|
Turli haroratli sharoitlarda hayot jarayonlari.
Turli turlarga xos bo'lgan organizmlaming hayoti uchun harorat
chegarasi har xil bo'lib. ularning yashashidagi rivojlanish davrlariga,
fiziologik holati va sharoitni yuzaga keltiruvchi harorat, jinsi (odatda
erkak hayvonlar yuqori va past haroratlarga ancha chidamsiz) ga bog'liq
bo'ladi. Haroratning o'zgaruvchanligiga nisbatan ikki guruh organizmlar
farqlanadi; stenotermli - harorati unchalik katta o'zgarishga
uchramaydigan sharoitda yashovchi, masalan tropik dengizlarida, katta
chuqurliklarda yashovchilar va evritermli - turli haroratlarda
yashovchilar, masalan quruqlikda, past iqlim chuchuk suvlarda
yashovchilar. Optimal darajadan haroratni ko'tarilishida oqsillarning
parchalanishi tufayli biologik reaksiyalar susayadi, optimol darajadan
past haroratlarda esa hujayra ichidagi suvni muzlashi natijasida
organizmning o'lim xavf kuchayadi.
Moddalar almashinuvining qaytariluvchi bioximik reaksiyalari ikki
yo'nalishda bajariladi: yuqori va quyi molekulali birikmalarning
parchalanishi va sintezlanishi. Ma'lum chegaragacha harorat qancha
yuqoriga ko'tarilsa Vant-Goff qoidasiga mos holda bioximik
reaksiyalarning tezligi shuncha yuqori bo'ladi. Parchalanish reaksiyalari
issiqlikning yutilishi bilan birgalikda kechsa (endotermik) va aksincha
sintezlanish jarayonida ko'pchilik holatlarda issiqlik ajratilishi bilan
(ekzotermik) birga kechadi.
Ekzotermik reaksiyalar uchun haroratning ko'tarilish muvozanatni
asosiy javob beruvchi moddalar tomon og'dirsa, haroratning pasayishi
muvozanatini sintez tomonga, ya'ni issiq ajratuvchi reaksiyalar tomoniga
og’diradi. Reaksiyalarning tezligi javob beruvchi moddalarning
25
konsentrasiyasiga va haroratga proporsionaldir. Organizmda haroratning
10
0
C ga ko'tarilishi konstant reaksiyalarning tezligini deyarlik 2-4
martagacha oshiradi (Vant-Groff qoidasi).
Moddalar va energiya almashinuvida hal qiluvchi rolni biokimyoviy
reaksiyalarning katalizatorlari hisobiga to'g'ri keladi. Fermentlar.
gormonlar va vitaminlar ya'ni tana haroratiga juda samarali ta'sir
ko'rsatadi.
Termoregulyasiya muammosi. Mo'tadil sharoitlarda tana harorati
nisbatan doimiydir. Tana haroratining doimiyligi izotermiya deb
nomlanadi. Tashqi muhit haroratining o'zgarishiga bog’liq bo'lmagan
holda - barcha organlar va to'qimalar uchun nisbatan doimiy haroratni
ta'minlash - hayotning eng muhim shart-sharoitlaridan biridir. Tashqi
muhit sharoitlariga bog'liq bo'lmasdan termoregulyasiyaning fiziologik
mexanizmlari bilan bajariladi. Moddalar va energiya almashinuvining
boshqarilishida bosh rolni asab tizimi bajaradi. Shuning uchun
izotermiyaning yuzaga kelishi asab tizimining rivojlanganligiga bog'liq.
Rivojlanishning quyi bosqichlaridagi hayvonlarda izotermiya yo'q.
Barcha umurtqasiz hayvonlarda, hamda amfibiyalar, baliqlar va
reptiliylarda tana harortining o'zgarishi tashqi muhit haroratining
o'zgarishiga bog'liq holda o’zgaradi. Tana harorati o'zgaruvchan
hayvonlar-poykilotermli hayvonlar. tana harorati o'zgarmas hayvonlar
esa gomoyotermli hayvonlar deb ataladi. Eski «sovuqqonli» va «issiq
qonli» hayvonlar deb atalgan nomlar noto'g'ri, chunki «sovuqqonli»
hayvolarning tana harorati tashqi muhit harorati yuqori bo'lganida «issiq
qonli» hayvonlar tana haroratidan ham yuqori bo'lib ketadi.
26
Poykilotermli hayvonlarda termoregulyatsiya yo'q yoki u deyarli
rivojlanmagan, lekin ularda tana harorati hech vaqtda tashqi muhit
haroratiga teng bo'lmaydi hamda ular organizmida moddalar
almashinuvi natijasida issiqlik hosil bo'ladi. Shu sababli, tashqi muhit
harorati past bo'lganida ularning tana harorati birmuncha yuqori bo'lsa,
aksincha tashqi muhit harorati yuqori bo'lganida ularning tanasining
harorati ko'tariladi.
Poykilotermli hayvonlar issiqlik hosil qilish va sarf qilishi bo'yicha
o'lik tabiat bilan gamoyotermli hayvonlar o'rtasida oraliq o'rinda turadi.
Turli gamoyotermli hayvonlarda tana harorati har xil: parrandalarda
42
0
C ga yaqin. sut emizuvchilarda esa o'rtacha 39
0
C ga yaqin.
Tana harorati hosil bo'layotgan issiqlik bilan ajratilib chiqarilayotgan
issiqlikni nisbatiga bog'liq.
Tana haroratining bir kecha-kunduzlik o'zgarish yo'li. Tana
haroratining o'rtacha ko'rsatkichi deb qo'ltiq tagi chuqurligidagi harorat
olinadi. Bu harorat odamlarda o'rtacha 36.5-37
0
C ga teng. Hayvonlarda
esa mo'tadil harorat to'g'ri ichakdan o'lchanadi.
Jadal almashinuv kechayotgan ichki organlarning harorati doimo
o'rtacha tana harortidan yuqori, terining harorati esa past bo'ladi.
Terming harorati 30-31 °C dan pastga tushsa sovuq seziladi. Hattoki
sog'lom odamlarda ham jadal ravishda jismoniy ish bajarganida ayrim
vaqtda tana harorati 39-40 C gacha ko'tarilishi kuzatiladi, bu holat esa
juda tez o'z holatiga qaytadi.
Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo'lgan energiyaning bir qismi
ximiyaviy energiya sifatida sintez prosesslari uchun qoladi. Eng ko'p
qismi issiqlik energiyasi sifatida sarf qilinadi, faqat 1/4 qismigina
27
mexanik energiyaga aylanib ketadi. Juda oz qismi esa elektr
energiyasiga aylanadi. Masalan: muskul qisqarib, anchagina mexanik ish
qilishi mumkin, lekin bunda sarf etilgan energiya tashqariga issiqlik
energiyasi tarzida chiqariladi.
Yurak qisqarib qonni tomirlarga chiqarib beradi. Qon esa mexanik
energiya kuchi bilan tomirlarda oqa boshlaydi. Qon yurakdan
uzoqlashgan sari mexanik energiya kamayib, qon bosimi pasayadi.
Natijada issiqlik energiyasi hosil bo'lib u tashqariga chiqariladi. Shunday
qilib organizmda hosil bo'lgan har xil energiya pirovardida issiqlik
energiyasiga aylanib, tashqariga chiqib ketadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
