L. X. Alimova yosh fiziologiyasi va gigiyena buxoro ‒ 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

5.2 Halqum va quloq. Tovushlarning tabiati. Tovushlarni farqlash. Tovush to`lqinlarining organizm uchun ahamiyati. Xalkum. Tovush paylari. Tovushning kelib chiqishi.
Ovoz chiqarishda hiqildoq asosiy rol o’ynaydi. Gapirganda va kuylaganda tovush burmalari jipslashadi, nafasdan chiqayotgan havo ularni tebratib, chiqayotgan havo oqimi kinetik energiyasinin bir qizmi atrofga tarqaladigan akustik energiyaga aylanishidan iborat.
Tovush naychalarining taranglashish darajasiga qarab tovushlarning past-balandligi yuzaga keladi: naychalar tarang bo’lsa tovush baland, bo’shashgan paytda esa past bo’ladi. Tovush naychalarining titrashini va tovushning hosil bo’lishini tilning, lablarning va yuzning harakati, hiqildoqning o’zini muskullarini qisqarishi ta’min etadi.
Erkaklarda tovush naychalari, ayollanikiga qaraganda ancha uzun, shuning uchun erkaklarning tovushi ancha yo’g’on. Hiqildoq bolalarda voyaga yetgan odamlardagiga nisbatan kalta, tor va yuqorida joylashadi. 1-8 yoshlarda va jinsiy yetilish davrida hiqildoq juda jadal o’sadi. 12 -14 yoshli o’g’il bolalarda qalqonsimon tog’aylarning plastinkasi qo’shtomoq yoki kekirdak olmasi tutashgan joyida o’sa boshlaydi. Tovush naychalari uzunlashadi. hiqildoqning o’zi kengayadi va uzayadi, bu o’zgarishlar, qiz bolalarda ancha past bo’ladi. O’g’il bolalarda bu davrda tovushning buzilishi (yo’g’onlashishi) kuzatiladi.
Tovush boylamlarini jipslashtirrish va ochish yo`li bilan havo oqimini to’xtatish va tiklash akustik to’lqinlar hosil qilishning asosiy usulidir. Tovushning baland-pastligi yoki yo’g’on-ingichkaligi hiqildoq bo’shlig’ining katta-kichikligiga, tovush boylamlarining taranglashishiga, hiqildoq, til va halqum muskullarining qisqarishiga bog’liq.
Nutq vaqtida nafas olish nimani qanday gapirish kerakligiga qarab o’zgaradi.
Ma’lumki, bir nechta jumlani gapirishdan oldin odam chuqur nafas oladi. Keyin havo asosan og’iz bo’shlig’i orqali chiqarila boshlaydi. Nutq nafasining egri chizig’i arrasimon shaklda bo`ladi. Havo ma’lum vaqtgacha bir me’yorda, bir tekis tezlikda chiqariladi, so’ng tez nafas olinib, yana o’sha tarzda havo chiqarilishi davom etadi.
Odamning tovush burmalari bir sekundda 80 dan 10000 martagacha tebranishi mumkin. Nafas yo`llari rezonator vazifasini bajarib, har qaysi shaxsning o’ziga xos ovozini shakllaydi.
Nutq uchun nafasning ixtiyoriy ravishda boshqarilishi katta ahamiyatga ega.