 
sinfga bo'ladi:  1)  mulkdorlar sinfl  (dvoryanlar,  dindorlar,  qirol va uning 
mulozimlari,  chinovniklar);  2)  kapitalistlar  va  yollanma  ishchilarni 
birlashtirgan fermerlar sirifi va 3) mamlakatning savdo va ishlab chiqarishi 
bilan shug‘ullanuvchi fuqarolaridan tashkil topgan «unumsiz»  sinf.
Fiziokratlar merkantilizmning iqtisodiy ta’limotini qat’iyan rad etdilar. 
Iqtisodiy  siyosat  sohasida  ular  davlatning  mamlakat  iqtisodiy  hayotiga 
aralashmasligi tarafdori bo‘lib,  kapitalistik raqobat sharoitida tadbirkorlik 
faoliyati erkinligini himoya qilib,  har xil  monopoliyalarga qarshi chiqdilar.
Fiziokratlar  ta ’m inoti  yuqori  cho‘qqisini  F.  Kenening  «Iqtisodiy 
jadvali»  (1758)  qabul  qilingan  ijtimoiy  kapitalni  takror  ishlab  chiqarish 
tahliliga urinish tashkil qildi.
Takror ishlab chiqarish jarayonini ko‘rib chiqib,  F.  Kene daromadning 
paydo bo‘lishi, kapital va daromadning o ‘zaro almashishi, ishlab chiqarish 
sarfi bilan yakuniy sarf orasidagi munosabatlami tahlil qildi.  Qayta ishlab 
chiqarish jarayoni mavridi sifatida u «ishlab chiqarish mehnatining ikkita 
katta turi- xomashyo ishlab chiqarish va sanoat orasidagi munosabat»  ni 
ko‘rsatdi.  Bularning hammasi «Iqtisodiy jadval»da o ‘z aksini topdi.
F.  Kene «Iqtisodiy jadval»ni tuzishda m a’lum qarashlardan kelib chiqib, 
qator  mulohazalarni  bayon  etgan  edi,  ya’ni  u  ilmiy  abstraksiyalashga 
suyandi.  U  oddiy qayta  ishlashni  tahlilning  boshlanishi  uchun qonuniy 
deb hisoblab, tashqi savdo ta ’sirida baho o ‘zgarishlarini mavhumlashtirdi. 
Ijtimoiy  qayta  ishlab  chiqarishni  tahlil  qilar  ekan,  Kene  tovar  kapitali 
harakatini  alohida  olib  qaradi,  chunki  qayta  ishlab  chiqarish  masalasi, 
avvalo,  ijtimoiy mahsulot realizatsiyasi masalasidir.
91

---

«Iqtisodiy jadval» fiziokratlarning hamma asosiy fikrlarini: jamiyatning 
uch  sinfga  (mulkdorlar,  fermerlar  va  unumsiz)  ajratilishi:  sof mahsulot 
(qo'shimcha qiymat)ning faqat qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilishi, sanoat 
uchun faqat qiymatning tuzilishi xarakterli ekanligi, savdoda teng qimmatli 
narsalar almashuvi erkin raqobatning  natijasi ekanligini o ‘z ichiga olgan 
edi.  Fermerlar kapitali dastlabki yillik avanslarga bo‘linadi.  Kene umumiy 
jamoat mahsulotining qiymatiga aloqador va natural shakli orasidagi farqni 
ko‘rsatdi, kapital va daromad  kategoriyalarini  ajratdi.
«Iqtisodiy jadval»  muallifi  renta oladigan  mulkdorlar egalik qiladigan 
yer-mulk mavjudligidan xo'jalikni yer ijaraga olib, kapital jam g‘aradigan 
fermerlar yuritishidan kelib chiqqan  edi.  Fermerlar kapitali ikki qismdan 
iborat:
1)  10  yilgacha  muddatga  berilgan,  har  yili  o ‘ndan  biri  (1  milliard 
livr)  yillik mahsulot qiymatiga  kiruvchi  10  mlrd.  livrdan iborat dastlabki 
avans  (asosiy kapital);
2)  Qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarish  xodimlari  ish  haqi,  hom   ashyo 
chiqimlariga  sarflanadigan  2  mlrd  livrdan  iborat  yillik  avans  (aylanma 
kapital);  kapitalning  bu  qismi  bir  yil  davomida  xizmat  qiladi,  uning 
qiymati  esa  mahsulot  qiymatiga  kiradi,  u  to ‘laligicha  kapital  o ‘m ini 
to'ldirishga sarflanadi.  Fermerlarning yillik mahsulot qiymati oshirilgan 
kapital  qiymati  (13  mlrd.  livr)  dan  tashqari  2  mlrd  livr  miqdoridagi  sof 
mahsulot qiymatini o ‘z ichiga olib, jami  5  mlrd livmi tashkil qiladi.
0 ‘zining natural shakliga ko‘ra qishloq xo‘jaligi mahsuloti  1) aylanma 
kapital  o ‘m ini  qoplashga  zarur  bo‘lgan  urug‘  va  oziq-ovqatdan;  2) 
ayirboshlash uchun  olingan  oziq-ovqatdan;  va  3)  sanoat uchun olingan 
xomashyodan iboratdir.
Umumiy jam oat mahsulot qiymatiga bundan tashqari «unumsiz» sinf 
vakillari  ishlab  chiqarilgan  2  mlrd  livr  miqdoridagi  mahsulot  qiymati 
ham  kiradi.  Bu  natural  shakldagi  sanoat  buyumlaridir.  Shunday  qilib, 
umumiy jam oat  mahsulot  qiymati  hammasi  bo‘lib,  7  mlrd livmi tashkil 
etadi.
F.  Kenening  iqtisodiy jadvallari  mazmunan  ikki jadvaldan  (katta  va 
kichik)  iborat  bo‘lib,  katta jadval  «sof mahsulot»  harakatini  aks  ettirsa, 
kichik  jadval  ijtimoiy  kapital  munosabati  va  qayta  ishlab  chiqarilishi 
jarayonini ko'rsatadi. Jamaot mahsuloti realizatsiyasi xo‘jalik yilining oxiriga 
(hosilni yig‘ib-terib olishga) m o‘ljallanadi.  Bu jarayon umumlashgan holda 
quyidagi aktlarda ko‘rinadi.
Xususiy  yer  egalari  (1-akt)  o ‘zlarining  2  mlrd  livr  (oldingi  davri
92

---

uchun olingan  renta) pullarining  1  mlrd  livriga fermerlardan oziq-ovqat 
mahsulotlari  sotib  oladilar,  2  mlrd  livrga  esa  «unumsiz»lardan  sanoat 
mahsulotlari  sotib  oladilar  (2-akt).  «Unumsiz»  sinf vakillari  savdodan 
tushgan  1  mlrd livrga fermerlardan oziq-oqvat mahsulotlari sotib olishadi 
(3-akt).  Fermerlar o ‘z navbatida  1  mlrd livrga «Unumsiz»lardan m ehnat 
qurollarining buzilgan yerlarini tiklash uchun manifaktura mahsulotlarini 
sotib oladilar (4-akt). «Unumsiz»lar 1  mlrd livrga ishlab chiqarishni davom 
ettirish  uchun  xomashyo  sotib  oladilar  (5-akt).
Realizatsiya davrida pul vositachilik  rolini o ‘ynaydi.  Pulning birinchi 
yarmi  (1  mlrd  livr)  1-aktdan  so‘ng  muomaladan  chiqib,  fermerlarda 
qoladi.  Ikkinchi  mlrd  Uvr  esa  reaUzatsiyada  qatnashib,  oxirida  yana 
fermerlarga  qoladi.  2  mlrd  livr hajmdagi  pul  xususiy  yer egalariga renta 
sifatida toManadi.  Buni hisobga olib,  F.  Kene davlatda hamma soliqlar renta 
oluvchilar-yer egalari tom onidan  to ‘lanishini  talab  qilishni ilgari  surdi.
«Iqtisodiy jadval»da faqat oddiy takror ishlab chiqarishgina muhokama 
qilinadi, boylik to ‘plash muammosi chetda qoldi.  Kene fermerlar qo‘lida 
qolgan  qishloq  xo‘jaligi  mahsuloti  qismi  qaysi  yo‘l  bilan  realizatsiya 
qilinganini  ko‘rsatmagan.  «Unumsiz»lar  m ehnat  vositalarini  tiklash 
zarurati e’tibordan chetda qoldi.
F.  Kenening  «Iqtisodiy jadval»lari  qayta  ishlab  chiqarish jarayonini 
amalga  oshirish  uchun  zarur  shart-sharoitlarni  birinchi  bo‘lib  ko‘rsatib 
bergan edi.
Fiziokratlaming oxirgi vakiU  ko‘zga  ko‘ringan fransuz  davlat arbobi, 
mashhur  iqtisodchi  Jak  Tyurgo  (1727-1781)  dir.  U  1761-  yildan  qirol 
intendanti vazifasida,  1774-1776-  yillarda  esa  bosh moliya nazoratchisi 
lavozimida  ishladi.  U ning  asosiy  asari  «Boylikning  shakllanishi  va 
taqsimlanishi haqida mulohazalar» bo‘lib, kitob holatida  1776- yilda e’lon 
qilindi.  Fiziokratlar  konsepsiyasini  bayon  qilib,  Tyurgo  uni  sistemasi 
tarzida rivojlantirdi.
Tyuigo iqtisodiy tengsizlikning paydo bo‘lishiga e’tibor berdi. Yollanma 
mehnatning  yuzaga  kelishi,  uning  Fikricha,  ishlab  chiqamvchilaming 
yerdan  ajralishi  bilan  izohlanadi.  Tyurgo  fermerlar  va  «unumsizlar» 
orasidan odamlami xo'jayinlar va yollanma ishchilarga ajratib jamiyatning 
sinfiy tuzilishini ancha mukammal izohini ilgari surdi.
Tyuigo kapital jamg‘arish masalasini izohlab berishga intildi.  U birinchi 
marta pul va kapital orasidagi farqlami ko‘rsatib bergan.  Uning qarashlarida 
foyda daromadning alohida turi sifatida ko‘rinadi.  Ish haqini ko‘rib chiqar 
ekan, Tyuigo uning harakatini mehnat bozorida ishchilar orasidagi raqobat
93

---

bilan  bog'laydi.  Bu  uning  fikricha,  kun  kechirish  vositalari  minimumi 
uchun ish haqi haqida m a’lumotlami beradi.
B o‘lg‘usi  bosh  moliya  nazoratchisi  sifatida  Tyurgo  fiziokratlar 
doktirinasini hayotiga tatbiq etishni  tezlatish choralarini ko'rdi.  U sexlarni 
yo‘qotib,  dehqonlami  yo‘l  majburiyatidan  ozod  qildi,  non  savdosida 
erkinlikni  amalga  oshirishga,  yer  rentasini  yagona  to ‘lov  sifatida  joriy 
etishga intildi. Uning bu yangiligi dvoryanlar, aslzodalar tomonidan yaxshi 
kutib  olinmadi.  Demak  merkantilizm  kabi  fiziokratlar  qarashlari  ham 
turlicha talqinlarda o ‘z ifodasini topgan edi.